15. อายตนธาตุนิทฺเทโส

อายตนวิตฺถารกถา

[510] อายตนานีติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนนฺติฯ ตตฺถ –

อตฺถ ลกฺขณ ตาวตฺว, กม สงฺเขป วิตฺถารา;

ตถา ทฏฺฐพฺพโต เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ วิเสสโต ตาว จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหริยตีติ อตฺโถฯ ฆายตีติ ฆานํฯ คนฺธยตีติ คนฺโธฯ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถฯ ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหาฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ผุสิยตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ มุนาตีติ มโนฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ

[511] อวิเสสโต ปน อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ, วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ, วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติฯ

[512] อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ

ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรมฺเม อายตเน เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.38) สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.102) การณํฯ

จกฺขุอาทีสุ จาปิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย จ เนสํ นิวาสฏฺฐานํฯ จกฺขาทีสุ จ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย เนสํ อากโรฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺฐานํ, ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโตฯ จกฺขาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส, ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโตฯ จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ, เตสํ อภาเว อภาวโตติฯ อิติ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน, อากรฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน, สญฺชาติเทสฏฺเฐน, การณฏฺเฐนจาติ อิเมหิปิ การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติฯ

ตสฺมา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมา จ เต อายตนญฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[513] ลกฺขณาติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ ตานิ จ ปน เตสํ ลกฺขณานิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

ตาวตฺวโตติ ตาวภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอว, เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานีติ วุตฺตานีติ เจฯ ฉวิญฺญาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต อิธ ฉนฺนํ วิญฺญาณกายานํ ทฺวารภาเวน อารมฺมณภาเวน จ ววตฺถานโต อยเมเตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิ, จกฺขุวิญฺญาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิญฺญาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จารมฺมณํ, ตถา อิตรานิ อิตเรสํฯ

ฉฏฺฐสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณเมว จ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติ ฯ อิติ ฉนฺนํ วิญฺญาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ ตาวตฺวโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[514] กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติฯ อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปฐมํ เทสิตํ, ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิฯ อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาเวน พหูปการตฺตา อชฺฌตฺติเกสุ จกฺขายตนโสตายตนานิ ปฐมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปญฺจนฺนมฺปิ โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ, จกฺขายตนาทีนํ ปน โคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนฺตรนฺตรานิ พาหิเรสุ รูปายตนาทีนิฯ อปิจ วิญฺญาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมเตสํ กโม เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 3.421; สํ. นิ. 2.43)ฯ เอวํ กมโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[515] สงฺเขปวิตฺถาราติ สงฺเขปโต หิ มนายตนสฺส เจว ธมฺมายตเนกเทสสฺส จ นาเมน ตทวเสสานญฺจ อายตนานํ รูเปน สงฺคหิตตฺตา ทฺวาทสาปิ อายตนานิ นามรูปมตฺตเมว โหนฺติฯ วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติเกสุ ตาว จกฺขายตนํ ชาติวเสน จกฺขุปสาทมตฺตเมว, ปจฺจยคตินิกายปุคฺคลเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํฯ ตถา โสตายตนาทีนิ จตฺตาริฯ มนายตนํ กุสลากุสลวิปากกิริยวิญฺญาณเภเทน เอกูนนวุติปฺปเภทํ เอกวีสุตฺตรสตปฺปเภทญฺจฯ วตฺถุปฏิปทาทิเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํฯ รูปสทฺทคนฺธรสายตนานิ วิสภาคปจฺจยาทิเภทโต อนนฺตปฺปเภทานิฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุวเสน ติปฺปเภทํฯ ปจฺจยาทิเภทโต อเนกปฺปเภทํฯ ธมฺมายตนํ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธสุขุมรูปนิพฺพานานํ สภาวนานตฺตเภทโต อเนกปฺปเภทนฺติฯ เอวํ สงฺเขปวิตฺถารา วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[516] ทฏฺฐพฺพโตติ เอตฺถ ปน สพฺพาเนว สงฺขตานิ อายตนานิ อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ

น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ, อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ , อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตถา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จฯ น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิญฺญาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิญฺญาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน วตฺถุภาเวน อารมฺมณภาเวน วา อีหนฺติ, น พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา, ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ สมฺภวนฺตีติฯ ตสฺมา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จ ทฏฺฐพฺพานิฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สุญฺญคาโม วิย ทฏฺฐพฺพานิ, ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตาฯ พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย, อชฺฌตฺติกานํ อภิฆาตกตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, หญฺญติ มนาปามนาเปหิ รูเปหี’’ติ วิตฺถาโรฯ อปิจ อชฺฌตฺติกานิ ฉ ปาณกา วิย ทฏฺฐพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติฯ เอวเมตฺถ ทฏฺฐพฺพโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

อิทํ ตาว อายตนานํ วิตฺถารกถามุขํฯ

ธาตุวิตฺถารกถา

[517] ตทนนฺตรา ปน ธาตุโยติ อฏฺฐารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺฐพฺพธาตุ, กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตูติฯ ตตฺถ –

อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กม ตาวตฺวสงฺขโต;

ปจฺจยา อถ ทฏฺฐพฺพา, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ อตฺถโตติ จกฺขตีติ จกฺขุฯ รูปยตีติ รูปํฯ จกฺขุสฺส วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ เอวมาทินา ตาว นเยน จกฺขาทีนํ วิเสสตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ อวิเสเสน ปน วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุฯ โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทิํ , อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติฯ