15. อายตนธาตุนิทฺเทโส

อายตนวิตฺถารกถา

[510] อายตนานีติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนนฺติฯ ตตฺถ –

อตฺถ ลกฺขณ ตาวตฺว, กม สงฺเขป วิตฺถารา;

ตถา ทฏฺฐพฺพโต เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ วิเสสโต ตาว จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหริยตีติ อตฺโถฯ ฆายตีติ ฆานํฯ คนฺธยตีติ คนฺโธฯ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถฯ ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหาฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ผุสิยตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ มุนาตีติ มโนฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ

[511] อวิเสสโต ปน อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ, วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ, วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติฯ

[512] อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ