[567] สุญฺญเตกวิธาทีหีติเอตฺถ สุญฺญโต ตาว ปรมตฺเถน หิ สพฺพาเนว สจฺจานิ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สุญฺญานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต;

การโก น, กิริยาว วิชฺชติฯ

อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา;

มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติฯ

อถ วา,

ธุวสุภสุขตฺตสุญฺญํ, ปุริมทฺวยมตฺตสุญฺญมมตปทํ;

ธุวสุขอตฺตวิรหิโต, มคฺโคอิติ สุญฺญตา เตสุฯ

นิโรธสุญฺญานิ วา ตีณิ, นิโรโธ จ เสสตฺตยสุญฺโญฯ ผลสุญฺโญ วา เอตฺถ เหตุ สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโต, มคฺเค จ นิโรธสฺส, น ผเลน สคพฺโภ ปกติวาทีนํ ปกติ วิยฯ เหตุสุญฺญญฺจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานญฺจ อสมวายา, น เหตุสมเวตํ เหตุผลํ สมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทิ วิยฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ตยมิธ นิโรธสุญฺญํ, ตเยน เตนาปิ นิพฺพุติ สุญฺญา;

สุญฺโญ ผเลน เหตุ, ผลมฺปิ ตํเหตุนา สุญฺญ’’นฺติฯ

เอวํ ตาว สุญฺญโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถา

[568] เอกวิธาทีหีติ สพฺพเมว เจตฺถ ทุกฺขํ เอกวิธํ ปวตฺติภาวโตฯ ทุวิธํ นามรูปโตฯ ติวิธํ กามรูปารูปูปปตฺติภวเภทโตฯ จตุพฺพิธํ จตุอาหารเภทโตฯ ปญฺจวิธํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธเภทโตฯ

สมุทโยปิ เอกวิโธ ปวตฺตกภาวโตฯ ทุวิโธ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาสมฺปยุตฺตโตฯ ติวิโธ กามภววิภวตณฺหาเภทโตฯ จตุพฺพิโธ จตุมคฺคปฺปเหยฺยโตฯ ปญฺจวิโธ รูปาภินนฺทนาทิเภทโตฯ ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายเภทโตฯ

นิโรโธปิ เอกวิโธ อสงฺขตธาตุภาวโตฯ ปริยาเยน ปน ทุวิโธ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสเภทโตฯ ติวิโธ ภวตฺตยวูปสมโตฯ จตุพฺพิโธ จตุมคฺคาธิคมนียโตฯ ปญฺจวิโธ ปญฺจาภินนฺทนวูปสมโตฯ ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายกฺขยเภทโตฯ

มคฺโคปิ เอกวิโธ ภาเวตพฺพโตฯ ทุวิโธ สมถวิปสฺสนาเภทโต, ทสฺสนภาวนาเภทโต วาฯ ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโตฯ อยญฺหิ สปฺปเทสตฺตา นครํ วิย รชฺเชน นิปฺปเทเสหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโตฯ ยถาห –

‘‘น โข, อาวุโส วิสาข, อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน ตโย ขนฺธา สงฺคหิตา, ตีหิ จ โข, อาวุโส วิสาข, ขนฺเธหิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโตฯ ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตาฯ โย จ สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตาฯ ยา จ สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462)ฯ

เอตฺถ หิ สมฺมาวาจาทโย ตโย สีลเมว, ตสฺมา เต สชาติโต สีลกฺขนฺเธน สงฺคหิตาฯ กิญฺจาปิ หิ ปาฬิยํ สีลกฺขนฺเธติ ภุมฺเมน นิทฺเทโส กโต, อตฺโถ ปน กรณวเสเนว เวทิตพฺโพฯ สมฺมาวายามาทีสุ ปน ตีสุ สมาธิ อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, วีริเย ปน ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธุปกาโร หุตฺวา สกฺโกติฯ

ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามาติ อุยฺยานํ ปวิฏฺเฐสุ ตีสุ สหาเยสุ เอโก สุปุปฺผิตํ จมฺปกรุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา คเหตุมฺปิ น สกฺกุเณยฺยฯ อถสฺส ทุติโย โอนมิตฺวา ปิฏฺฐิํ ทเทยฺย, โส ตสฺส ปิฏฺฐิยํ ฐตฺวาปิ กมฺปมาโน คเหตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ อถสฺส อิตโร อํสกูฏํ อุปนาเมยฺยฯ โส เอกสฺส ปิฏฺฐิยํ ฐตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ ยถารุจิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา นกฺขตฺตํ กีเฬยฺยฯ เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอกโต อุยฺยานํ ปวิฏฺฐา ตโย สหายา วิย หิ เอกโต ชาตา สมฺมาวายามาทโย ตโย ธมฺมาฯ สุปุปฺผิตจมฺปโก วิย อารมฺมณํฯ หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต วิย อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต สมาธิฯ ปิฏฺฐิํ ทตฺวา โอนตสหาโย วิย วายาโมฯ อํสกูฏํ ทตฺวา ฐิตสหาโย วิย สติฯ ยถา เตสุ เอกสฺส ปิฏฺฐิยํ ฐตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ อิตโร ยถารุจิ ปุปฺผํ คเหตุํ สกฺโกติ, เอวเมว วีริเย ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธุปกาโร สมาธิ สกฺโกติ อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํฯ ตสฺมา สมาธิเยเวตฺถ สชาติโต สมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิโต, วายามสติโย ปน กิริยโต สงฺคหิตา โหนฺติฯ

สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺเปสุปิ ปญฺญา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติฯ วิตกฺเก ปน อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา เทนฺเต สกฺโกติฯ กถํ? ยถา หิ เหรญฺญิโก กหาปณํ หตฺเถ ฐเปตฺวา สพฺพภาเคสุ โอโลเกตุกาโม สมาโนปิ น จกฺขุตเลเนว ปริวตฺเตตุํ สกฺโกติฯ องฺคุลิปพฺเพหิ ปน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกตุํ สกฺโกติ, เอวเมว น ปญฺญา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจาทิวเสน อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ สกฺโกติฯ อภินิโรปนลกฺขเณน ปน อาหนนปริยาหนนรเสน วิตกฺเกน อาโกเฏนฺเตน วิย ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทายาทาย ทินฺนเมว นิจฺเฉตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมา อิธาปิ สมฺมาทิฏฺฐิเยว สชาติโต ปญฺญากฺขนฺเธน สงฺคหิตา, สมฺมาสงฺกปฺโป ปน กิริยวเสน สงฺคหิโต โหติฯ

อิติ อิเมหิ ตีหิ ขนฺเธหิ มคฺโค สงฺคหํ คจฺฉติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโต’’ติฯ จตุพฺพิโธ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสเนวฯ

อปิจ สพฺพาเนว สจฺจานิ เอกวิธานิ อวิตถตฺตา, อภิญฺเญยฺยตฺตา วาฯ ทุวิธานิ โลกิยโลกุตฺตรโต, สงฺขตาสงฺขตโต วาฯ ติวิธานิ ทสฺสน-ภาวนาหิ ปหาตพฺพโต, อปฺปหาตพฺพโต จฯ จตุพฺพิธานิ ปริญฺเญยฺยาทิเภทโตติ เอวเมตฺถ เอกวิธาทีหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[569] สภาควิสภาคโตติ สพฺพาเนว สจฺจานิ อญฺญมญฺญํ สภาคานิ อวิตถโต อตฺตสุญฺญโต ทุกฺกรปฏิเวธโต จฯ ยถาห –

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา, โย วา ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ, โย วา สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ? เอตเทว, ภนฺเต, ทุกฺกรตรญฺเจว ทุรภิสมฺภวตรญฺจ, โย วา สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติฯ ตโต โข เต, อานนฺท, ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ เย อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ…เป.… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1115)ฯ

วิสภาคานิ สลกฺขณววตฺถานโตฯ ปุริมานิ จ ทฺเว สภาคานิ ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตา โลกิยตฺตา สาสวตฺตา จฯ วิสภาคานิ ผลเหตุเภทโต ปริญฺเญยฺยปฺปหาตพฺพโต จฯ ปจฺฉิมานิปิ ทฺเว สภาคานิ คมฺภีรตฺเตน ทุรวคาหตฺตา โลกุตฺตรตฺตา อนาสวตฺตา จฯ วิสภาคานิ วิสยวิสยีเภทโต สจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพโต จฯ ปฐมตติยานิ จาปิ สภาคานิ ผลาปเทสโตฯ วิสภาคานิ สงฺขตาสงฺขตโตฯ ทุติยจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ เหตุอปเทสโตฯ วิสภาคานิ เอกนฺตกุสลากุสลโตฯ ปฐมจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ สงฺขตโตฯ วิสภาคานิ โลกิยโลกุตฺตรโตฯ ทุติยตติยานิ จาปิ สภาคานิ เนวเสกฺขานาเสกฺขภาวโตฯ วิสภาคานิ สารมฺมณานารมฺมณโตฯ

อิติ เอวํ ปกาเรหิ, นเยหิ จ วิจกฺขโณ;

วิชญฺญา อริยสจฺจานํ, สภาควิสภาคตนฺติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

ปญฺญาภาวนาธิกาเร

อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทโส นาม

โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ

17. ปญฺญาภูมินิทฺเทโส

ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา

[570] อิทานิ ‘‘ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมี’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ อิมิสฺสา ปญฺญาย ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ ยสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทเจว, อาทิสทฺเทน สงฺคหิตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา จ อวเสสา โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโตฯ

ตตฺถ อวิชฺชาทโย ตาว ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ (สํ. นิ. 2.1)ฯ

ชรามรณาทโย ปน ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา? ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํฯ ชาติ, ภิกฺขเว…เป.… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิญฺญาณํ… สงฺขารา… อวิชฺชา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (สํ. นิ. 2.20)ฯ

[571] อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ปจฺจยธมฺมา เวทิตพฺพาฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตธมฺมาฯ