เมนู

ปญฺจเก ยํ จตุกฺกเภเท วุตฺตํ ทุติยํ ฌานํ, ตํ วิตกฺกมตฺตาติกฺกเมน ทุติยํ, วิตกฺกวิจาราติกฺกเมน ตติยนฺติ เอวํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปญฺจ ฌานานิ เวทิตพฺพานิฯ เตสํ องฺคภูตา จ ปญฺจ สมาธีติ เอวํ ปญฺจฌานงฺควเสน ปญฺจวิธตา เวทิตพฺพาฯ

[40] โก จสฺส สํกิเลโส กิํ โวทานนฺติ เอตฺถ ปน วิสฺสชฺชนํ วิภงฺเค วุตฺตเมวฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘สํกิเลสนฺติ หานภาคิโย ธมฺโมฯ โวทานนฺติ วิเสสภาคิโย ธมฺโม’’ติ (วิภ. 828)ฯ ตตฺถ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิํ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปญฺญา’’ติ (วิภ. 799) อิมินา นเยน หานภาคิยธมฺโม เวทิตพฺโพฯ ‘‘อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปญฺญา’’ติ (วิภ. 799) อิมินา นเยน วิเสสภาคิยธมฺโม เวทิตพฺโพฯ

ทสปลิโพธวณฺณนา

[41] กถํ ภาเวตพฺโพติ เอตฺถ ปน โย ตาว อยํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธติอาทีสุ อริยมคฺคสมฺปยุตฺโต สมาธิ วุตฺโต, ตสฺส ภาวนานโย ปญฺญาภาวนานเยเนว สงฺคหิโตฯ ปญฺญาย หิ ภาวิตาย โส ภาวิโต โหติฯ ตสฺมา ตํ สนฺธาย เอวํ ภาเวตพฺโพติ น กิญฺจิ วิสุํ วทามฯ

โย ปนายํ โลกิโย, โส วุตฺตนเยน สีลานิ วิโสเธตฺวา สุปริสุทฺเธ สีเล ปติฏฺฐิเตน ยฺวาสฺส ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลํ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อญฺญตรํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สมาธิภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺโพติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

อยํ ปน วิตฺถาโร, ยํ ตาว วุตฺตํ ‘‘ยฺวาสฺส ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา’’ติ, เอตฺถ –

อาวาโส จ กุลํ ลาโภ, คโณ กมฺมญฺจ ปญฺจมํ;

อทฺธานํ ญาติ อาพาโธ, คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสาติฯ –

อิเม ทส ปลิโพธา นามฯ ตตฺถ อาวาโสเยว อาวาสปลิโพโธฯ เอส นโย กุลาทีสุฯ

ตตฺถ อาวาโสติ เอโกปิ โอวรโก วุจฺจติ เอกมฺปิ ปริเวณํ สกโลปิ สงฺฆาราโมฯ สฺวายํ น สพฺพสฺเสว ปลิโพโธ โหติฯ โย ปเนตฺถ นวกมฺมาทีสุ อุสฺสุกฺกํ วา อาปชฺชติ, พหุภณฺฑสนฺนิจโย วา โหติ, เยน เกนจิ วา การเณน อเปกฺขวา ปฏิพทฺธจิตฺโต, ตสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, น อิตรสฺสฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – ทฺเว กิร กุลปุตฺตา อนุราธปุรา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ถูปาราเม ปพฺพชิํสุฯ เตสุ เอโก ทฺเว มาติกา ปคุณา กตฺวา ปญฺจวสฺสิโก หุตฺวา ปวาเรตฺวา ปาจินขณฺฑราชิํ นาม คโตฯ เอโก ตตฺเถว วสติฯ ปาจินขณฺฑราชิคโต ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา เถโร หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ปฏิสลฺลานสารุปฺปมิทํ ฐานํ, หนฺท นํ สหายกสฺสาปิ อาโรเจมี’’ติฯ ตโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ถูปารามํ ปาวิสิฯ ปวิสนฺตํเยว จ นํ ทิสฺวา สมานวสฺสิกตฺเถโร ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา วตฺตํ อกาสิฯ อาคนฺตุกตฺเถโร เสนาสนํ ปวิสิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ เม สหาโย สปฺปิํ วา ผาณิตํ วา ปานกํ วา เปเสสฺสติฯ อยญฺหิ อิมสฺมิํ นคเร จิรนิวาสี’’ติฯ โส รตฺติํ อลทฺธา ปาโต จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ อุปฏฺฐาเกหิ คหิตํ ยาคุขชฺชกํ เปเสสฺสตี’’ติฯ ตมฺปิ อทิสฺวา ‘‘ปหิณนฺตา นตฺถิ, ปวิฏฺฐสฺส มญฺเญ ทสฺสตี’’ติ ปาโตว เตน สทฺธิํ คามํ ปาวิสิฯ เต ทฺเว เอกํ วีถิํ จริตฺวา อุฬุงฺกมตฺตํ ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลายํ นิสีทิตฺวา ปิวิํสุฯ ตโต อาคนฺตุโก จินฺเตสิ ‘‘นิพทฺธยาคุ มญฺเญ นตฺถิ, ภตฺตกาเล อิทานิ มนุสฺสา ปณีตํ ภตฺตํ ทสฺสนฺตี’’ติ, ตโต ภตฺตกาเลปิ ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธเมว ภุญฺชิตฺวา อิตโร อาห – ‘‘กิํ, ภนฺเต, สพฺพกาลํ เอวํ ยาเปถา’’ติ? อามาวุโสติฯ ภนฺเต, ปาจินขณฺฑราชิ ผาสุกา, ตตฺถ คจฺฉามาติฯ เถโร นครโต ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต กุมฺภการคามมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ อิตโร อาห – ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, อิมํ มคฺคํ ปฏิปนฺนตฺถา’’ติ? นนุ ตฺวมาวุโส, ปาจินขณฺฑราชิยา วณฺณํ อภาสีติ? กิํ ปน, ภนฺเต, ตุมฺหากํ เอตฺตกํ กาลํ วสิตฏฺฐาเน น โกจิ อติเรกปริกฺขาโร อตฺถีติ? อามาวุโส มญฺจปีฐํ สงฺฆิกํ, ตํ ปฏิสามิตเมว, อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถีติฯ

มยฺหํ ปน, ภนฺเต , กตฺตรทณฺโฑ เตลนาฬิ อุปาหนตฺถวิกา จ ตตฺเถวาติฯ ตยาวุโส, เอกทิวสํ วสิตฺวา เอตฺตกํ ฐปิตนฺติ? อาม, ภนฺเตฯ โส ปสนฺนจิตฺโต เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ตุมฺหาทิสานํ, ภนฺเต, สพฺพตฺถ อรญฺญวาโสเยวฯ ถูปาราโม จตุนฺนํ พุทฺธานํ ธาตุนิธานฏฺฐานํ, โลหปาสาเท สปฺปายํ ธมฺมสฺสวนํ มหาเจติยทสฺสนํ เถรทสฺสนญฺจ ลพฺภติ, พุทฺธกาโล วิย ปวตฺตติฯ อิเธว ตุมฺเห วสถา’’ติ ทุติยทิวเส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา สยเมว อคมาสีติฯ อีทิสสฺส อาวาโส น ปลิโพโธ โหติฯ

กุลนฺติ ญาติกุลํ วา อุปฏฺฐากกุลํ วาฯ เอกจฺจสฺส หิ อุปฏฺฐากกุลมฺปิ ‘‘สุขิเตสุ สุขิโต’’ติอาทินา (วิภ. 888; สํ. นิ. 4.241) นเยน สํสฏฺฐสฺส วิหรโต ปลิโพโธ โหติ, โส กุลมานุสเกหิ วินา ธมฺมสฺสวนาย สามนฺตวิหารมฺปิ น คจฺฉติฯ เอกจฺจสฺส มาตาปิตโรปิ ปลิโพธา น โหนฺติ, โกรณฺฑกวิหารวาสิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยทหรภิกฺขุโน วิยฯ

โส กิร อุทฺเทสตฺถํ โรหณํ อคมาสิฯ เถรภคินีปิ อุปาสิกา สทา เถรํ ตสฺส ปวตฺติํ ปุจฺฉติฯ เถโร เอกทิวสํ ทหรํ อาเนสฺสามีติ โรหณาภิมุโข ปายาสิฯ ทหโรปิ ‘‘จิรํ เม อิธ วุตฺถํ, อุปชฺฌายํ ทานิ ปสฺสิตฺวา อุปาสิกาย จ ปวตฺติํ ญตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ โรหณโต นิกฺขมิฯ เต อุโภปิ คงฺคาตีเร สมาคจฺฉิํสุฯ โส อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล เถรสฺส วตฺตํ กตฺวา ‘‘กุหิํ ยาสี’’ติ ปุจฺฉิโต ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เถโร สุฏฺฐุ เต กตํ, อุปาสิกาปิ สทา ปุจฺฉติ, อหมฺปิ เอตทตฺถเมว อาคโต, คจฺฉ ตฺวํ, อหํ ปน อิเธว อิมํ วสฺสํ วสิสฺสามีติ ตํ อุยฺโยเชสิฯ โส วสฺสูปนายิกทิวเสเยว ตํ วิหารํ ปตฺโตฯ เสนาสนมฺปิสฺส ปิตรา การิตเมว ปตฺตํฯ

อถสฺส ปิตา ทุติยทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘กสฺส, ภนฺเต, อมฺหากํ เสนาสนํ ปตฺต’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘อาคนฺตุกสฺส ทหรสฺสา’’ติ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เสนาสเน วสฺสํ อุปคตสฺส วตฺตํ อตฺถี’’ติฯ กิํ อุปาสกาติ? เตมาสํ อมฺหากํเยว ฆเร ภิกฺขํ คเหตฺวา ปวาเรตฺวา คมนกาเล อาปุจฺฉิตพฺพนฺติฯ โส ตุณฺหิภาเวน อธิวาเสสิฯ

อุปาสโกปิ ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ อาวาเส เอโก อาคนฺตุโก อยฺโย อุปคโต สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาตพฺโพ’’ติ อาหฯ อุปาสิกา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาเทสิฯ ทหโรปิ ภตฺตกาเล ญาติฆรํ อคมาสิฯ น นํ โกจิ สญฺชานิฯ

โส เตมาสมฺปิ ตตฺถ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา วสฺสํวุตฺโถ ‘‘อหํ คจฺฉามี’’ติ อาปุจฺฉิฯ อถสฺส ญาตกา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, คจฺฉถา’’ติ ทุติยทิวเส ฆเรเยว โภเชตฺวา เตลนาฬิํ ปูเรตฺวา เอกํ คุฬปิณฺฑํ นวหตฺถญฺจ สาฏกํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ โส อนุโมทนํ กตฺวา โรหณาภิมุโข ปายาสิฯ

อุปชฺฌาโยปิสฺส ปวาเรตฺวา ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺโต ปุพฺเพ ทิฏฺฐฏฺฐาเนเยว ตํ อทฺทสฯ โส อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล เถรสฺส วตฺตํ อกาสิฯ อถ นํ เถโร ปุจฺฉิ ‘‘กิํ, ภทฺทมุข, ทิฏฺฐา เต อุปาสิกา’’ติ? โส ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา เตน เตเลน เถรสฺส ปาเท มกฺเขตฺวา คุเฬน ปานกํ กตฺวา ตมฺปิ สาฏกํ เถรสฺเสว ทตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, โรหณํเยว สปฺปาย’’นฺติ อคมาสิฯ เถโรปิ วิหารํ อาคนฺตฺวา ทุติยทิวเส โกรณฺฑกคามํ ปาวิสิฯ

อุปาสิกาปิ ‘‘มยฺหํ ภาตา มม ปุตฺตํ คเหตฺวา อิทานิ อาคจฺฉตี’’ติ สทา มคฺคํ โอโลกยมานาว ติฏฺฐติฯ สา ตํ เอกกเมว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มโต เม มญฺเญ ปุตฺโต, อยํ เถโร เอกโกว อาคจฺฉตี’’ติ เถรสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริเทวมานา โรทิฯ เถโร ‘‘นูน ทหโร อปฺปิจฺฉตาย อตฺตานํ อชานาเปตฺวาว คโต’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ปตฺตตฺถวิกโต ตํ สาฏกํ นีหริตฺวา ทสฺเสติฯ

อุปาสิกา ปสีทิตฺวา ปุตฺเตน คตทิสาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิตฺวา นมสฺสมานา อาห – ‘‘มยฺหํ ปุตฺตสทิสํ วต มญฺเญ ภิกฺขุํ กายสกฺขิํ กตฺวา ภควา รถวินีตปฏิปทํ (ม. นิ. 1.252 อาทโย), นาลกปฏิปทํ (สุ. นิ. 684 อาทโย), ตุวฏฺฏกปฏิปทํ (สุ. นิ. 921 อาทโย), จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาทีปกํ มหาอริยวํสปฏิปทญฺจ (อ. นิ. 4.28; ที. นิ. 3.309) เทเสสิ

วิชาตมาตุยา นาม เคเห เตมาสํ ภุญฺชมาโนปิ ‘อหํ ปุตฺโต ตฺวํ มาตา’ติ น วกฺขติ, อโห อจฺฉริยมนุสฺโส’’ติฯ เอวรูปสฺส มาตาปิตโรปิ ปลิโพธา น โหนฺติ, ปเคว อญฺญํ อุปฏฺฐากกุล’’นฺติฯ

ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยาฯ เต กถํ ปลิโพธา โหนฺติ? ปุญฺญวนฺตสฺส หิ ภิกฺขุโน คตคตฏฺฐาเน มนุสฺสา มหาปริวาเร ปจฺจเย เทนฺติฯ โส เตสํ อนุโมเทนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺโต สมณธมฺมํ กาตุํ น โอกาสํ ลภติฯ อรุณุคฺคมนโต ยาว ปฐมยาโม, ตาว มนุสฺสสํสคฺโค น อุปจฺฉิชฺชติฯ ปุน พลวปจฺจูเสเยว พาหุลฺลิกปิณฺฑปาติกา อาคนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อสุโก อุปาสโก อุปาสิกา อมจฺโจ อมจฺจธีตา ตุมฺหากํ ทสฺสนกามา’’ติ วทนฺติ, โส คณฺหาวุโส, ปตฺตจีวรนฺติ คมนสชฺโชว โหตีติ นิจฺจพฺยาวโฏ, ตสฺเสว เต ปจฺจยา ปลิโพธา โหนฺติฯ เตน คณํ ปหาย ยตฺถ นํ น ชานนฺติ, ตตฺถ เอกเกน จริตพฺพํฯ เอวํ โส ปลิโพโธ อุปจฺฉิชฺชตีติฯ

คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วา, โย ตสฺส อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา เทนฺโต สมณธมฺมสฺส โอกาสํ น ลภติ, ตสฺเสว คโณ ปลิโพโธ โหติ, เตน โส เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ สเจ เตสํ ภิกฺขูนํ พหุ คหิตํ โหติ, อปฺปํ อวสิฏฺฐํ, ตํ นิฏฺฐเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตพฺพํฯ สเจ อปฺปํ คหิตํ, พหุ อวสิฏฺฐํ, โยชนโต ปรํ อคนฺตฺวา อนฺโตโยชนปริจฺเฉเท อญฺญํ คณวาจกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเม อายสฺมา อุทฺเทสาทีหิ สงฺคณฺหตู’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอวํ อลภมาเนน ‘‘มยฺหมาวุโส, เอกํ กิจฺจํ อตฺถิ, ตุมฺเห ยถาผาสุกฏฺฐานานิ คจฺฉถา’’ติ คณํ ปหาย อตฺตโน กมฺมํ กตฺตพฺพนฺติฯ

กมฺมนฺติ นวกมฺมํฯ ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกีอาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ, กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ สพฺพทา ปลิโพโธ โหติฯ โสปิ เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ, สเจ อปฺปํ อวสิฏฺฐํ โหติ นิฏฺฐเปตพฺพํฯ สเจ พหุ, สงฺฆิกญฺเจ นวกมฺมํ, สงฺฆสฺส วา สงฺฆภารหารกภิกฺขูนํ วา นิยฺยาเทตพฺพํฯ อตฺตโน สนฺตกญฺเจ, อตฺตโน ภารหารกานํ นิยฺยาเทตพฺพํฯ ตาทิเส อลภนฺเตน สงฺฆสฺส ปริจฺจชิตฺวา คนฺตพฺพนฺติฯ

อทฺธานนฺติ มคฺคคมนํฯ ยสฺส หิ กตฺถจิ ปพฺพชฺชาเปกฺโข วา โหติ, ปจฺจยชาตํ วา กิญฺจิ ลทฺธพฺพํ โหติฯ สเจ ตํ อลภนฺโต น สกฺโกติ อธิวาเสตุํ, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺสปิ คมิกจิตฺตํ นาม ทุปฺปฏิวิโนทนียํ โหติ, ตสฺมา คนฺตฺวา ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวาว สมณธมฺเม อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพนฺติฯ

ญาตีติ วิหาเร อาจริยุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกา, ฆเร มาตา ปิตา ภาตาติ เอวมาทิกาฯ เต คิลานา อิมสฺส ปลิโพธา โหนฺติ, ตสฺมา โส ปลิโพโธ อุปฏฺฐหิตฺวา เตสํ ปากติกกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อุปชฺฌาโย ตาว คิลาโน สเจ ลหุํ น วุฏฺฐาติ, ยาวชีวมฺปิ ปฏิชคฺคิตพฺโพฯ ตถา ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย สทฺธิวิหาริโก อุปสมฺปาทิตปพฺพาชิตอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกา จฯ นิสฺสยาจริยอุทฺเทสาจริยนิสฺสยนฺเตวาสิกอุทฺเทสนฺเตวาสิกสมานาจริยกา ปน ยาว นิสฺสยอุทฺเทสา อนุปจฺฉินฺนา, ตาว ปฏิชคฺคิตพฺพาฯ ปโหนฺเตน ตโต อุทฺธมฺปิ ปฏิชคฺคิตพฺพา เอวฯ มาตาปิตูสุ อุปชฺฌาเย วิย ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ สเจปิ หิ เต รชฺเช ฐิตา โหนฺติ, ปุตฺตโต จ อุปฏฺฐานํ ปจฺจาสีสนฺติ, กาตพฺพเมวฯ อถ เตสํ เภสชฺชํ นตฺถิ, อตฺตโน สนฺตกํ ทาตพฺพํฯ อสติ ภิกฺขาจริยาย ปริเยสิตฺวาปิ ทาตพฺพเมวฯ ภาตุภคินีนํ ปน เตสํ สนฺตกเมว โยเชตฺวา ทาตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทตฺวา ปจฺฉา ลภนฺเตน คณฺหิตพฺพํฯ อลภนฺเตน น โจเทตพฺพาฯ อญฺญาตกสฺส ภคินิสามิกสฺส เภสชฺชํ เนว กาตุํ น ทาตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘ตุยฺหํ สามิกสฺส เทหี’’ติ วตฺวา ปน ภคินิยา ทาตพฺพํฯ ภาตุชายายปิ เอเสว นโยฯ เตสํ ปน ปุตฺตา อิมสฺส ญาตกา เอวาติ เตสํ กาตุํ วฏฺฏตีติฯ

อาพาโธติ โยโกจิ โรโคฯ โส พาธยมาโน ปลิโพโธ โหติ, ตสฺมา เภสชฺชกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ

สเจ ปน กติปาหํ เภสชฺชํ กโรนฺตสฺสปิ น วูปสมฺมติ, นาหํ ตุยฺหํ ทาโส, น ภฏโก, ตํเยว หิ โปเสนฺโต อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ทุกฺขํ ปตฺโตติ อตฺตภาวํ ครหิตฺวา สมณธมฺโม กาตพฺโพติฯ

คนฺโถติ ปริยตฺติหรณํฯ ตํ สชฺฌายาทีหิ นิจฺจพฺยาวฏสฺส ปลิโพโธ โหติ, น อิตรสฺสฯ ตตฺริมานิ วตฺถูนิ –

มชฺฌิมภาณกเทวตฺเถโร กิร มลยวาสิเทวตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ยาจิฯ เถโร กีทิโสสิ, อาวุโส, ปริยตฺติยนฺติ ปุจฺฉิฯ มชฺฌิโม เม, ภนฺเต, ปคุโณติฯ อาวุโส, มชฺฌิโม นาเมโส ทุปฺปริหาโร, มูลปณฺณาสํ สชฺฌายนฺตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสโก อาคจฺฉติ, ตํ สชฺฌายนฺตสฺส อุปริปณฺณาสโกฯ กุโต ตุยฺหํ กมฺมฏฺฐานนฺติ? ภนฺเต, ตุมฺหากํ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ ลภิตฺวา ปุน น โอโลเกสฺสามีติ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอกูนวีสติวสฺสานิ สชฺฌายํ อกตฺวา วีสติเม วสฺเส อรหตฺตํ ปตฺวา สชฺฌายตฺถาย อาคตานํ ภิกฺขูนํ ‘‘วีสติ เม, อาวุโส, วสฺสานิ ปริยตฺติํ อโนโลเกนฺตสฺส, อปิจ โข กตปริจโย อหเมตฺถ อารภถา’’ติ วตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา เอกพฺยญฺชเนปิสฺส กงฺขา นาโหสิฯ

กรุฬิยคิริวาสีนาคตฺเถโรปิ อฏฺฐารสวสฺสานิ ปริยตฺติํ ฉฑฺเฑตฺวา ภิกฺขูนํ ธาตุกถํ อุทฺทิสิฯ เตสํ คามวาสิกตฺเถเรหิ สทฺธิํ สํสนฺเทนฺตานํ เอกปญฺโหปิ อุปฺปฏิปาฏิยา อาคโต นาโหสิฯ

มหาวิหาเรปิ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร นาม อฏฺฐกถํ อนุคฺคเหตฺวาว ปญฺจนิกายมณฺฑเล ตีณิ ปิฏกานิ ปริวตฺเตสฺสามีติ สุวณฺณเภริํ ปหราเปสิฯ ภิกฺขุสงฺโฆ กตมาจริยานํ อุคฺคโห, อตฺตโน อาจริยุคฺคหญฺเญว วทตุ, อิตรถา วตฺตุํ น เทมาติ อาหฯ อุปชฺฌาโยปิ นํ อตฺตโน อุปฏฺฐานมาคตํ ปุจฺฉิ ‘‘ตฺวมาวุโส, เภริํ ปหราเปสี’’ติ? อาม, ภนฺเตฯ กิํ การณาติ? ปริยตฺติํ, ภนฺเต, ปริวตฺเตสฺสามีติฯ อาวุโส อภย, อาจริยา อิทํ ปทํ กถํ วทนฺตีติ? เอวํ วทนฺติ, ภนฺเตติฯ เถโร หุนฺติ ปฏิพาหิฯ ปุน โส อญฺเญน อญฺเญน ปริยาเยน เอวํ วทนฺติ ภนฺเตติ ติกฺขตฺตุํ อาหฯ

เถโร สพฺพํ หุนฺติ ปฏิพาหิตฺวา ‘‘อาวุโส, ตยา ปฐมํ กถิโต เอว อาจริยมคฺโค, อาจริยมุขโต ปน อนุคฺคหิตตฺตา ‘เอวํ อาจริยา วทนฺตี’ติ สณฺฐาตุํ นาสกฺขิฯ คจฺฉ อตฺตโน อาจริยานํ สนฺติเก สุณาหี’’ติฯ กุหิํ, ภนฺเต, คจฺฉามีติ? คงฺคาย ปรโต โรหณชนปเท ตุลาธารปพฺพตวิหาเร สพฺพปริยตฺติโก มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร นาม วสติ, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาติฯ สาธุ, ภนฺเตติ เถรํ วนฺทิตฺวา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ เถโร กสฺมา อาคโตสีติ ปุจฺฉิฯ ธมฺมํ โสตุํ, ภนฺเตติฯ อาวุโส อภย, ทีฆมชฺฌิเมสุ มํ กาเลน กาลํ ปุจฺฉนฺติฯ อวเสสํ ปน เม ติํสมตฺตานิ วสฺสานิ น โอโลกิตปุพฺพํฯ อปิจ ตฺวํ รตฺติํ มม สนฺติเก ปริวตฺเตหิฯ อหํ เต ทิวา กถยิสฺสามีติฯ โส สาธุ, ภนฺเตติ ตถา อกาสิฯ ปริเวณทฺวาเร มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา คามวาสิโน ทิวเส ทิวเส ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาคจฺฉนฺติฯ เถโร รตฺติํ ปริวตฺติฯ ตํ ทิวา กถยนฺโต อนุปุพฺเพน เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวา อภยตฺเถรสฺส สนฺติเก ตฏฺฏิกาย นิสีทิตฺวา ‘‘อาวุโส, มยฺหํ กมฺมฏฺฐานํ กเถหี’’ติ อาหฯ ภนฺเต, กิํ ภณถ, นนุ มยา ตุมฺหากเมว สนฺติเก สุตํ? กิมหํ ตุมฺเหหิ อญฺญาตํ กเถสฺสามีติ? ตโต นํ เถโร อญฺโญ เอส, อาวุโส, คตกสฺส มคฺโค นามาติ อาหฯ อภยเถโร กิร ตทา โสตาปนฺโน โหติฯ อถสฺส โส กมฺมฏฺฐานํ ทตฺวา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท ธมฺมํ ปริวตฺเตนฺโต เถโร ปรินิพฺพุโตติ อสฺโสสิฯ สุตฺวา ‘‘อาหรถาวุโส, จีวร’’นฺติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ‘‘อนุจฺฉวิโก, อาวุโส, อมฺหากํ อาจริยสฺส อรหตฺตมคฺโคฯ อาจริโย โน, อาวุโส, อุชุ อาชานีโยฯ โส อตฺตโน ธมฺมนฺเตวาสิกสฺส สนฺติเก ตฏฺฏิกาย นิสีทิตฺวา ‘มยฺหํ กมฺมฏฺฐานํ กเถหี’ติ อาหฯ อนุจฺฉวิโก, อาวุโส, เถรสฺส อรหตฺตมคฺโค’’ติฯ เอวรูปานํ คนฺโถ ปลิโพโธ น โหตีติฯ

อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิฯ สา หิ อุตฺตานเสยฺยกทารโก วิย ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติฯ อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติฯ สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิสฺส, สมาธิํ ปตฺวา ปตฺตพฺพโตฯ ตสฺมา วิปสฺสนตฺถิเกน อิทฺธิปลิโพโธ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ, อิตเรน อวเสสาติ อยํ ตาว ปลิโพธกถาย วิตฺถาโรฯ

กมฺมฏฺฐานทายกวณฺณนา

[42] กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวาติ เอตฺถ ปน ทุวิธํ กมฺมฏฺฐานํ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานญฺจฯ ตตฺถ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ นาม ภิกฺขุสงฺฆาทีสุ เมตฺตา มรณสฺสติ จฯ อสุภสญฺญาติปิ เอเกฯ

กมฺมฏฺฐานิเกน หิ ภิกฺขุนา ปฐมํ ตาว ปริจฺฉินฺทิตฺวา สีมฏฺฐกภิกฺขุสงฺเฆ สุขิตา โหนฺตุ อพฺยาปชฺชาติ เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ ตโต สีมฏฺฐกเทวตาสุฯ ตโต โคจรคามมฺหิ อิสฺสรชเนฯ ตโต ตตฺถ มนุสฺเส อุปาทาย สพฺพสตฺเตสุฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาย สหวาสีนํ มุทุจิตฺตตํ ชเนติฯ อถสฺส เต สุขสํวาสา โหนฺติฯ สีมฏฺฐกเทวตาสุ เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตาหิ เทวตาหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุสํวิหิตรกฺโข โหติฯ โคจรคามมฺหิ อิสฺสรชเน เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตสนฺตาเนหิ อิสฺสเรหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุรกฺขิตปริกฺขาโร โหติฯ ตตฺถ มนุสฺเสสุ เมตฺตาย ปสาทิตจิตฺเตหิ เตหิ อปริภูโต หุตฺวา วิจรติฯ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาย สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจาโร โหติฯ มรณสฺสติยา ปน อวสฺสํ มยา มริตพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต อเนสนํ ปหาย อุปรูปริ วฑฺฒมานสํเวโค อโนลีนวุตฺติโก โหติฯ อสุภสญฺญาปริจิตจิตฺตสฺส ปนสฺส ทิพฺพานิปิ อารมฺมณานิ โลภวเสน จิตฺตํ น ปริยาทิยนฺติฯ

เอวํ พหูปการตฺตา สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ จ อธิปฺเปตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺส ฐานญฺจาติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ

จตฺตาลีสาย ปน กมฺมฏฺฐาเนสุ ยํ ยสฺส จริยานุกูลํ, ตํ ตสฺส นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตา อุปริมสฺส จ อุปริมสฺส ภาวนากมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตา ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ อิติ อิมํ ทุวิธมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ โย เทติ, อยํ กมฺมฏฺฐานทายโก นามฯ ตํ กมฺมฏฺฐานทายกํฯ

กลฺยาณมิตฺตนฺติ –

ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโกติฯ (อ. นิ. 7.37);

เอวมาทิคุณสมนฺนาคตํ เอกนฺเตน หิเตสิํ วุทฺธิปกฺเข ฐิตํ กลฺยาณมิตฺตํฯ