‘‘ตสฺมา หิ ปิณฺเฑ สยนาสเน จ,

อาเป จ สงฺฆาฏิรชูปวาหเน;

เอเตสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต,

ภิกฺขุ ยถา โปกฺขเร วาริพินฺทุฯ (สุ. นิ. 393-394);

‘‘กาเลน ลทฺธา ปรโต อนุคฺคหา,

ขชฺเชสุ โภชฺเชสุ จ สายเนสุ จ;

มตฺตํ ส ชญฺญา สตตํ อุปฏฺฐิโต,

วณสฺส อาเลปนรูหเน ยถาฯ

‘‘กนฺตาเร ปุตฺตมํสํว, อกฺขสฺสพฺภญฺชนํ ยถา;

เอวํ อาหาเร อาหารํ, ยาปนตฺถมมุจฺฉิโต’’ติฯ

อิมสฺส จ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสฺส ปริปูรการิตาย ภาคิเนยฺยสงฺฆรกฺขิตสามเณรสฺส วตฺถุ กเถตพฺพํฯ โส หิ สมฺมา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิฯ ยถาห –

‘‘อุปชฺฌาโย มํ ภุญฺชมานํ, สาลิกูรํ สุนิพฺพุตํ;

มา เหว ตฺวํ สามเณร, ชิวฺหํ ฌาเปสิ อสญฺญโตฯ

‘‘อุปชฺฌายสฺส วโจ สุตฺวา, สํเวคมลภิํ ตทา;

เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตํ อปาปุณิํฯ

‘‘โสหํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;

สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ

‘‘ตสฺมา อญฺโญปิ ทุกฺขสฺส, ปตฺถยนฺโต ปริกฺขยํ;

โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, ปฏิเสเวถ ปจฺจเย’’ติฯ

เอวํ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ

ปฐมสีลปญฺจกํ

[20] ปญฺจวิธโกฏฺฐาสสฺส ปฐมปญฺจเก อนุปสมฺปนฺนสีลาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘กตมํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อนุปสมฺปนฺนานํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ, อิทํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อุปสมฺปนฺนานํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ, อิทํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ? ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กุสลธมฺเม ยุตฺตานํ เสกฺขปริยนฺเต ปริปูรการีนํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ ปริจฺจตฺตชีวิตานํ, อิทํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ, อิทํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ? ตถาคตสาวกานํ ขีณาสวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ, อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.37)ฯ

ตตฺถ อนุปสมฺปนฺนานํ สีลํ คณนวเสน สปริยนฺตตฺตา ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุปสมฺปนฺนานํ –

‘‘นว โกฏิสหสฺสานิ, อสีติสตโกฏิโย;

ปญฺญาสสตสหสฺสานิ, ฉตฺติํสา จ ปุนาปเรฯ

‘‘เอเต สํวรวินยา, สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา;

เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺฐา, สิกฺขา วินยสํวเร’’ติฯ –

เอวํ คณนวเสน สปริยนฺตมฺปิ อนวเสสวเสน สมาทานภาวญฺจ ลาภยสญาติองฺคชีวิตวเสน อทิฏฺฐปริยนฺตภาวญฺจ สนฺธาย อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลนฺติ วุตฺตํ, จิรคุมฺพวาสิกอมฺพขาทกมหาติสฺสตฺเถรสฺส สีลมิวฯ ตถา หิ โส อายสฺมา –

‘‘ธนํ จเช องฺควรสฺส เหตุ, องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;

องฺคํ ธนํ ชีวิตญฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’ติฯ –

อิมํ สปฺปุริสานุสฺสติํ อวิชหนฺโต ชีวิตสํสเยปิ สิกฺขาปทํ อวีติกฺกมฺม ตเทว อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสาย อุปาสกสฺส ปิฏฺฐิคโตว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ยถาห –

‘‘น ปิตา นปิ เต มาตา, น ญาติ นปิ พนฺธโว;

กโรเตตาทิสํ กิจฺจํ, สีลวนฺตสฺส การณาฯ

สํเวคํ ชนยิตฺวาน, สมฺมสิตฺวาน โยนิโส;

ตสฺส ปิฏฺฐิคโต สนฺโต, อรหตฺตํ อปาปุณี’’ติฯ

ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ สีลํ อุปสมฺปทโต ปฏฺฐาย สุโธตชาติมณิ วิย สุปริกมฺมกตสุวณฺณํ วิย จ อติปริสุทฺธตฺตา จิตฺตุปฺปาทมตฺตเกนปิ มเลน วิรหิตํ อรหตฺตสฺเสว ปทฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา ปริปุณฺณปาริสุทฺธีติ วุจฺจติ, มหาสงฺฆรกฺขิตภาคิเนยฺยสงฺฆรกฺขิตตฺเถรานํ วิยฯ

มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรํ กิร อติกฺกนฺตสฏฺฐิวสฺสํ มรณมญฺเจ นิปนฺนํ ภิกฺขุสงฺโฆ โลกุตฺตราธิคมํ ปุจฺฉิฯ เถโร ‘‘นตฺถิ เม โลกุตฺตรธมฺโม’’ติ อาหฯ อถสฺส อุปฏฺฐาโก ทหรภิกฺขุ อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปรินิพฺพุตาติ สมนฺตา ทฺวาทสโยชนา มนุสฺสา สนฺนิปติตา, ตุมฺหากํ ปุถุชฺชนกาลกิริยาย มหาชนสฺส วิปฺปฏิสาโร ภวิสฺสตี’’ติฯ อาวุโส, อหํ ‘‘เมตฺเตยฺยํ ภควนฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ น วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิํฯ เตน หิ มํ นิสีทาเปตฺวา โอกาสํ กโรหีติฯ โส เถรํ นิสีทาเปตฺวา พหิ นิกฺขนฺโตฯ เถโร ตสฺส สห นิกฺขมนาว อรหตฺตํ ปตฺวา อจฺฉริกาย สญฺญํ อทาสิฯ สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, เอวรูเป มรณกาเล โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺตา ทุกฺกรํ กริตฺถา’’ติฯ นาวุโส เอตํ ทุกฺกรํ, อปิจ โว ทุกฺกรํ อาจิกฺขิสฺสามิ – ‘‘อหํ, อาวุโส, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย อสติยา อญฺญาณปกตํ กมฺมํ นาม น ปสฺสามี’’ติฯ ภาคิเนยฺโยปิสฺส ปญฺญาสวสฺสกาเล เอวเมว อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ

‘‘อปฺปสฺสุโตปิ เจ โหติ, สีเลสุ อสมาหิโต;

อุภเยน นํ ครหนฺติ, สีลโต จ สุเตน จฯ

‘‘อปฺปสฺสุโตปิ เจ โหติ, สีเลสุ สุสมาหิโต;

สีลโต นํ ปสํสนฺติ, ตสฺส สมฺปชฺชเต สุตํฯ

‘‘พหุสฺสุโตปิ เจ โหติ, สีเลสุ อสมาหิโต;

สีลโต นํ ครหนฺติ, นาสฺส สมฺปชฺชเต สุตํฯ

‘‘พหุสฺสุโตปิ เจ โหติ, สีเลสุ สุสมาหิโต;

อุภเยน นํ ปสํสนฺติ, สีลโต จ สุเตน จฯ

‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ, สปฺปญฺญํ พุทฺธสาวกํ;

เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;

เทวาปิ นํ ปสํสนฺติ, พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโต’’ติฯ (อ. นิ. 4.6);

เสกฺขานํ ปน สีลํ ทิฏฺฐิวเสน อปรามฏฺฐตฺตา, ปุถุชฺชนานํ วา ปน ราควเสน อปรามฏฺฐสีลํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธีติ เวทิตพฺพํ, กุฏุมฺพิยปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สีลํ วิยฯ โส หิ อายสฺมา ตถารูปํ สีลํ นิสฺสาย อรหตฺเต ปติฏฺฐาตุกาโม เวริเก อาห –

‘‘อุโภ ปาทานิ ภินฺทิตฺวา, สญฺญเปสฺสามิ โว อหํ;

อฏฺฏิยามิ หรายามิ, สราคมรณํ อห’’นฺติฯ

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, สมฺมสิตฺวาน โยนิโส;

สมฺปตฺเต อรุณุคฺคมฺหิ, อรหตฺตํ อปาปุณิ’’นฺติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373);

อญฺญตโรปิ มหาเถโร พาฬฺหคิลาโน สหตฺถา อาหารมฺปิ ปริภุญฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน สมฺปริวตฺตติ, ตํ ทิสฺวา อญฺญตโร ทหโร ‘‘อโห ทุกฺขา ชีวิตสงฺขารา’’ติ อาหฯ ตเมนํ มหาเถโร อาห – ‘‘อหํ, อาวุโส, อิทานิ มิยฺยมาโน สคฺคสมฺปตฺติํ ลภิสฺสามิ, นตฺถิ เม เอตฺถ สํสโย, อิมํ ปน สีลํ ภินฺทิตฺวา ลทฺธสมฺปตฺติ นาม สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ปฏิลทฺธคิหิภาวสทิสี’’ติ วตฺวา ‘‘สีเลเนว สทฺธิํ มริสฺสามี’’ติ ตตฺเถว นิปนฺโน ตเมว โรคํ สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –

‘‘ผุฏฺฐสฺส เม อญฺญตเรน พฺยาธินา,

โรเคน พาฬฺหํ ทุขิตสฺส รุปฺปโต;

ปริสุสฺสติ ขิปฺปมิทํ กเฬวรํ,

ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํฯ

‘‘อชญฺญํ ชญฺญสงฺขาตํ, อสุจิํ สุจิสมฺมตํ;

นานากุณปปริปูรํ, ชญฺญรูปํ อปสฺสโตฯ

‘‘ธิรตฺถุ มํ อาตุรํ ปูติกายํ, ทุคฺคนฺธิยํ อสุจิ พฺยาธิธมฺมํ;

ยตฺถปฺปมตฺตา อธิมุจฺฉิตา ปชา, หาเปนฺติ มคฺคํ สุคตูปปตฺติยา’’ติฯ

อรหนฺตาทีนํ ปน สีลํ สพฺพทรถปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปริสุทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธีติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิอาทิวเสน ปญฺจวิธํฯ

ทุติยสีลปญฺจกํ

ทุติยปญฺจเก ปาณาติปาตาทีนํ ปหานาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘ปญฺจ สีลานิ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํฯ