อถ วา วิราโคติ ปหานํ วุจฺจติ, ตสฺมา อเสโส วิราโค อเสโส นิโรโธติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ อตฺถโต ปน สพฺพาเนว เอตานิ นิพฺพานสฺส เววจนานิฯ ปรมตฺถโต หิ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ นิพฺพานํ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม ตณฺหา วิรชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, ตสฺมา วิราโคติ จ นิโรโธติ จ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตเทว อาคมฺม ตสฺสา จาคาทโย โหนฺติ, กามคุณาลเยสุ เจตฺถ เอโกปิ อาลโย นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วุจฺจติฯ

[556] ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ, นิปฺปปญฺจปจฺจุปฏฺฐานํ วาฯ

นิพฺพานกถา

[557] นตฺเถว นิพฺพานํ, สสวิสาณํ วิย อนุปลพฺภนียโตติ เจ? น, อุปาเยน อุปลพฺภนียโตฯ อุปลพฺภติ หิ ตํ ตทนุรูปปฏิปตฺติสงฺขาเตน อุปาเยน, เจโตปริยญาเณน ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ วิย, ตสฺมา ‘‘อนุปลพฺภนียโต นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ น หิ ‘‘ยํ พาลปุถุชฺชนา น อุปลภนฺติ, ตํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํฯ

[558] อปิจ นิพฺพานํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? ปฏิปตฺติยา วญฺฌภาวาปชฺชนโตฯ อสติ หิ นิพฺพาเน สมฺมาทิฏฺฐิปุเรชวาย สีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคหาย สมฺมาปฏิปตฺติยา วญฺฌภาโว อาปชฺชติฯ น จายํ วญฺฌา, นิพฺพานปาปนโตติฯ น ปฏิปตฺติยา วญฺฌภาวาปตฺติ, อภาวปาปกตฺตาติ เจฯ น, อตีตานาคตาภาเวปิ นิพฺพานปตฺติยา อภาวโตฯ วตฺตมานานมฺปิ อภาโว นิพฺพานนฺติ เจฯ น, เตสํ อภาวาสมฺภวโต, อภาเว จ อวตฺตมานภาวาปชฺชนโต, วตฺตมานกฺขนฺธนิสฺสิตมคฺคกฺขเณ จ โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุปฺปตฺติยา อภาวโทสโตฯ ตทา กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา น โทโสติ เจฯ น, อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโตฯ เอวญฺหิ สติ อริยมคฺคกฺขณโต ปุพฺเพปิ กิเลสา น สนฺตีติ อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกภาโว อาปชฺชติฯ ตสฺมา อการณเมตํฯ

[559] ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. 4.315) ‘‘ขโย นิพฺพาน’’นฺติ เจฯ น, อรหตฺตสฺสาปิ ขยมตฺตาปชฺชนโตฯ

ตมฺปิ หิ ‘‘โย โข, อาวุโส , ราคกฺขโย’’ติอาทินา (ส. นิ. 4.315) นเยน นิทฺทิฏฺฐํฯ กิญฺจ ภิยฺโย นิพฺพานสฺส อิตฺตรกาลาทิปฺปตฺติโทสโตฯ เอวญฺหิ สติ นิพฺพานํ อิตฺตรกาลํ, สงฺขตลกฺขณํ, สมฺมาวายามนิรเปกฺขาธิคมนียภาวญฺจ อาปชฺชติฯ สงฺขตลกฺขณตฺตาเยว จ สงฺขตปริยาปนฺนํ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา ราคาทีหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ, อาทิตฺตตฺตา ทุกฺขญฺจาติปิ อาปชฺชติฯ ยสฺมา ขยา ปฏฺฐาย น ภิยฺโย ปวตฺติ นาม โหติ, ตสฺส นิพฺพานภาวโต น โทโสติ เจฯ น, ตาทิสสฺส ขยสฺส อภาวโตฯ ภาเวปิ จสฺส วุตฺตปฺปการโทสานติวตฺตนโต, อริยมคฺคสฺส จ นิพฺพานภาวาปชฺชนโตฯ อริยมคฺโค หิ โทเส ขีเณติ, ตสฺมา ขโยติ วุจฺจติฯ ตโต จ ปฏฺฐาย น ภิยฺโย โทสานํ ปวตฺตีติฯ

อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส ปน ขยสฺส ปริยาเยน อุปนิสฺสยตฺตา, ยสฺส อุปนิสฺสโย โหติ ตทุปจาเรน ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํฯ สรูเปเนว กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจฯ อติสุขุมตฺตาฯ อติสุขุมตา จสฺส ภควโต อปฺโปสุกฺกภาวาวหนโต, อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพโต จ สิทฺธาติฯ

[560] ตยิทํ มคฺคสมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณํ, ปุริมโกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํฯ มคฺคภาเว ภาวโต น อปฺปภวนฺติ เจฯ น, มคฺเคน อนุปฺปาทนียโตฯ ปตฺตพฺพเมว เหตํ มคฺเคน, น อุปฺปาเทตพฺพํฯ ตสฺมา อปฺปภวเมวฯ อปฺปภวตฺตา อชรามรณํฯ ปภวชรามรณานํ อภาวโต นิจฺจํฯ

นิพฺพานสฺเสว อณุอาทีนมฺปิ นิจฺจภาวาปตฺตีติ เจฯ น, เหตุโน อภาวาฯ นิพฺพานสฺส นิจฺจตฺตา เต นิจฺจาติ เจฯ น, เหตุลกฺขณสฺส อนุปปตฺติโตฯ นิจฺจา อุปฺปาทาทีนํ อภาวโต นิพฺพานํ วิยาติ เจฯ น, อณุอาทีนํ อสิทฺธตฺตาฯ

[561] ยถาวุตฺตยุตฺติสพฺภาวโต ปน อิทเมว นิจฺจํ, รูปสภาวาติกฺกมโต อรูปํฯ พุทฺธาทีนํ นิฏฺฐาย วิเสสาภาวโต เอกาว นิฏฺฐาฯ เยน ภาวนาย ปตฺตํ, ตสฺส กิเลสวูปสมํ, อุปาทิเสสญฺจ อุปาทาย ปญฺญาปนียตฺตา สห อุปาทิเสเสน ปญฺญาปิยตีติ สอุปาทิเสสํฯ

โย จสฺส สมุทยปฺปหาเนน อุปหตายติกมฺมผลสฺส จริมจิตฺตโต จ อุทฺธํ ปวตฺติขนฺธานํ อนุปฺปาทนโต, อุปฺปนฺนานญฺจ อนฺตรธานโต อุปาทิเสสาภาโว , ตํ อุปาทาย ปญฺญาปนียโต นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสํฯ

อสิถิลปรกฺกมสิทฺเธน ญาณวิเสเสน อธิคมนียโต, สพฺพญฺญุวจนโต จ ปรมตฺเถน สภาวโต นิพฺพานํ นาวิชฺชมานํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติฯ

อิทํ ทุกฺขนิโรธนิทฺเทเส วินิจฺฉยกถามุขํฯ

มคฺคนิทฺเทสกถา

[562] ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส วุตฺตา ปน อฏฺฐ ธมฺมา กามํ ขนฺธนิทฺเทเสปิ อตฺถโต ปกาสิตาเยว, อิธ ปน เนสํ เอกกฺขเณ ปวตฺตมานานํ วิเสสาวโพธนตฺถํ วทามฯ สงฺเขปโต หิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน นิพฺพานารมฺมณํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกํ ปญฺญาจกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สา สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา, ธาตุปฺปกาสนรสา, อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ตถา สมฺปนฺนทิฏฺฐิโน ตํสมฺปยุตฺตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกํ เจตโส นิพฺพานปทาภินิโรปนํ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ โส สมฺมา จิตฺตาภินิโรปนลกฺขโณ, อปฺปนารโส, มิจฺฉาสงฺกปฺปปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จ ตํสมฺปยุตฺตาว วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกา มิจฺฉาวาจาย วิรติ สมฺมาวาจา นามฯ สา ปริคฺคหลกฺขณา, วิรมณรสา, มิจฺฉาวาจาปฺปหานปจฺจุปฏฺฐานาฯ ตถา วิรมโต ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกา ปาณาติปาตาทิวิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นามฯ โส สมุฏฺฐาปนลกฺขโณ, วิรมณรโส, มิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ยา ปนสฺส เตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตานํ วิสุทฺธิภูตา ตํสมฺปยุตฺตาว กุหนาทิอุปจฺเฉทิกา มิจฺฉาชีววิรติ, โส สมฺมาอาชีโว นามฯ โส โวทานลกฺขโณ, ญายาชีวปวตฺติรโส, มิจฺฉาชีวปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อถสฺส โย ตสฺสา สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสงฺขาตาย สีลภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺส ตทนุรูโป ตํสมฺปยุตฺโตว โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วีริยารมฺโภ, เอส สมฺมาวายาโม นามฯ โส ปคฺคหลกฺขโณ, อนุปฺปนฺนอกุสลานุปฺปาทนาทิรโส, มิจฺฉาวายามปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ