รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ปน เตสํ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตสงฺขาเรหิ สทิสา เอวฯ

[492] กิริยาพฺยากตาปิ อเหตุกสเหตุกเภทโต ทุวิธาฯ เตสุ อเหตุกกิริยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา อเหตุกาฯ เต จ กุสลวิปากมโนธาตุอเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยยุตฺเตหิ สมานาฯ มโนวิญฺญาณธาตุทฺวเย ปน วีริยํ อธิกํฯ วีริยสพฺภาวโต พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติฯ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

สเหตุกกิริยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกาฯ เตสุ อฏฺฐกามาวจรกิริยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว ฐเปตฺวา วิรติโย อฏฺฐหิ กามาวจรกุสเลหิ สมฺปยุตฺตสงฺขารสทิสาฯ รูปาวจรารูปาวจรกิริยสมฺปยุตฺตา ปน สพฺพากาเรนปิ เตสํ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตสทิสาเยวาติ เอวํ อพฺยากตาปิ สงฺขารา เวทิตพฺพาติฯ

อิทํ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

อิทํ ตาว อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยน ขนฺเธสุ วิตฺถารกถามุขํฯ

อตีตาทิวิภาคกถา

[493] ภควตา ปน –

‘‘ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธฯ ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. 2,26) –

เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตาฯ

ตตฺถ ยํกิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ

อถสฺส อตีตาทินา วิภาคํ อารภติฯ ตญฺหิ กิญฺจิ อตีตํ, กิญฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติฯ เอส นโย เวทนาทีสุฯ

[494] ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติฯ ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํฯ

ตตฺถ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํฯ

สนฺตติวเสน สภาคเอกอุตุสมุฏฺฐานํ เอกาหารสมุฏฺฐานญฺจ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิ, เตสญฺเญว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ

ขณวเสน อุปฺปาทาทิขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํฯ อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํ, นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจํ อนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อุภยกิจฺจํ อสมฺปตฺตํ อนาคตํฯ สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํฯ เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายาฯ เสสา สปริยายาฯ

[495] อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท วุตฺตนโย เอวฯ อปิจ อิธ นิยกชฺฌตฺตมฺปิ อชฺฌตฺตํ ปรปุคฺคลิกมฺปิ จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพํฯ โอฬาริกสุขุมเภโท วุตฺตนโยวฯ

[496] หีนปณีตเภโท ทุวิโธ ปริยายโต นิปฺปริยายโต จฯ ตตฺถ อกนิฏฺฐานํ รูปโต สุทสฺสีนํ รูปํ หีนํฯ ตเทว สุทสฺสานํ รูปโต ปณีตํฯ เอวํ ยาว นรกสตฺตานํ รูปํ, ตาว ปริยายโต หีนปณีตตา เวทิตพฺพาฯ นิปฺปริยายโต ปน ยตฺถ อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํฯ ยตฺถ กุสลวิปากํ, ตํ ปณีตํฯ

ทูเร สนฺติเกติ อิทมฺปิ วุตฺตนยเมวฯ อปิจ โอกาสโตเปตฺถ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพาฯ

[497] ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวาติ ตํ อตีตาทีหิ ปเทหิ วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺฐํ รูปํ สพฺพํ รุปฺปนลกฺขณสงฺขาเต เอกวิธภาเว ปญฺญาย ราสิํ กตฺวา รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเตน สพฺพมฺปิ รูปํ รุปฺปนลกฺขเณ ราสิภาวูปคมเนน รูปกฺขนฺโธติ ทสฺสิตํ โหติฯ น หิ รูปโต อญฺโญ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถิฯ

[498] ยถา จ รูปํ, เอวํ เวทนาทโยปิ เวทยิตลกฺขณาทีสุ ราสิภาวูปคมเนนฯ น หิ เวทนาทีหิ อญฺเญ เวทนากฺขนฺธาทโย นาม อตฺถิฯ

อตีตาทิวิภาเค ปเนตฺถ สนฺตติวเสน ขณาทิวเสน จ เวทนาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา เอกวีถิวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌตฺตคตา สกิจฺจญฺจ กุรุมานา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท นิยกชฺฌตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ

[499] โอฬาริกสุขุมเภโท ‘‘อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติอาทินา (วิภ. 11) นเยน วิภงฺเค วุตฺเตน ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรวเสน เวทิตพฺโพฯ ชาติวเสน ตาว อกุสลา เวทนา สาวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต จ อวูปสนฺตวุตฺตีติ กุสลเวทนาย โอฬาริกา, สพฺยาปารโต, สอุสฺสาหโต, สวิปากโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต, สาวชฺชโต จ วิปากาพฺยากตาย โอฬาริกา, สวิปากโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต, สพฺยาพชฺฌโต, สาวชฺชโต จ กิริยาพฺยากตาย โอฬาริกาฯ กุสลาพฺยากตา ปน วุตฺตวิปริยายโต อกุสลาย สุขุมาฯ

ทฺเวปิ กุสลากุสลเวทนา สพฺยาปารโต, สอุสฺสาหโต, สวิปากโต จ ยถาโยคํ ทุวิธายปิ อพฺยากตาย โอฬาริกา , วุตฺตวิปริยาเยน ทุวิธาปิ อพฺยากตา ตาหิ สุขุมาฯ เอวํ ตาว ชาติวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

[500] สภาววเสน ปน ทุกฺขา เวทนา นิรสฺสาทโต, สวิปฺผารโต, โขภกรณโต, อุพฺเพชนียโต, อภิภวนโต จ อิตราหิ ทฺวีหิ โอฬาริกา, อิตรา ปน ทฺเว สาตโต, สนฺตโต, ปณีตโต, มนาปโต, มชฺฌตฺตโต จ ยถาโยคํ ทุกฺขาย สุขุมาฯ อุโภ ปน สุขทุกฺขา สวิปฺผารโต, โขภกรณโต, ปากฏโต จ อทุกฺขมสุขาย โอฬาริกา, สา วุตฺตวิปริยาเยน ตทุภยโต สุขุมาฯ เอวํ สภาววเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

[501] ปุคฺคลวเสน ปน อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต สมาปนฺนสฺส เวทนาย โอฬาริกา, วิปริยาเยน อิตรา สุขุมาฯ เอวํ ปุคฺคลวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปน สาสวา เวทนา โลกิยา, สา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต, โอฆนิยโต, โยคนิยโต, คนฺถนิยโต, นีวรณิยโต, อุปาทานิยโต, สํกิเลสิกโต, ปุถุชฺชนสาธารณโต จ อนาสวาย โอฬาริกาฯ สา วิปริยาเยน สาสวาย สุขุมาฯ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

[502] ตตฺถ ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท ปริหริตพฺโพฯ อกุสลวิปากกอายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา หิ เวทนา ชาติวเสน อพฺยากตตฺตา สุขุมาปิ สมานา สภาวาทิวเสน โอฬาริกา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อพฺยากตา เวทนา สุขุมาฯ ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาฯ สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมาฯ อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกาฯ สาสวา เวทนา โอฬาริกาฯ อนาสวา เวทนา สุขุมา’’ติ (วิภ. 11)ฯ ยถา จ ทุกฺขา เวทนา, เอวํ สุขาทโยปิ ชาติวเสน โอฬาริกา สภาวาทิวเสน สุขุมา โหนฺติฯ ตสฺมา ยถา ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท น โหติ, ตถา เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – อพฺยากตา ชาติวเสน กุสลากุสลาหิ สุขุมาฯ

ตตฺถ กตมา อพฺยากตา? กิํ ทุกฺขา? กิํ สุขา? กิํ สมาปนฺนสฺส? กิํ อสมาปนฺนสฺส? กิํ สาสวา ? กิํ อนาสวาติ? เอวํ สภาวาทิเภโท น ปรามสิตพฺโพฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อปิจ ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกสุขุมา ทฏฺฐพฺพาติ วจนโต อกุสลาทีสุปิ โลภสหคตาย โทสสหคตา เวทนา อคฺคิ วิย อตฺตโน นิสฺสยทหนโต โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมาฯ โทสสหคตาปิ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมาฯ นิยตาปิ กปฺปฏฺฐิติกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ กปฺปฏฺฐิติกาสุปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ โลภสหคตา ปน ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ สาปิ นิยตา กปฺปฏฺฐิติกา อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ อวิเสเสน จ อกุสลา พหุวิปากา โอฬาริกา, อปฺปวิปากา สุขุมาฯ กุสลา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมาฯ

อปิจ กามาวจรกุสลา โอฬาริกาฯ รูปาวจรา สุขุมาฯ ตโต อรูปาวจราฯ ตโต โลกุตฺตราฯ กามาวจรา ทานมยา โอฬาริกาฯ สีลมยา สุขุมาฯ ตโต ภาวนามยาฯ ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกาฯ ติเหตุกา สุขุมาฯ ติเหตุกาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกาฯ อสงฺขาริกา สุขุมาฯ รูปาวจรา จ ปฐมชฺฌานิกา โอฬาริกา…เป.… ปญฺจมชฺฌานิกา สุขุมาฯ อรูปาวจรา จ อากาสานญฺจายตนสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมฺปยุตฺตา สุขุมาวฯ โลกุตฺตรา จ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป.… อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตา สุขุมาวฯ เอส นโย ตํ ตํ ภูมิวิปากกิริยเวทนาสุ จ ทุกฺขาทิอสมาปนฺนาทิสาสวาทิวเสน วุตฺตเวทนาสุ จฯ

โอกาสวเสน จาปิ นิรเย ทุกฺขา โอฬาริกาฯ ติรจฺฉานโยนิยํ สุขุมา…เป.… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ สุขุมาวฯ ยถา จ ทุกฺขา, เอวํ สุขาปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพาฯ วตฺถุวเสน จาปิ หีนวตฺถุกา ยา กาจิ เวทนา โอฬาริกา, ปณีตวตฺถุกา สุขุมาฯ

หีนปณีตเภเท ยา โอฬาริกา, สา หีนาฯ ยา จ สุขุมา, สา ปณีตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[503] ทูรปทํ ปน ‘‘อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร’’ฯ

สนฺติเกปทํ ‘‘อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเก’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค วิภตฺตํฯ ตสฺมา อกุสลา เวทนา วิสภาคโต, อสํสฏฺฐโต, อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา กุสลาพฺยากตา อกุสลายฯ เอส นโย สพฺพวาเรสุฯ อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต, สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติฯ อิทํ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํฯ ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สญฺญาทีนมฺปิ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถา

[504] เอวํ วิทิตฺวา จ ปุน เอเตสฺเวว –

ขนฺเธสุ ญาณเภทตฺถํ, กมโตถ วิเสสโต;

อนูนาธิกโต เจว, อุปมาโต ตเถว จฯ

ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธา เอวํ, ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต;

วินิจฺฉยนโย สมฺมา, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาฯ

ตตฺถ กมโตติ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม, ปหานกฺกโม, ปฏิปตฺติกฺกโม, ภูมิกฺกโม, เทสนากฺกโมติ พหุวิโธ กโมฯ

ตตฺถ ‘‘ปฐมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุท’’นฺติ (สํ. นิ. 1.235) เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโมฯ ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 8) เอวมาทิ ปหานกฺกโมฯ ‘‘สีลวิสุทฺธิ, จิตฺตวิสุทฺธี’’ติ (ม. นิ. 1.259; ปฏิ. ม. 3.41) เอวมาทิ ปฏิปตฺติกฺกโมฯ ‘‘กามาวจรา, รูปาวจรา’’ติ (ธ. ส. 987) เอวมาทิ ภูมิกฺกโมฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ (ที. นิ. 3.145) วา, ‘‘ทานกถํ, สีลกถ’’นฺติ (ที. นิ. 1.298) วา เอวมาทิ เทสนากฺกโมฯ เตสุ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, กลลาทีนํ วิย ขนฺธานํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโตฯ น ปหานกฺกโม, กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโตฯ นปฏิปตฺติกฺกโม, อกุสลานํ อปฺปฏิปชฺชนียโตฯ น ภูมิกฺกโม, เวทนาทีนํ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตาฯ เทสนากฺกโม ปน ยุชฺชติฯ