เมนู

สนฺติเกปทํ ‘‘อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเก’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค วิภตฺตํฯ ตสฺมา อกุสลา เวทนา วิสภาคโต, อสํสฏฺฐโต, อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา กุสลาพฺยากตา อกุสลายฯ เอส นโย สพฺพวาเรสุฯ อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต, สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติฯ อิทํ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํฯ ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สญฺญาทีนมฺปิ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถา

[504] เอวํ วิทิตฺวา จ ปุน เอเตสฺเวว –

ขนฺเธสุ ญาณเภทตฺถํ, กมโตถ วิเสสโต;

อนูนาธิกโต เจว, อุปมาโต ตเถว จฯ

ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธา เอวํ, ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต;

วินิจฺฉยนโย สมฺมา, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาฯ

ตตฺถ กมโตติ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม, ปหานกฺกโม, ปฏิปตฺติกฺกโม, ภูมิกฺกโม, เทสนากฺกโมติ พหุวิโธ กโมฯ

ตตฺถ ‘‘ปฐมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุท’’นฺติ (สํ. นิ. 1.235) เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโมฯ ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 8) เอวมาทิ ปหานกฺกโมฯ ‘‘สีลวิสุทฺธิ, จิตฺตวิสุทฺธี’’ติ (ม. นิ. 1.259; ปฏิ. ม. 3.41) เอวมาทิ ปฏิปตฺติกฺกโมฯ ‘‘กามาวจรา, รูปาวจรา’’ติ (ธ. ส. 987) เอวมาทิ ภูมิกฺกโมฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ (ที. นิ. 3.145) วา, ‘‘ทานกถํ, สีลกถ’’นฺติ (ที. นิ. 1.298) วา เอวมาทิ เทสนากฺกโมฯ เตสุ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, กลลาทีนํ วิย ขนฺธานํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโตฯ น ปหานกฺกโม, กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโตฯ นปฏิปตฺติกฺกโม, อกุสลานํ อปฺปฏิปชฺชนียโตฯ น ภูมิกฺกโม, เวทนาทีนํ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตาฯ เทสนากฺกโม ปน ยุชฺชติฯ

อเภเทน หิ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ตสฺส ตสฺส ชนสฺส สุขคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปฐมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิฯ ตโต อิฏฺฐานิฏฺฐรูปสํเวทนิกํ เวทนํฯ ‘‘ยํ เวทยติ, ตํ สญฺชานาตี’’ติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคาหิกํ สญฺญํฯ สญฺญาวเสน อภิสงฺขารเก สงฺขาเรฯ เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยํ อธิปติภูตญฺจ เนสํ วิญฺญาณนฺติ เอวํ ตาว กมโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพฯ

[505] วิเสสโตติ ขนฺธานญฺจ อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ วิเสสโตฯ โก ปน เนสํ วิเสโส, ขนฺธา ตาว อวิเสสโต วุตฺตาฯ อุปาทานกฺขนฺธา สาสวอุปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวาฯ ยถาห –

‘‘ปญฺจ เจว โว, ภิกฺขเว, ขนฺเธ เทเสสฺสามิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ, ตํ สุณาถฯ กตเม จ, ภิกฺขเว, ปญฺจกฺขนฺธา, ยํกิญฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปกฺขนฺโธฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ…เป.… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปญฺจกฺขนฺธาฯ กตเม จ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ยํกิญฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ…เป.… สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปุปาทานกฺขนฺโธฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ…เป.… สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. 3.48)ฯ

เอตฺถ จ ยถา เวทนาทโย อนาสวาปิ อตฺถิ, น เอวํ รูปํฯ ยสฺมา ปนสฺส ราสฏฺเฐน ขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา ขนฺเธสุ วุตฺตํฯ ยสฺมา ราสฏฺเฐน จ สาสวฏฺเฐน จ อุปาทานกฺขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา อุปาทานกฺขนฺเธสุ วุตฺตํฯ เวทนาทโย ปน อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตาฯ สาสวา อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ อุปาทานกฺขนฺธาติ เจตฺถ อุปาทานโคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตาฯ

[506] อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา ปญฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติฯ สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโต อญฺเญสญฺจ ตทวโรธโตฯ

อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปมฺปิ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติฯ เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติฯ เอส นโย สญฺญาทีสุฯ ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปญฺเจว วุตฺตาฯ เอตปรมญฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุ ยทิทํ รูปาทโย ปญฺจฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อุปาทาย รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติฯ เวทนาย, สญฺญาย, สงฺขาเรสุ, วิญฺญาเณ สติ วิญฺญาณํ อุปาทาย วิญฺญาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.207)ฯ ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโตปิ ปญฺเจว วุตฺตาฯ เยปิ จญฺเญ สีลาทโย ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา อญฺเญสํ ตทวโรธโตปิ ปญฺเจว วุตฺตาติ เอวํ อนูนาธิกโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพฯ

[507] อุปมาโตติ เอตฺถ หิ คิลานสาลุปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, คิลานุปมสฺส วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺธสฺส วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน นิวาสฏฺฐานโตฯ เคลญฺญุปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, อาพาธกตฺตาฯ เคลญฺญสมุฏฺฐานุปโม สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, กามสญฺญาทิวเสน ราคาทิสมฺปยุตฺตเวทนาสพฺภาวาฯ อสปฺปายเสวนุปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนาเคลญฺญสฺส นิทานตฺตาฯ ‘‘เวทนํ เวทนตฺถาย อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79) หิ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคต’’นฺติ (ธ. ส. 556)ฯ คิลานุปโม วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนาเคลญฺเญน อปริมุตฺตตฺตาฯ อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกุปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยญฺชนปริเวสกภุญฺชกูปมา จาติ เอวํ อุปมาโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพฯ

[508] ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาติ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ เอวํ ทฺวิธา ทฏฺฐพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพฯ สงฺเขปโต หิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อาสีวิสูปเม (สํ. นิ. 4.238) วุตฺตนเยน อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต, ภารสุตฺตวเสน (สํ. นิ. 3.22) ภารโต, ขชฺชนียปริยายวเสน (สํ. นิ. 3.79) ขาทกโต, ยมกสุตฺตวเสน (สํ. นิ. 3.85) อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขตวธกโต ทฏฺฐพฺพาฯ วิตฺถารโต ปเนตฺถ เผณปิณฺโฑ วิย รูปํ ทฏฺฐพฺพํ, ปริมทฺทนาสหนโตฯ

อุทกปุพฺพุฬํ วิย เวทนา, มุหุตฺตรมณียโตฯ มรีจิกา วิย สญฺญา, วิปฺปลมฺภนโตฯ กทลิกฺขนฺโธ วิย สงฺขารา, อสารกโตฯ มายา วิย วิญฺญาณํ, วญฺจกโตฯ วิเสสโต จ สุฬารมฺปิ อชฺฌตฺติกํ รูปํ อสุภนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เวทนา ตีหิ ทุกฺขตาหิ อวินิมุตฺตโต ทุกฺขาติฯ สญฺญาสงฺขารา อวิเธยฺยโต อนตฺตาติฯ วิญฺญาณํ อุทยพฺพยธมฺมโต อนิจฺจนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[509] เอวํ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ เอวญฺจ สงฺเขปวิตฺถารวเสน ทฺวิธา ปสฺสโต ยา อตฺถสิทฺธิ โหติ, ตโตปิ วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพฯ เสยฺยถิทํ – สงฺเขปโต ตาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกาทิภาเวน ปสฺสนฺโต ขนฺเธหิ น วิหญฺญติฯ วิตฺถารโต ปน รูปาทีนิ เผณปิณฺฑาทิสทิสภาเวน ปสฺสนฺโต น อสาเรสุ สารทสฺสี โหติฯ

วิเสสโต จ อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภโต ปสฺสนฺโต กพฬีการาหารํ ปริชานาติ, อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติฯ กาโมฆํ อุตฺตรติ, กามโยเคน วิสํยุชฺชติ, กามาสเวน อนาสโว โหติ, อภิชฺฌากายคนฺถํ ภินฺทติ, กามุปาทานํ น อุปาทิยติฯ

เวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต ผสฺสาหารํ ปริชานาติ, ทุกฺเข สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ภโวฆํ อุตฺตรติ, ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ, ภวาสเวน อนาสโว โหติ, พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ, สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติฯ

สญฺญํ สงฺขาเร จ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสญฺเจตนาหารํ ปริชานาติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ทิฏฺโฐฆํ อุตฺตรติ, ทิฏฺฐิโยเคน วิสํยุชฺชติ, ทิฏฺฐาสเวน อนาสโว โหติฯ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถํ ภินฺทติ, อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยติฯ

วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต วิญฺญาณาหารํ ปริชานาติ, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ, อวิชฺชาโยเคน วิสํยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน อนาสโว โหติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ, ทิฏฺฐุปาทานํ น อุปาทิยติฯ

เอวํ มหานิสํสํ, วธกาทิวเสน ทสฺสนํ ยสฺมา;

ตสฺมา ขนฺเธ ธีโร, วธกาทิวเสน ปสฺเสยฺยาติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

ปญฺญาภาวนาธิกาเร

ขนฺธนิทฺเทโส นาม

จุทฺทสโม ปริจฺเฉโทฯ

15. อายตนธาตุนิทฺเทโส

อายตนวิตฺถารกถา

[510] อายตนานีติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนนฺติฯ ตตฺถ –

อตฺถ ลกฺขณ ตาวตฺว, กม สงฺเขป วิตฺถารา;

ตถา ทฏฺฐพฺพโต เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ วิเสสโต ตาว จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหริยตีติ อตฺโถฯ ฆายตีติ ฆานํฯ คนฺธยตีติ คนฺโธฯ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถฯ ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหาฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ผุสิยตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ มุนาตีติ มโนฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา

[511] อวิเสสโต ปน อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ, วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ, วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติฯ

[512] อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ