น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ, อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ , อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตถา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จฯ น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิญฺญาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิญฺญาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน วตฺถุภาเวน อารมฺมณภาเวน วา อีหนฺติ, น พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา, ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ สมฺภวนฺตีติฯ ตสฺมา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สุญฺญคาโม วิย ทฏฺฐพฺพานิ, ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตาฯ พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย, อชฺฌตฺติกานํ อภิฆาตกตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, หญฺญติ มนาปามนาเปหิ รูเปหี’’ติ วิตฺถาโรฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ ฉ ปาณกา วิย ทฏฺฐพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติฯ เอวเมตฺถ ทฏฺฐพฺพโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

อิทํ ตาว อายตนานํ วิตฺถารกถามุขํฯ

ธาตุวิตฺถารกถา

[517] ตทนนฺตรา ปน ธาตุโยติ อฏฺฐารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺฐพฺพธาตุ, กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตูติฯ ตตฺถ –

อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กม ตาวตฺวสงฺขโต;

ปจฺจยา อถ ทฏฺฐพฺพา, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ อตฺถโตติ จกฺขตีติ จกฺขุฯ รูปยตีติ รูปํฯ จกฺขุสฺส วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ เอวมาทินา ตาว นเยน จกฺขาทีนํ วิเสสตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ อวิเสเสน ปน วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุฯ โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทิํ , อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติฯ

ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย, สตฺเตหิ ธียนฺเต, ธาริยนฺตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจสา, อวสวตฺตนโตฯ เอตาหิ จ กรณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติฯ ตถาวิหิตญฺจ ตํ เอตาสฺเวว ธียติ, ฐปิยตีติ อตฺโถฯ อิติ จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ, ธียตีติอาทินา อตฺถวเสน ธาตูติ วุจฺจติฯ

[518] อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ ยถา โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย เสลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิย ธาตุโยฯ วิจิตฺตา เหเต ญาณเญยฺยาวยวาติฯ ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อญฺญมญฺญวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺญา, เอวเมเตสุปิ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมญฺญา เวทิตพฺพาฯ อญฺญมญฺญวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติฯ อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสเวตํ อธิวจนํฯ ตถา หิ ภควา ‘‘ฉ ธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.344) ชีวสญฺญาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติฯ

ตสฺมา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จ จกฺขุธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณญฺจ ตํ ธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตูติฯ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[519] ลกฺขณาทิโตติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณาทิโตเปตฺถ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ ตานิ จ ปน เนสํ ลกฺขณาทีนิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติฯ โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน วุตฺโตฯ จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทญฺหิ ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตูติ ผลํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

[520] ตาวตฺวโตติ ตาวภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสุ เตสุ หิ สุตฺตาภิธมฺมปฺปเทเสสุ ‘‘อาภาธาตุ, สุภธาตุ, อากาสานญฺจายตนธาตุ, วิญฺญาณญฺจายตนธาตุ, อากิญฺจญฺญายตนธาตุ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนธาตุ, สญฺญาเวทยิตนิโรธธาตุ’’ (สํ. นิ. 2.95), ‘‘กามธาตุ , พฺยาปาทธาตุ, วิหิํสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหิํสาธาตุ’’ (วิภ. 182; ที. นิ. 3.305; ม. นิ. 3.125), ‘‘สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ’’ (วิภ. 180; ม. นิ. 3.125), ‘‘อารมฺภธาตุ, นิกฺกมธาตุ, ปรกฺกมธาตุ’’ (สํ. นิ. 5.183), ‘‘หีนธาตุ, มชฺฌิมธาตุ, ปณีตธาตุ’’ (ที. นิ. 3.305), ‘‘ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ (ที. นิ. 3.311), อากาสธาตุ, วิญฺญาณธาตุ’’ (ม. นิ. 3.125; วิภ. 172), ‘‘สงฺขตธาตุ, อสงฺขตธาตุ’’ (ม. นิ. 3.125), ‘‘อเนกธาตุ นานาธาตุ โลโก’’ติ (ที. นิ. 2.366; ม. นิ. 1.148) เอวมาทโย อญฺญาปิ ธาตุโย ทิสฺสนฺติฯ เอวํ สติ สพฺพาสํ วเสน ปริจฺเฉทํ อกตฺวา กสฺมา อฏฺฐารสาติ อยเมว ปริจฺเฉโท กโตติ เจฯ สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตาฯ

รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตุ, สุภธาตุ ปน รูปาทิปฏิพทฺธาฯ กสฺมา, สุภนิมิตฺตตฺตาฯ สุภนิมิตฺตญฺหิ สุภธาตุฯ ตญฺจ รูปาทิวินิมุตฺตํ น วิชฺชติฯ กุสลวิปาการมฺมณา วา รูปาทโย เอว สุภธาตูติ รูปาทิมตฺตเมเวสาฯ อากาสานญฺจายตนธาตุอาทีสุ จิตฺตํ มโนวิญฺญาณธาตุเยว, เสสา ธมฺมธาตุฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธธาตุ ปน สภาวโต นตฺถิฯ ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตเมว หิ สาฯ

กามธาตุ ธมฺมธาตุมตฺตํ วา โหติฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป’’ติ (วิภ. 182)ฯ อฏฺฐารสาปิ วา ธาตุโยฯ ยถาห – ‘‘เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

เนกฺขมฺมธาตุ ธมฺมธาตุ เอว, ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู’’ติ (วิภ. 182) วจนโต มโนวิญฺญาณธาตุปิ โหติเยวฯ พฺยาปาทวิหิํสา-อพฺยาปาท-อวิหิํสาสุข-ทุกฺข-โสมนสฺส-โทมนสฺสุเปกฺขา-อวิชฺชาอารมฺภ-นิกฺกม-ปรกฺกมธาตุโย ธมฺมธาตุเยวฯ

หีนมชฺฌิมปณีตธาตุโย อฏฺฐารส ธาตุมตฺตเมวฯ หีนา หิ จกฺขาทโย หีนา ธาตุ, มชฺฌิมปณีตา มชฺฌิมา เจว ปณีตา จฯ นิปฺปริยาเยน ปน อกุสลา ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุโย หีนธาตุ, โลกิยา กุสลาพฺยากตา อุโภปิ จกฺขุธาตุอาทโย จ มชฺฌิมธาตุ, โลกุตฺตรา ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุโย ปณีตธาตุฯ

ปถวีเตโชวาโยธาตุโย โผฏฺฐพฺพธาตุเยว, อาโปธาตุ อากาสธาตุ จ ธมฺมธาตุเยวฯ วิญฺญาณธาตุ จกฺขุวิญฺญาณาทิสตฺตวิญฺญาณธาตุสงฺเขโปเยวฯ

สตฺตรส ธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโส จ สงฺขตธาตุ, อสงฺขตา ปน ธาตุ ธมฺมธาตุเอกเทโสวฯ อเนกธาตุนานาธาตุโลโก ปน อฏฺฐารส ธาตุปฺปเภทมตฺตเมวาติฯ อิติ สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา อฏฺฐารเสว วุตฺตาติฯ

[521] อปิจ วิชานนสภาเว วิญฺญาเณ ชีวสญฺญีนํ สญฺญาสมูหนนตฺถมฺปิ อฏฺฐารเสว วุตฺตาฯ สนฺติ หิ สตฺตา วิชานนสภาเว วิญฺญาเณ ชีวสญฺญิโน, เตสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุเภเทน ตสฺส อเนกตํ จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตญฺจ ปกาเสตฺวา ทีฆรตฺตานุสยิตํ ชีวสญฺญํ สมูหนิตุกาเมน ภควตา อฏฺฐารส ธาตุโย ปกาสิตาฯ กิญฺจ ภิยฺโย ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จฯ เย จ อิมาย อนติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย เวเนยฺยสตฺตา, ตทชฺฌาสยวเสน จ อฏฺฐารเสว ปกาสิตาฯ

สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,

ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;

สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,

เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตีติฯ

เอวเมตฺถ ตาวตฺวโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[522] สงฺขโตติ จกฺขุธาตุ ตาว ชาติโต เอโก ธมฺโมตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ จกฺขุปสาทวเสน, ตถา โสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสธาตุโย โสตปฺปสาทาทิวเสน, โผฏฺฐพฺพธาตุ ปน ปถวีเตโชวาโยวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺเว ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณธาตุโยฯ มโนธาตุ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนกุสลากุสลวิปากสมฺปฏิจฺฉนวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ธมฺมธาตุ ติณฺณํ อรูปกฺขนฺธานํ โสฬสนฺนํ สุขุมรูปานํ อสงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน วีสติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ มโนวิญฺญาณธาตุ เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิญฺญาณวเสน ฉสตฺตติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ เอวเมตฺถ สงฺขโตปิ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[523] ปจฺจยาติ เอตฺถ จ จกฺขุธาตุ ตาว จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา วิปฺปยุตฺตปุเรชาตอตฺถิอวิคตนิสฺสยินฺทฺริยปจฺจยานํ วเสน ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, รูปธาตุ ปุเรชาตอตฺถิอวิคตารมฺมณปจฺจยานํ วเสน จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ เอวํ โสตวิญฺญาณธาตุอาทีนํ โสตธาตุสทฺทธาตุอาทโยฯ ปญฺจนฺนํ ปน เนสํ อาวชฺชนมโนธาตุ อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตานนฺตรูปนิสฺสยวเสน ปญฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, ตา จ ปญฺจปิ สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุยาฯ ตถา สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุ สนฺตีรณมโนวิญฺญาณธาตุยา, สา จ โวฏฺฐพฺพนมโนวิญฺญาณธาตุยา, โวฏฺฐพฺพนมโนวิญฺญาณธาตุ จ ชวนมโนวิญฺญาณธาตุยาฯ ชวนมโนวิญฺญาณธาตุ ปน อนนฺตราย ชวนมโนวิญฺญาณธาตุยา เตหิ เจว ปญฺจหิ อาเสวนปจฺจเยน จาติ ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ เอส ตาว ปญฺจทฺวาเร นโยฯ

มโนทฺวาเร ปน ภวงฺคมโนวิญฺญาณธาตุ อาวชฺชนมโนวิญฺญาณธาตุยาฯ อาวชฺชนมโนวิญฺญาณธาตุ จ ชวนมโนวิญฺญาณธาตุยา ปุริเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ ธมฺมธาตุ ปน สตฺตนฺนมฺปิ วิญฺญาณธาตูนํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทีหิ พหุธา ปจฺจโย โหติฯ จกฺขุธาตุอาทโย ปน เอกจฺจา จ ธมฺมธาตุ เอกจฺจาย มโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจยาทีหิปิ ปจฺจยา โหนฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีนญฺจ น เกวลํ จกฺขุรูปาทโย ปจฺจยา โหนฺติ, อถ โข อาโลกาทโยปิฯ เตนาหุ ปุพฺพาจริยา –

‘‘จกฺขุรูปาโลกมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ โสตสทฺทวิวรมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํฯ ฆานคนฺธวายุมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํฯ ชิวฺหารสอาปมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํฯ กายโผฏฺฐพฺพปถวีมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํฯ ภวงฺคมนธมฺมมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติฯ

อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน ปจฺจยปฺปเภโท ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส อาวิภวิสฺสตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยโตปิ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[524] ทฏฺฐพฺพโตติ ทฏฺฐพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ สพฺพา เอว หิ สงฺขตธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต ธุวสุภสุขตฺตภาวสุญฺญโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ

วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺฐพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ, มุขํ วิย รูปธาตุ, มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ อถ วา อุจฺฉุติลา วิย จกฺขุธาตุ, ยนฺตจกฺกยฏฺฐิ วิย รูปธาตุ, อุจฺฉุรสเตลานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ ตถา อธรารณี วิย จกฺขุธาตุ, อุตฺตรารณี วิย รูปธาตุ, อคฺคิ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ เอส นโย โสตธาตุอาทีสุฯ

มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิว จ ทฏฺฐพฺโพฯ สญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺลสูลโยคาอาตุรา วิย, ปุถุชฺชนานํ วา สญฺญา อาสาทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺฐิ วิยฯ อยถาภุจฺจนิมิตฺตคาหกโต วนมิโค วิยฯ สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนกปุริสา วิยฯ ชาติ ทุกฺขานุพนฺธโต ราชปุริสานุพนฺธโจรา วิยฯ สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิยฯ รูปํ นานาวิธุปทฺทวนิมิตฺตโต ขุรจกฺกํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ อสงฺขตา ปน ธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ กสฺมา? สพฺพานตฺถาวหสฺส ปฏิปกฺขภูตตฺตาฯ

มโนวิญฺญาณธาตุ อารมฺมเณสุ ววตฺถานาภาวโต อรญฺญมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทินานปฺปการกิเลสเวสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺฐพฺพาติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

ปญฺญาภาวนาธิกาเร

อายตนธาตุนิทฺเทโส นาม

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ

16. อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทโส

อินฺทฺริยวิตฺถารกถา

[525] ธาตูนํ อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐานิ ปน อินฺทฺริยานีติ พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติฯ ตตฺถ –

อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กมโต จ วิชานิยา;

เภทาเภทา ตถา กิจฺจา, ภูมิโต จ วินิจฺฉยํฯ

ตตฺถ จกฺขาทีนํ ตาว จกฺขตีติ จกฺขูติอาทินา นเยน อตฺโถ ปกาสิโตฯ ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปฐมํ ปุพฺพภาเค อนญฺญาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํฯ ทุติยํ อาชานนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญินฺทฺริยํฯ ตติยํ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตญฺญาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ

โก ปน เนสํ อินฺทฺริยฏฺโฐ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐฯ อินฺทเทสิตฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐฯ อินฺททิฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐฯ อินฺทสิฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐฯ อินฺทชุฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐฯ โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติฯ ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโทฯ กุสลากุสลญฺจ กมฺมํ, กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโตฯ เตเนเวตฺถ กมฺมสญฺชนิตานิ ตาว อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติฯ เตน จ สิฏฺฐานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเฐน อินฺทสิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ สพฺพาเนว ปเนตานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเฐน อินฺททิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิฯ เตเนว ภควตา มุนินฺเทน กานิจิ โคจราเสวนาย กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฐฏฺเฐนาปิ อินฺทฺริยานิฯ