เมนู

กมฺมฏฺฐานทายกวณฺณนา

[42] กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวาติ เอตฺถ ปน ทุวิธํ กมฺมฏฺฐานํ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานญฺจฯ ตตฺถ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ นาม ภิกฺขุสงฺฆาทีสุ เมตฺตา มรณสฺสติ จฯ อสุภสญฺญาติปิ เอเกฯ

กมฺมฏฺฐานิเกน หิ ภิกฺขุนา ปฐมํ ตาว ปริจฺฉินฺทิตฺวา สีมฏฺฐกภิกฺขุสงฺเฆ สุขิตา โหนฺตุ อพฺยาปชฺชาติ เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ ตโต สีมฏฺฐกเทวตาสุฯ ตโต โคจรคามมฺหิ อิสฺสรชเนฯ ตโต ตตฺถ มนุสฺเส อุปาทาย สพฺพสตฺเตสุฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาย สหวาสีนํ มุทุจิตฺตตํ ชเนติฯ อถสฺส เต สุขสํวาสา โหนฺติฯ สีมฏฺฐกเทวตาสุ เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตาหิ เทวตาหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุสํวิหิตรกฺโข โหติฯ โคจรคามมฺหิ อิสฺสรชเน เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตสนฺตาเนหิ อิสฺสเรหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุรกฺขิตปริกฺขาโร โหติฯ ตตฺถ มนุสฺเสสุ เมตฺตาย ปสาทิตจิตฺเตหิ เตหิ อปริภูโต หุตฺวา วิจรติฯ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาย สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจาโร โหติฯ มรณสฺสติยา ปน อวสฺสํ มยา มริตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อเนสนํ ปหาย อุปรูปริ วฑฺฒมานสํเวโค อโนลีนวุตฺติโก โหติฯ อสุภสญฺญาปริจิตจิตฺตสฺส ปนสฺส ทิพฺพานิปิ อารมฺมณานิ โลภวเสน จิตฺตํ น ปริยาทิยนฺติฯ

เอวํ พหูปการตฺตา สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ จ อธิปฺเปตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺส ฐานญฺจาติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ

จตฺตาลีสาย ปน กมฺมฏฺฐาเนสุ ยํ ยสฺส จริยานุกูลํ, ตํ ตสฺส นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตา อุปริมสฺส จ อุปริมสฺส ภาวนากมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตา ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ อิติ อิมํ ทุวิธมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ โย เทติ, อยํ กมฺมฏฺฐานทายโก นามฯ ตํ กมฺมฏฺฐานทายกํฯ

กลฺยาณมิตฺตนฺติ –

ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโกติฯ (อ. นิ. 7.37);

เอวมาทิคุณสมนฺนาคตํ เอกนฺเตน หิเตสิํ วุทฺธิปกฺเข ฐิตํ กลฺยาณมิตฺตํฯ

‘‘มมํ หิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 1.129; 5.2) อาทิวจนโต ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธเยว สพฺพาการสมฺปนฺโน กลฺยาณมิตฺโตฯ ตสฺมา ตสฺมิํ สติ ตสฺเสว ภควโต สนฺติเก คหิตกมฺมฏฺฐานํ สุคหิตํ โหติฯ ปรินิพฺพุเต ปน ตสฺมิํ อสีติยา มหาสาวเกสุ โย ธรติ, ตสฺส สนฺติเก คเหตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมิํ อสติ ยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตุกาโม โหติ, ตสฺเสว วเสน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อาสวกฺขยปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สนฺติเก คเหตพฺพํฯ

กิํ ปน ขีณาสโว อหํ ขีณาสโวติ อตฺตานํ ปกาเสตีติ? กิํ วตฺตพฺพํ, การกภาวํ หิ ชานิตฺวา ปกาเสติฯ นนุ อสฺสคุตฺตตฺเถโร อารทฺธกมฺมฏฺฐานสฺส ภิกฺขุโน ‘‘กมฺมฏฺฐานการโก อย’’นฺติ ชานิตฺวา อากาเส จมฺมขณฺฑํ ปญฺญาเปตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน กมฺมฏฺฐานํ กเถสีติฯ

ตสฺมา สเจ ขีณาสวํ ลภติ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ลภติ, อนาคามิสกทาคามิโสตาปนฺนฌานลาภีปุถุชฺชนติปิฏกธรทฺวิปิฏกธรเอกปิฏกธเรสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส สนฺติเกฯ เอกปิฏกธเรปิ อสติ ยสฺส เอกสงฺคีติปิ อฏฺฐกถาย สทฺธิํ ปคุณา, อยญฺจ ลชฺชี โหติ, ตสฺส สนฺติเก คเหตพฺพํฯ เอวรูโป หิ ตนฺติธโร วํสานุรกฺขโก ปเวณีปาลโก อาจริโย อาจริยมติโกว โหติ, น อตฺตโนมติโก โหติฯ เตเนว โปราณกตฺเถรา ‘‘ลชฺชี รกฺขิสฺสติ ลชฺชี รกฺขิสฺสตี’’ติ ติกฺขตฺตุํ อาหํสุฯ

ปุพฺเพ วุตฺตขีณาสวาทโย เจตฺถ อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว อาจิกฺขนฺติฯ พหุสฺสุโต ปน ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุคฺคหปริปุจฺฉานํ วิโสธิตตฺตา อิโต จิโต จ สุตฺตญฺจ การณญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา สปฺปายาสปฺปายํ โยเชตฺวา คหนฏฺฐาเน คจฺฉนฺโต มหาหตฺถี วิย มหามคฺคํ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺฐานํ กเถสฺสติฯ ตสฺมา เอวรูปํ กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส วตฺตปฏิปตฺติํ กตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตพฺพํฯ

สเจ ปเนตํ เอกวิหาเรเยว ลภติ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ลภติ, ยตฺถ โส วสติ, ตตฺถ คนฺตพฺพํฯ คจฺฉนฺเตน จ น โธตมกฺขิเตหิ ปาเทหิ อุปาหนา อารูหิตฺวา ฉตฺตํ คเหตฺวา เตลนาฬิมธุผาณิตาทีนิ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิกปริวุเตน คนฺตพฺพํฯ คมิกวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรํ สยเมว คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ยํ ยํ วิหารํ ปวิสติ สพฺพตฺถ วตฺตปฏิปตฺติํ กุรุมาเนน สลฺลหุกปริกฺขาเรน ปรมสลฺเลขวุตฺตินา หุตฺวา คนฺตพฺพํฯ

ตํ วิหารํ ปวิสนฺเตน อนฺตรามคฺเคเยว ทนฺตกฏฺฐํ กปฺปิยํ การาเปตฺวา คเหตฺวา ปวิสิตพฺพํ, น จ ‘‘มุหุตฺตํ วิสฺสเมตฺวา ปาทโธวนมกฺขนาทีนิ กตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ อญฺญํ ปริเวณํ ปวิสิตพฺพํฯ กสฺมา? สเจ หิสฺส ตตฺร อาจริยสฺส วิสภาคา ภิกฺขู ภเวยฺยุํ, เต อาคมนการณํ ปุจฺฉิตฺวา อาจริยสฺส อวณฺณํ ปกาเสตฺวา ‘‘นฏฺโฐสิ, สเจ ตสฺส สนฺติกํ อาคโต’’ติ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทยฺยุํ, เยน ตโตว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตสฺมา อาจริยสฺส วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา อุชุกํ ตตฺเถว คนฺตพฺพํฯ

สเจ อาจริโย ทหรตโร โหติ, ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณาทีนิ น สาทิตพฺพานิฯ สเจ วุฑฺฒตโร โหติ, คนฺตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา ฐาตพฺพํฯ ‘‘นิกฺขิปาวุโส, ปตฺตจีวร’’นฺติ วุตฺเตน นิกฺขิปิตพฺพํฯ ‘‘ปานียํ ปิวา’’ติ วุตฺเตน สเจ อิจฺฉติ ปาตพฺพํฯ ‘‘ปาเท โธวาหี’’ติ วุตฺเตน น ตาว ปาทา โธวิตพฺพาฯ สเจ หิ อาจริเยน อาภตํ อุทกํ ภเวยฺย, น สารุปฺปํ สิยาฯ ‘‘โธวาหาวุโส, น มยา อาภตํ, อญฺเญหิ อาภต’’นฺติ วุตฺเตน ปน ยตฺถ อาจริโย น ปสฺสติ, เอวรูเป ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส, อพฺโภกาเส วิหารสฺสาปิ วา เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา ปาทา โธวิตพฺพาฯ

สเจ อาจริโย เตลนาฬิํ อาหรติ อุฏฺฐหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตพฺพาฯ สเจ หิ น คณฺเหยฺย, ‘‘อยํ ภิกฺขุ อิโต เอว ปฏฺฐาย สมฺโภคํ โกเปตี’’ติ อาจริยสฺส อญฺญถตฺตํ ภเวยฺยฯ คเหตฺวา ปน น อาทิโตว ปาทา มกฺเขตพฺพาฯ สเจ หิ ตํ อาจริยสฺส คตฺตพฺภญฺชนเตลํ ภเวยฺย, น สารุปฺปํ สิยาฯ

ตสฺมา สีสํ มกฺเขตฺวา ขนฺธาทีนิ มกฺเขตพฺพานิฯ ‘‘สพฺพปาริหาริยเตลมิทํ, อาวุโส, ปาเทปิ มกฺเขหี’’ติ วุตฺเตน ปน โถกํ สีเส กตฺวา ปาเท มกฺเขตฺวา ‘‘อิมํ เตลนาฬิํ ฐเปมิ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อาจริเย คณฺหนฺเต ทาตพฺพาฯ

อาคตทิวสโต ปฏฺฐาย กมฺมฏฺฐานํ เม, ภนฺเต, กเถถ อิจฺเจวํ น วตฺตพฺพํฯ ทุติยทิวสโต ปน ปฏฺฐาย สเจ อาจริยสฺส ปกติอุปฏฺฐาโก อตฺถิ, ตํ ยาจิตฺวา วตฺตํ กาตพฺพํฯ สเจ ยาจิโตปิ น เทติ, โอกาเส ลทฺเธเยว กาตพฺพํฯ กโรนฺเตน ขุทฺทกมชฺฌิมมหนฺตานิ ตีณิ ทนฺตกฏฺฐานิ อุปนาเมตพฺพานิฯ สีตํ อุณฺหนฺติ ทุวิธํ มุขโธวนอุทกญฺจ นฺหาโนทกญฺจ ปฏิยาเทตพฺพํฯ ตโต ยํ อาจริโย ตีณิ ทิวสานิ ปริภุญฺชติ, ตาทิสเมว นิจฺจํ อุปนาเมตพฺพํฯ นิยมํ อกตฺวา ยํ วา ตํ วา ปริภุญฺชนฺตสฺส ยถาลทฺธํ อุปนาเมตพฺพํฯ กิํ พหุนา วุตฺเตน? ยํ ตํ ภควตา ‘‘อนฺเตวาสิเกน, ภิกฺขเว, อาจริยมฺหิ สมฺมา วตฺติตพฺพํฯ ตตฺรายํ สมฺมา วตฺตนา, กาลสฺเสว อุฏฺฐาย อุปาหนา โอมุญฺจิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทนฺตกฏฺฐํ ทาตพฺพํ, มุโขทกํ ทาตพฺพํ, อาสนํ ปญฺญเปตพฺพํฯ สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา ยาคุ อุปนาเมตพฺพา’’ติ (มหาว. 78) อาทิกํ ขนฺธเก สมฺมาวตฺตํ ปญฺญตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ กาตพฺพํฯ

เอวํ วตฺตสมฺปตฺติยา ครุํ อาราธยมาเนน สายํ วนฺทิตฺวา ยาหีติ วิสฺสชฺชิเตน คนฺตพฺพํ, ยทา โส กิสฺสาคโตสีติ ปุจฺฉติ, ตทา อาคมนการณํ กเถตพฺพํฯ สเจ โส เนว ปุจฺฉติ, วตฺตํ ปน สาทิยติ, ทสาเห วา ปกฺเข วา วีติวตฺเต เอกทิวสํ วิสฺสชฺชิเตนาปิ อคนฺตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา อาคมนการณํ อาโรเจตพฺพํฯ อกาเล วา คนฺตฺวา กิมตฺถมาคโตสีติ ปุฏฺเฐน อาโรเจตพฺพํฯ สเจ โส ปาโตว อาคจฺฉาติ วทติ, ปาโตว คนฺตพฺพํฯ

สเจ ปนสฺส ตาย เวลาย ปิตฺตาพาเธน วา กุจฺฉิ ปริฑยฺหติ, อคฺคิมนฺทตาย วา ภตฺตํ น ชีรติ, อญฺโญ วา โกจิ โรโค พาธติ, ตํ ยถาภูตํ อาวิกตฺวา อตฺตโน สปฺปายเวลํ อาโรเจตฺวา ตาย เวลาย อุปสงฺกมิตพฺพํฯ อสปฺปายเวลาย หิ วุจฺจมานมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ น สกฺกา โหติ มนสิกาตุนฺติฯ อยํ กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวาติ เอตฺถ วิตฺถาโรฯ

จริยาวณฺณนา

[43] อิทานิ อตฺตโน จริยานุกูลนฺติ เอตฺถ จริยาติ ฉ จริยา ราคจริยา, โทสจริยา, โมหจริยา, สทฺธาจริยา, พุทฺธิจริยา, วิตกฺกจริยาติฯ เกจิ ปน ราคาทีนํ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน อปราปิ จตสฺโส, ตถา สทฺธาทีนนฺติ อิมาหิ อฏฺฐหิ สทฺธิํ จุทฺทส อิจฺฉนฺติฯ เอวํ ปน เภเท วุจฺจมาเน ราคาทีนํ สทฺธาทีหิปิ สํสคฺคํ กตฺวา อเนกา จริยา โหนฺติ, ตสฺมา สงฺเขเปน ฉเฬว จริยา เวทิตพฺพาฯ จริยา, ปกติ, อุสฺสนฺนตาติ อตฺถโต เอกํฯ ตาสํ วเสน ฉเฬว ปุคฺคลา โหนฺติ ราคจริโต, โทสจริโต, โมหจริโต, สทฺธาจริโต, พุทฺธิจริโต, วิตกฺกจริโตติฯ

ตตฺถ ยสฺมา ราคจริตสฺส กุสลปฺปวตฺติสมเย สทฺธา พลวตี โหติ, ราคสฺส อาสนฺนคุณตฺตาฯ ยถา หิ อกุสลปกฺเข ราโค สินิทฺโธ นาติลูโข, เอวํ กุสลปกฺเข สทฺธาฯ ยถา ราโค วตฺถุกาเม ปริเยสติ, เอวํ สทฺธา สีลาทิคุเณฯ ยถา ราโค อหิตํ น ปริจฺจชติ, เอวํ สทฺธา หิตํ น ปริจฺจชติ, ตสฺมา ราคจริตสฺส สทฺธาจริโต สภาโคฯ

ยสฺมา ปน โทสจริตสฺส กุสลปฺปวตฺติสมเย ปญฺญา พลวตี โหติ, โทสสฺส อาสนฺนคุณตฺตาฯ ยถา หิ อกุสลปกฺเข โทโส นิสฺสิเนโห น อารมฺมณํ อลฺลียติ, เอวํ กุสลปกฺเข ปญฺญาฯ ยถา จ โทโส อภูตมฺปิ โทสเมว ปริเยสติ, เอวํ ปญฺญา ภูตํ โทสเมวฯ ยถา โทโส สตฺตปริวชฺชนากาเรน ปวตฺตติ, เอวํ ปญฺญา สงฺขารปริวชฺชนากาเรน, ตสฺมา โทสจริตสฺส พุทฺธิจริโต สภาโคฯ

ยสฺมา ปน โมหจริตสฺส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมมานสฺส เยภุยฺเยน อนฺตรายกรา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, โมหสฺส อาสนฺนลกฺขณตฺตาฯ ยถา หิ โมโห ปริพฺยากุลตาย อนวฏฺฐิโต, เอวํ วิตกฺโก นานปฺปการวิตกฺกนตายฯ ยถา จ โมโห อปริโยคาหณตาย จญฺจโลฯ ตถา วิตกฺโก ลหุปริกปฺปนตาย, ตสฺมา โมหจริตสฺส วิตกฺกจริโต สภาโคติฯ

อปเร ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อปราปิ ติสฺโส จริยา วทนฺติฯ