มนินฺทฺริยสฺส ปน สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน วสวตฺตาปนํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชาตธมฺมานุปาลนํฯ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ อิตฺถิปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาการานุวิธานํฯ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปนํฯ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส สนฺตปณีตมชฺฌตฺตาการานุปาปนํฯ สทฺธาทีนํ ปฏิปกฺขาภิภวนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ ปสนฺนาการาทิภาวสมฺปาปนํฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สํโยชนตฺตยปฺปหานญฺเจว สมฺปยุตฺตานญฺจ ตปฺปหานาภิมุขภาวกรณํฯ อญฺญินฺทฺริยสฺส กามราคพฺยาปาทาทิตนุกรณปฺปหานญฺเจว สหชาตานญฺจ อตฺตโน วสานุวตฺตาปนํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส สพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกปฺปหานญฺเจว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ กิจฺจโต วินิจฺฉยํ วิชานิยาฯ

[528] ภูมิโตติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ เจตฺถ กามาวจราเนวฯ มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ จ จตุภูมิปริยาปนฺนานิฯ โสมนสฺสินฺทฺริยํ กามาวจรรูปาวจรโลกุตฺตรวเสน ภูมิตฺตยปริยาปนฺนํฯ อวสาเน ตีณิ โลกุตฺตราเนวาติ เอวเมตฺถ ภูมิโตปิ วินิจฺฉยํ วิชาเนยฺยฯ เอวํ หิ วิชานนฺโต –

สํเวคพหุโล ภิกฺขุ, ฐิโต อินฺทฺริยสํวเร;

อินฺทฺริยานิ ปริญฺญาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตีติฯ

อิทํ อินฺทฺริยานํ วิตฺถารกถามุขํฯ

สจฺจวิตฺถารกถา

[529] ตทนนฺตรานิ ปน สจฺจานีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติฯ ตตฺถ –

วิภาคโต นิพฺพจน, ลกฺขณาทิปฺปเภทโต;

อตฺถตฺถุทฺธารโต เจว, อนูนาธิกโต ตถาฯ

กมโต ชาติอาทีนํ, นิจฺฉยา ญาณกิจฺจโต;

อนฺโตคธานํ ปเภทา, อุปมาโต จตุกฺกโตฯ

สุญฺญเตกวิธาทีหิ, สภาควิสภาคโต;

วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ, วิญฺญุนา สาสนกฺกเมฯ

ตตฺถ วิภาคโตติ ทุกฺขาทีนํ หิ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพาฯ ยถาห – ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตุฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อธิปเตยฺยฏฺโฐฯ อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.8)ฯ ตถา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติ (ปฏิ. ม. 2.11) เอวมาทิฯ อิติ เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานีติฯ อยํ ตาเวตฺถ วิภาคโต วินิจฺฉโยฯ

[530] นิพฺพจนลกฺขณาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน นิพฺพจนโต ตาว อิธ ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติฯ กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปฺปุตฺโตติ วทนฺติฯ ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉฯ ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนกอุปทฺทวาธิฏฺฐานโตฯ ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโตฯ ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯ

สํ-อิติ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.396; วิภ. 199) สํโยคํ ทีเปติฯ อุ-อิติ อยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1; มหาว. 84) อุปฺปตฺติํฯ อย-สทฺโท การณํ ทีเปติฯ อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณํฯ อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ทุกฺขสมุทยนฺติ วุจฺจติฯ

ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จ จารกํ ทีเปติฯ ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมิํ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ, ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติฯ ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติฯ

จตุตฺถสจฺจํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขภูตตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยาฯ ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ วุจฺจติฯ

[531] ยสฺมา ปเนตานิ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิฯ กตมานิ…เป.… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ อริยา อิมานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ อปิจ อริยสฺส สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… มนุสฺสาย ตถาคโต อริโย, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1098)ฯ อถ วา เอเตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตปิ อริยสจฺจานิฯ ยถาห – ‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อริโยติ วุจฺจตี’’ติฯ อปิจ โข ปน อริยานิ สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิฯ อริยานีติ ตถานิ อวิตถานิ อวิสํวาทกานีติ อตฺโถฯ ยถาห – ‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1097) เอวเมตฺถ นิพฺพจนโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[532] กถํ ลกฺขณาทิปฺปเภทโต? เอตฺถ หิ พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺฐานํฯ สนฺติลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํฯ นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปฺปหานรสํ, วุฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานํฯ อปิจ ปวตฺติปวตฺตนนิวตฺตินิวตฺตนลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยาฯ ตถา สงฺขตตณฺหา อสงฺขตทสฺสนลกฺขณานิ จาติ เอวเมตฺถ ลกฺขณาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[533] อตฺถตฺถุทฺธารโต เจวาติ เอตฺถ ปน อตฺถโต ตาว โก สจฺจฏฺโฐติ เจ? โย ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจิว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺตาว อนุปลพฺภสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานปฺปกาเรน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยญาณสฺส โคจโร โหติเยวฯ เอส อคฺคิลกฺขณํ วิย, โลกปกติ วิย จ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว สจฺจฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ ยถาห – ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1090) วิตฺถาโรฯ อปิจ –

นาพาธกํ ยโต ทุกฺขํ, ทุกฺขา อญฺญํ น พาธกํ;

พาธกตฺตนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํฯ

ตํ วินา นาญฺญโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;

ทุกฺขเหตุนิยาเมน, อิติ สจฺจํ วิสตฺติกาฯ

นาญฺญา นิพฺพานโต สนฺติ, สนฺตํ น จ น ตํ ยโต;

สนฺตภาวนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํฯ

มคฺคา อญฺญํ น นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;

ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตา, อิติ โส สจฺจสมฺมโตฯ

อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาส, ภูตภาวํ จตูสฺวปิ;

ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺฐํ อาหุ ปณฺฑิตาติฯ

เอวํ อตฺถโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[534] กถํ อตฺถุทฺธารโต? อิธายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 224) วาจาสจฺเจฯ ‘‘สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.21.433) วิรติสจฺเจฯ ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 891) ทิฏฺฐิสจฺเจฯ ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติย’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 890) ปรมตฺถสจฺเจ นิพฺพาเน เจว มคฺเค จฯ ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. 216) อริยสจฺเจฯ สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตตีติ เอวเมตฺถ อตฺถุทฺธารโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[535] อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน จตฺตาเรว อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ อนูนานิ อนธิกานีติ เจ? อญฺญสฺสาสมฺภวโต อญฺญตรสฺส จ อปเนยฺยาภาวโตฯ น หิ เอเตหิ อญฺญํ อธิกํ วา, เอเตสํ วา เอกมฺปิ อปเนตพฺพํ สมฺโภติฯ ยถาห – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ‘เนตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อญฺญํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ อหเมตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปญฺญเปสฺสามี’ติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติอาทิฯ ยถา จาห – ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘เนตํ ทุกฺขํ ปฐมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ, อหเมตํ ทุกฺขํ ปฐมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ ทุกฺขํ ปฐมํ อริยสจฺจํ ปญฺญเปสฺสามี’ติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.1086)ฯ

อปิจ ปวตฺติมาจิกฺขนฺโต ภควา สเหตุกํ อาจิกฺขิ, นิวตฺติญฺจ สอุปายํฯ อิติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตูนํ เอตปรมโต จตฺตาเรว วุตฺตานิฯ ตถา ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพานํ, ตณฺหาวตฺถุตณฺหาตณฺหานิโรธตณฺหานิโรธุปายานํ, อาลยอาลยารามตาอาลยสมุคฺฆาตอาลยสมุคฺฆาตุปายานญฺจ วเสนาปิ จตฺตาเรว วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ อนูนาธิกโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[536] กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมวฯ เอตฺถ จ โอฬาริกตฺตา, สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปฐมํ วุตฺตํฯ ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํฯ เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ ญาปนตฺถํ ตโต นิโรธสจฺจํฯ ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํฯ ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปฐมํ ทุกฺขมาหฯ ตํ เนว อกตํ อาคจฺฉติ , น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต โหติ, อิโต ปน โหตีติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยํฯ ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํฯ ตโต นิโรธาธิคมตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ เอวเมตฺถ กมโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[537] ชาติอาทีนํ นิจฺฉยาติ เย เต อริยสจฺจานิ นิทฺทิสนฺเตน ภควตา ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (วิภ. 190) ทุกฺขนิทฺเทเส ทฺวาทส ธมฺมา, ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา’’ติ (วิภ. 203) สมุทยนิทฺเทเส ติวิธา ตณฺหา, ‘‘โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ (วิภ. 204) เอวํ นิโรธนิทฺเทเส อตฺถโต เอกเมว นิพฺพานํ, ‘‘กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา อริยสจฺจํ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติ (วิภ. 205) เอวํ มคฺคนิทฺเทเส อฏฺฐ ธมฺมาติ อิติ จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺเทเส ชาติอาทโย ธมฺมา วุตฺตา, เตสํ ชาติอาทีนํ นิจฺฉยาปิ เอตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ทุกฺขนิทฺเทสกถา

ชาตินิทฺเทโส

เสยฺยถิทํ, อยญฺหิ ชาติ-สทฺโท อเนกตฺโถฯ ตถา เหส ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ (ที. นิ. 1.244; ปารา. 12) เอตฺถ ภเว อาคโตฯ ‘‘อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺฐา นาม สมณชาตี’’ติ (อ. นิ. 3.71) เอตฺถ นิกาเยฯ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 71) เอตฺถ สงฺขตลกฺขเณฯ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ปฐมํ วิญฺญาณํ ปาตุภูตํ, ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตี’’ติ (มหาว. 124) เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํฯ ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติ (ม. นิ. 3.207) เอตฺถ ปสูติยํฯ ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา’’ติ (ที. นิ. 1.331) เอตฺถ กุเลฯ ‘‘ยโตหํ, ภคินิ, อริยาย ชาติยา ชาโต’’ติ (ม. นิ. 2.351) เอตฺถ อริยสีเลฯ

[538] สฺวายมิธ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาว มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมนํ, ตาว ปวตฺเตสุ ขนฺเธสุฯ อิตเรสํ ปฏิสนฺธิขนฺเธสฺเววาติ ทฏฺฐพฺโพฯ อยมฺปิ จ ปริยายกถาวฯ นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปฐมปาตุภาโว ชาติ นามฯ