เมนู

[305] ตสฺเสวํ ทสหากาเรหิ ปฏิกฺกูลตํ ปจฺจเวกฺขโต ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺส ปฏิกฺกูลาการวเสน กพฬีการาหาโร ปากโฏ โหติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺเสวํ กโรโต นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติฯ กพฬีการาหารสฺส สภาวธมฺมตาย คมฺภีรตฺตา อปฺปนํ อปฺปตฺเตน อุปจารสมาธินา จิตฺตํ สมาธิยติฯ ปฏิกฺกูลาการคฺคหณวเสน ปเนตฺถ สญฺญา ปากฏา โหติฯ ตสฺมา อิมํ กมฺมฏฺฐานํ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญา อิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติฯ

อิมญฺจ ปน อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน รสตณฺหาย จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติฯ โส กนฺตารนิตฺถรณตฺถิโก วิย ปุตฺตมํสํ วิคตมโท อาหารํ อาหาเรติ ยาวเทว ทุกฺขสฺส นิตฺถรณตฺถายฯ อถสฺส อปฺปกสิเรเนว กพฬีการาหารปริญฺญามุเขน ปญฺจกามคุณิโก ราโค ปริญฺญํ คจฺฉติฯ โส ปญฺจกามคุณปริญฺญามุเขน รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติฯ อปริปกฺกาทิปฏิกฺกูลภาววเสน จสฺส กายคตาสติภาวนาปิ ปาริปูริํ คจฺฉติ, อสุภสญฺญาย อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติฯ อิมํ ปน ปฏิปตฺติํ นิสฺสาย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อมตปริโยสานตํ อนภิสมฺภุณนฺโต สุคติปรายโน โหตีติฯ

อยํ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญาภาวนาย วิตฺถารกถาฯ

จตุธาตุววตฺถานภาวนา

[306] อิทานิ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญานนฺตรํ เอกํ ววตฺถานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐสฺส จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ ววตฺถานนฺติ สภาวูปลกฺขณวเสน สนฺนิฏฺฐานํ, จตุนฺนํ ธาตูนํ ววตฺถานํ จตุธาตุววตฺถานํฯ ธาตุมนสิกาโร, ธาตุกมฺมฏฺฐานํ, จตุธาตุววตฺถานนฺติ อตฺถโต เอกํฯ ตยิทํ ทฺวิธา อาคตํ สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จฯ สงฺเขปโต มหาสติปฏฺฐาเน อาคตํฯ วิตฺถารโต มหาหตฺถิปทูปเม ราหุโลวาเท ธาตุวิภงฺเค จฯ ตญฺหิ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวิํ วธิตฺวา จตุมหาปเถ พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ยถาฐิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ, อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’’ติ –

เอวํ ติกฺขปญฺญสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส วเสน มหาสติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.378) สงฺเขปโต อาคตํฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา เฉโก โคฆาตโก วา ตสฺเสว วา ภตฺตเวตนภโต อนฺเตวาสิโก คาวิํ วธิตฺวา วินิวิชฺฌิตฺวา จตสฺโส ทิสา คตานํ มหาปถานํ เวมชฺฌฏฺฐานสงฺขาเต จตุมหาปเถ โกฏฺฐาสํ กตฺวา นิสินฺโน อสฺส, เอวเมว ภิกฺขุ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เยน เกนจิ อากาเรน ฐิตตฺตา ยถาฐิตํฯ ยถาฐิตตฺตาว ยถาปณิหิตํ กายํ อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย ปถวีธาตุ…เป.… วาโยธาตูติ เอวํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา โคฆาตกสฺส คาวิํ โปเสนฺตสฺสปิ อาฆาตนํ อาหรนฺตสฺสปิ อาหริตฺวา ตตฺถ พนฺธิตฺวา ฐเปนฺตสฺสปิ วธนฺตสฺสปิ วธิตํ มตํ ปสฺสนฺตสฺสปิ ตาวเทว คาวีติสญฺญา น อนฺตรธายติ, ยาว นํ ปทาเลตฺวา พิลโส น วิภชติฯ วิภชิตฺวา นิสินฺนสฺส ปน คาวีสญฺญา อนฺตรธายติ, มํสสญฺญา ปวตฺตติฯ นาสฺส เอวํ โหติ ‘‘อหํ คาวิํ วิกฺกิณามิ, อิเม คาวิํ หรนฺตี’’ติฯ อถ ขฺวสฺส ‘‘อหํ มํสํ วิกฺกิณามิ, อิเมปิ มํสํ หรนฺติ’’จฺเจว โหติ, เอวเมว อิมสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ พาลปุถุชฺชนกาเล คิหิภูตสฺสปิ ปพฺพชิตสฺสปิ ตาวเทว สตฺโตติ วา โปโสติ วา ปุคฺคโลติ วา สญฺญา น อนฺตรธายติ, ยาว อิมเมว กายํ ยถาฐิตํ ยถาปณิหิตํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ธาตุโส น ปจฺจเวกฺขติฯ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขโต ปน สตฺตสญฺญา อนฺตรธายติ, ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺฐติฯ เตนาห ภควา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข โคฆาตโก วา…เป.… นิสินฺโน อสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป.… วาโยธาตู’’ติฯ

[307] มหาหตฺถิปทูปเม (ม. นิ. 1.300 อาทโย) ปน – ‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ อุปาทินฺนํฯ

เสยฺยถิทํ , เกสา โลมา…เป.… อุทริยํ กรีสํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจติ, อาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตู’’ติ จ,

‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ อุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, ปิตฺตํ…เป.… มุตฺตํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจตาวุโส, อชฺฌตฺติกา อาโปธาตู’’ติ จ,

‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจตาวุโส, อชฺฌตฺติกา เตโชธาตู’’ติ จ,

‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ อุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺฐาสยา วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ วา, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจตาวุโส, อชฺฌตฺติกา วาโยธาตู’’ติ จ –

เอวํ นาติติกฺขปญฺญสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส วเสน วิตฺถารโต อาคตํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ราหุโลวาทธาตุวิภงฺเคสุปิฯ

ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา, อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อิทํ ตาว อุภยมฺปิ นิยกสฺส อธิวจนํฯ นิยกํ นาม อตฺตนิ ชาตํ สสนฺตานปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถฯ ตยิทํ ยถา โลเก อิตฺถีสุ กถา อธิตฺถีติ วุจฺจติ, เอวํ อตฺตนิ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตํ, อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺจ ปวตฺตตฺตา ปจฺจตฺตนฺติปิ วุจฺจติฯ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ ขริคตนฺติ ผรุสํฯ

ตตฺถ ปฐมํ ลกฺขณวจนํ, ทุติยํ อาการวจนํ, กกฺขฬลกฺขณา หิ ปถวีธาตุ, สา ผรุสาการา โหติ, ตสฺมา ขริคตนฺติ วุตฺตาฯ อุปาทินฺนนฺติ ทฬฺหํ อาทินฺนํ, อหํ มมนฺติ เอวํ ทฬฺหํ อาทินฺนํ, คหิตํ ปรามฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺส ตํ กตมนฺติ เจติ อตฺโถฯ ตโต ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ มตฺถลุงฺคํ ปกฺขิปิตฺวา วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ นิทฺทิฏฺฐาติ เวทิตพฺพาฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ ปถวีธาตุ สงฺคหิตาฯ

วิสฺสนฺทนภาเวน ตํ ตํ ฐานํ อปฺโปตีติ อาโปฯ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน นานาวิเธสุ อาเปสุ คตนฺติ อาโปคตํฯ กิํ ตํ? อาโปธาตุยา อาพนฺธนลกฺขณํฯ

เตชนวเสน เตโช, วุตฺตนเยเนว เตเชสุ คตนฺติ เตโชคตํฯ กิํ ตํ? อุณฺหตฺตลกฺขณํฯ เยน จาติ เยน เตโชธาตุคเตน กุปิเตน อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติฯ เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลปริกฺขยํ วลิปลิตาทิภาวญฺจ ปาปุณาติฯ เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติฯ โส จ ปุคฺคโล ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีสจนฺทนาทิเลปญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสีสติฯ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ ปีตํ วา ปานกาทิ ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชกาทิ สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุริมา ตโย เตโชธาตุสมุฏฺฐานาฯ ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺฐาโนวฯ

วายนวเสน วาโย, วุตฺตนเยเนว วาเยสุ คตนฺติ วาโยคตํฯ กิํ ตํ? วิตฺถมฺภนลกฺขณํฯ อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺกาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหณวาตาฯ อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหณวาตาฯ กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตาฯ โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตาฯ องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนิชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา วาตาฯ อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโตฯ ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโตฯ เอตฺถ จ ปุริมา ปญฺจ จตุสมุฏฺฐานาฯ

อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานาวฯ สพฺพตฺถ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ อิมินา ปเทน อวเสสโกฏฺฐาเสสุ อาโปธาตุอาทโย สงฺคหิตาฯ

อิติ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ, ทฺวาทสหิ อาโปธาตุ, จตูหิ เตโชธาตุ, ฉหิ วาโยธาตูติ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ จตสฺโส ธาตุโย วิตฺถาริตา โหนฺตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ

[308] ภาวนานเย ปเนตฺถ ติกฺขปญฺญสฺส ภิกฺขุโน เกสา ปถวีธาตุ, โลมา ปถวีธาตูติ เอวํ วิตฺถารโต ธาตุปริคฺคโห ปปญฺจโต อุปฏฺฐาติฯ ยํ ถทฺธลกฺขณํ, อยํ ปถวีธาตุฯ ยํ อาพนฺธนลกฺขณํ, อยํ อาโปธาตุฯ ยํ ปริปาจนลกฺขณํ, อยํ เตโชธาตุฯ ยํ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อยํ วาโยธาตูติ เอวํ มนสิกโรโต ปนสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหติฯ นาติติกฺขปญฺญสฺส ปน เอวํ มนสิกโรโต อนฺธการํ อวิภูตํ โหติฯ ปุริมนเยน วิตฺถารโต มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติฯ

กถํ ? ยถา ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ พหุเปยฺยาลํ ตนฺติํ สชฺฌายนฺเตสุ ติกฺขปญฺโญ ภิกฺขุ สกิํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา เปยฺยาลมุขํ วิตฺถาเรตฺวา ตโต ปรํ อุภโตโกฏิวเสเนว สชฺฌายํ กโรนฺโต คจฺฉติฯ ตตฺร นาติติกฺขปญฺโญ เอวํ วตฺตา โหติ ‘‘กิํ สชฺฌาโย นาเมส โอฏฺฐปริยาหตมตฺตํ กาตุํ น เทติ, เอวํ สชฺฌาเย กริยมาเน กทา ตนฺติ ปคุณา ภวิสฺสตี’’ติฯ โส อาคตาคตํ เปยฺยาลมุขํ วิตฺถาเรตฺวาว สชฺฌายํ กโรติฯ ตเมนํ อิตโร เอวมาห – ‘‘กิํ สชฺฌาโย นาเมส ปริโยสานํ คนฺตุํ น เทติ, เอวํ สชฺฌาเย กริยมาเน กทา ตนฺติ ปริโยสานํ คมิสฺสตี’’ติฯ เอวเมว ติกฺขปญฺญสฺส เกสาทิวเสน วิตฺถารโต ธาตุปริคฺคโห ปปญฺจโต อุปฏฺฐาติฯ ยํ ถทฺธลกฺขณํ, อยํ ปถวีธาตูติอาทินา นเยน สงฺเขปโต มนสิกโรโต กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหติฯ อิตรสฺส ตถา มนสิกโรโต อนฺธการํ อวิภูตํ โหติฯ เกสาทิวเสน วิตฺถารโต มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติฯ

ตสฺมา อิมํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุกาเมน ติกฺขปญฺเญน ตาว รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน สกลมฺปิ อตฺตโน รูปกายํ อาวชฺเชตฺวา โย อิมสฺมิํ กาเย ถทฺธภาโว วา ขรภาโว วา, อยํ ปถวีธาตุฯ

โย อาพนฺธนภาโว วา ทฺรวภาโว วา, อยํ อาโปธาตุฯ โย ปริปาจนภาโว วา อุณฺหภาโว วา, อยํ เตโชธาตุฯ โย วิตฺถมฺภนภาโว วา สมุทีรณภาโว วา, อยํ วาโยธาตูติ เอวํ สํขิตฺเตน ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ปุนปฺปุนํ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ ธาตุมตฺตโต นิสฺสตฺตโต นิชฺชีวโต อาวชฺชิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ ตสฺเสวํ วายมมานสฺส นจิเรเนว ธาตุปฺปเภทาวภาสนปญฺญาปริคฺคหิโต สภาวธมฺมารมฺมณตฺตา อปฺปนํ อปฺปตฺโต อุปจารมตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชติฯ

อถ วา ปน เย อิเม จตุนฺนํ มหาภูตานํ นิสฺสตฺตภาวทสฺสนตฺถํ ธมฺมเสนาปตินา ‘‘อฏฺฐิญฺจ ปฏิจฺจ นฺหารุญฺจ ปฏิจฺจ มํสญฺจ ปฏิจฺจ จมฺมญฺจ ปฏิจฺจ อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.306) จตฺตาโร โกฏฺฐาสา วุตฺตาฯ เตสุ ตํ ตํ อนฺตรานุสารินา ญาณหตฺเถน วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา โย เอเตสุ ถทฺธภาโว วา ขรภาโว วา, อยํ ปถวีธาตูติ ปุริมนเยเนว ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ปุนปฺปุนํ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ ธาตุมตฺตโต นิสฺสตฺตโต นิชฺชีวโต อาวชฺชิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ ตสฺเสวํ วายมมานสฺส นจิเรเนว ธาตุปฺปเภทาวภาสนปญฺญาปริคฺคหิโต สภาวธมฺมารมฺมณตฺตา อปฺปนํ อปฺปตฺโต อุปจารมตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชติฯ อยํ สงฺเขปโต อาคเต จตุธาตุววตฺถาเน ภาวนานโยฯ

[309] วิตฺถารโต อาคเต ปน เอวํ เวทิตพฺโพฯ อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุกาเมน หิ นาติติกฺขปญฺเญน โยคินา อาจริยสนฺติเก ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ วิตฺถารโต ธาตุโย อุคฺคณฺหิตฺวา วุตฺตปฺปกาเร เสนาสเน วิหรนฺเตน กตสพฺพกิจฺเจน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน สสมฺภารสงฺเขปโต, สสมฺภารวิภตฺติโต, สลกฺขณสงฺเขปโต, สลกฺขณวิภตฺติโตติ เอวํ จตูหากาเรหิ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตพฺพํฯ

ตตฺถ กถํ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ วีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ถทฺธาการํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปติฯ ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสุ ยูสคตํ อุทกสงฺขาตํ อาพนฺธนาการํ อาโปธาตูติ ววตฺถเปติฯ

จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ปริปาจนกํ เตชํ เตโชธาตูติ ววตฺถเปติ ฯ ฉสุ โกฏฺฐาเสสุ วิตฺถมฺภนาการํ วาโยธาตูติ ววตฺถเปติฯ ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโตเยว ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ

[310] ยสฺส ปน เอวํ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, เตน สสมฺภารวิภตฺติโต ภาเวตพฺพํฯ กถํ? เตน หิ ภิกฺขุนา ยํ ตํ กายคตาสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทเส สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ ทสธา มนสิการโกสลฺลญฺจ วุตฺตํฯ ทฺวตฺติํสากาเร ตาว ตํ สพฺพํ อปริหาเปตฺวา ตจปญฺจกาทีนํ อนุโลมปฏิโลมโต วจสา สชฺฌายํ อาทิํกตฺวา สพฺพํ ตตฺถ วุตฺตวิธานํ กาตพฺพํฯ อยเมว หิ วิเสโส, ตตฺถ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน เกสาทโย มนสิกริตฺวาปิ ปฏิกฺกูลวเสน จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ, อิธ ธาตุวเสนฯ ตสฺมา วณฺณาทิวเสน ปญฺจธา ปญฺจธา เกสาทโย มนสิกริตฺวา อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ

[311] อิเม เกสา นาม สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺเม ชาตาฯ ตตฺถ ยถาวมฺมิกมตฺถเก ชาเตสุ กุณฺฐติเณสุ น วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ มยิ กุณฺฐติณานิ ชาตานีติ, นปิ กุณฺฐติณานิ ชานนฺติ มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานีติ, เอวเมว น สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺมํ ชานาติ มยิ เกสา ชาตาติ, นปิ เกสา ชานนฺติ มยํ สีสกฏาหเวฐนจมฺเม ชาตาติ, อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เกสา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[312] โลมา สรีรเวฐนจมฺเม ชาตาฯ ตตฺถ ยถา สุญฺญคามฏฺฐาเน ชาเตสุ ทพฺพติณเกสุ น สุญฺญคามฏฺฐานํ ชานาติ มยิ ทพฺพติณกานิ ชาตานีติ, นปิ ทพฺพติณกานิ ชานนฺติ มยํ สุญฺญคามฏฺฐาเน ชาตานีติ, เอวเมว น สรีรเวฐนจมฺมํ ชานาติ มยิ โลมา ชาตาติฯ นปิ โลมา ชานนฺติ มยํ สรีรเวฐนจมฺเม ชาตาติฯ

อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ โลมา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[313] นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตาฯ ตตฺถ ยถา กุมารเกสุ ทณฺฑเกหิ มธุกฏฺฐิเก วิชฺฌิตฺวา กีฬนฺเตสุ น ทณฺฑกา ชานนฺติ อมฺเหสุ มธุกฏฺฐิกา ฐปิตาติ, นปิ มธุกฏฺฐิกา ชานนฺติ มยํ ทณฺฑเกสุ ฐปิตาติ, เอวเมว น องฺคุลิโย ชานนฺติ อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ชาตาติฯ นปิ นขา ชานนฺติ มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตาติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ นขา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[314] ทนฺตา หนุกฏฺฐิเกสุ ชาตาฯ ตตฺถ ยถา วฑฺฒกีหิ ปาสาณอุทุกฺขลเกสุ เกนจิเทว สิเลสชาเตน พนฺธิตฺวา ฐปิตถมฺเภสุ น อุทุกฺขลา ชานนฺติ อมฺเหสุ ถมฺภา ฐิตาติฯ นปิ ถมฺภา ชานนฺติ มยํ อุทุกฺขเลสุ ฐิตาติ, เอวเมว น หนุกฏฺฐีนิ ชานนฺติ อมฺเหสุ ทนฺตา ชาตาติฯ นปิ ทนฺตา ชานนฺติ มยํ หนุกฏฺฐีสุ ชาตาติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ทนฺตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[315] ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิโตฯ ตตฺถ ยถา อลฺลโคจมฺมปริโยนทฺธาย มหาวีณาย น มหาวีณา ชานาติ อหํ อลฺลโคจมฺเมน ปริโยนทฺธาติฯ นปิ อลฺลโคจมฺมํ ชานาติ มยา มหาวีณา ปริโยนทฺธาติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ อหํ ตเจน ปริโยนทฺธนฺติฯ นปิ ตโจ ชานาติ มยา สรีรํ ปริโยนทฺธนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ตโจ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[316] มํสํ อฏฺฐิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา มหามตฺติกลิตฺตาย ภิตฺติยา น ภิตฺติ ชานาติ อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตาติฯ

นปิ มหามตฺติกา ชานาติ มยา ภิตฺติ ลิตฺตาติ, เอวเมว น อฏฺฐิสงฺฆาโฏ ชานาติ อหํ นวเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน ลิตฺโตติฯ นปิ มํสํ ชานาติ มยา อฏฺฐิสงฺฆาโฏ ลิตฺโตติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ มํสํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[317] นฺหารุ สรีรพฺภนฺตเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธมานา ฐิตาฯ ตตฺถ ยถา วลฺลีหิ วินทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ มยํ วลฺลีหิ วินทฺธานีติฯ นปิ วลฺลิโย ชานนฺติ อมฺเหหิ กุฏฺฏทารูนิ วินทฺธานีติ, เอวเมว น อฏฺฐีนิ ชานนฺติ มยํ นฺหารูหิ อาพทฺธานีติฯ นปิ นฺหารู ชานนฺติ อมฺเหหิ อฏฺฐีนิ อาพทฺธานีติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ นฺหารุ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[318] อฏฺฐีสุ ปณฺหิกฏฺฐิ โคปฺผกฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ โคปฺผกฏฺฐิ ชงฺฆฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ชงฺฆฏฺฐิ อูรุฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ อูรุฏฺฐิ กฏิฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ กฏิฏฺฐิ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, ปิฏฺฐิกณฺฏโก คีวฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโตฯ คีวฏฺฐิ สีสฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ สีสฏฺฐิ คีวฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ คีวฏฺฐิ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ปติฏฺฐิตํฯ ปิฏฺฐิกณฺฏโก กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิโตฯ กฏิฏฺฐิ อูรุฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ อูรุฏฺฐิ ชงฺฆฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ ชงฺฆฏฺฐิ โคปฺผกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ โคปฺผกฏฺฐิ ปณฺหิกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํฯ

ตตฺถ ยถา อิฏฺฐกทารุโคมยาทิสญฺจเยสุ น เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา ชานนฺติ มยํ อุปริเม อุปริเม อุกฺขิปิตฺวา ฐิตาติฯ นปิ อุปริมา อุปริมา ชานนฺติ มยํ เหฏฺฐิเมสุ เหฏฺฐิเมสุ ปติฏฺฐิตาติ, เอวเมว น ปณฺหิกฏฺฐิ ชานาติ อหํ โคปฺผกฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ น โคปฺผกฏฺฐิ ชานาติ อหํ ชงฺฆฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ น ชงฺฆฏฺฐิ ชานาติ อหํ อูรุฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ น อูรุฏฺฐิ ชานาติ อหํ กฏิฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ น กฏิฏฺฐิ ชานาติ อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ น ปิฏฺฐิกณฺฏโก ชานาติ อหํ คีวฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ น คีวฏฺฐิ ชานาติ อหํ สีสฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ น สีสฏฺฐิ ชานาติ อหํ คีวฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺติฯ

น คีวฏฺฐิ ชานาติ อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ปติฏฺฐิตนฺติฯ น ปิฏฺฐิกณฺฏโก ชานาติ อหํ กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิโตติฯ น กฏิฏฺฐิ ชานาติ อหํ อูรุฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺติฯ น อูรุฏฺฐิ ชานาติ อหํ ชงฺฆฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺติฯ น ชงฺฆฏฺฐิ ชานาติ อหํ โคปฺผกฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺติฯ น โคปฺผกฏฺฐิ ชานาติ อหํ ปณฺหิกฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อฏฺฐิ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[319] อฏฺฐิมิญฺชํ เตสํ เตสํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺพาทีนํ อนฺโต ปกฺขิตฺตฉินฺนเวตฺตคฺคาทีสุ น เวฬุปพฺพาทีนิ ชานนฺติ อมฺเหสุ เวตฺตคฺคาทีนิ ปกฺขิตฺตานีติฯ นปิ เวตฺตคฺคาทีนิ ชานนฺติ มยํ เวฬุปพฺพาทีสุ ฐิตานีติ, เอวเมว น อฏฺฐีนิ ชานนฺติ อมฺหากํ อนฺโต มิญฺชํ ฐิตนฺติฯ นาปิ มิญฺชํ ชานาติ อหํ อฏฺฐีนํ อนฺโต ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อฏฺฐิมิญฺชํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[320] วกฺกํ คลวาฏกโต นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา วณฺฏุปนิพทฺเธ อมฺพผลทฺวเย น วณฺฏํ ชานาติ มยา อมฺพผลทฺวยํ อุปนิพทฺธนฺติฯ นปิ อมฺพผลทฺวยํ ชานาติ อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธนฺติ, เอวเมว น ถูลนฺหารุ ชานาติ มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธนฺติฯ นปิ วกฺกํ ชานาติ อหํ ถูลนฺหารุนา อุปนิพทฺธนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ วกฺกํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[321] หทยํ สรีรพฺภนฺตเร อุรฏฺฐิปญฺชรมชฺฌํ นิสฺสาย ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรํ นิสฺสาย ฐปิตาย มํสเปสิยา น สนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ มํ นิสฺสาย มํสเปสิ ฐิตาติฯ นปิ มํสเปสิ ชานาติ อหํ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรํ นิสฺสาย ฐิตาติ, เอวเมว น อุรฏฺฐิปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ มํ นิสฺสาย หทยํ ฐิตนฺติฯ นปิ หทยํ ชานาติ อหํ อุรฏฺฐิปญฺชรํ นิสฺสาย ฐิตนฺติฯ

อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ หทยํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[322] ยกนํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานมพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา อุกฺขลิกปาลปสฺสมฺหิ ลคฺเค ยมกมํสปิณฺเฑ น อุกฺขลิกปาลปสฺสํ ชานาติ มยิ ยมกมํสปิณฺโฑ ลคฺโคติฯ นปิ ยมกมํสปิณฺโฑ ชานาติ อหํ อุกฺขลิกปาลปสฺเส ลคฺโคติ, เอวเมว น ถนานมพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ มํ นิสฺสาย ยกนํ ฐิตนฺติฯ นปิ ยกนํ ชานาติ อหํ ถนานมพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ยกนํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[323] กิโลมเกสุ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปริวาเรตฺวา ฐิตํฯ อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ปิโลติกปลิเวฐิเต มํเส น มํสํ ชานาติ อหํ ปิโลติกาย ปลิเวฐิตนฺติฯ นปิ ปิโลติกา ชานาติ มยา มํสํ ปลิเวฐิตนฺติ, เอวเมว น วกฺกหทยานิ สกลสรีเร จ มํสํ ชานาติ อหํ กิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺนนฺติฯ นปิ กิโลมกํ ชานาติ มยา วกฺกหทยานิ สกลสรีเร จ มํสํ ปฏิจฺฉนฺนนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ กิโลมกํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[324] ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา โกฏฺฐมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตาย โคมยปิณฺฑิยา น โกฏฺฐมตฺถกปสฺสํ ชานาติ โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ฐิตาติฯ นปิ โคมยปิณฺฑิ ชานาติ อหํ โกฏฺฐมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตาติ, เอวเมว น อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ ปิหกํ มํ นิสฺสาย ฐิตนฺติฯ นปิ ปิหกํ ชานาติ อหํ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ปิหกํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[325] ปปฺผาสํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ อุปริ ฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร ลมฺพมาเน สกุณกุลาวเก น ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ สกุณกุลาวโก ลมฺพมาโน ฐิโตติฯ นปิ สกุณกุลาวโก ชานาติ อหํ ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน ฐิโตติ, เอวเมว น ตํ สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ ปปฺผาสํ ลมฺพมานํ ฐิตนฺติฯ นปิ ปปฺผาสํ ชานาติ อหํ เอวรูเป สรีรพฺภนฺตเร ลมฺพมานํ ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ปปฺผาสํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[326] อนฺตํ คลวาฏกกรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิกาย โอภุชิตฺวา ฐปิเต ฉินฺนสีสธมฺมนิกเฬวเร น โลหิตโทณิ ชานาติ มยิ ธมฺมนิกเฬวรํ ฐิตนฺติฯ นปิ ธมฺมนิกเฬวรํ ชานาติ อหํ โลหิตโทณิยา ฐิตนฺติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ อนฺตํ ฐิตนฺติฯ นปิ อนฺตํ ชานาติ อหํ สรีรพฺภนฺตเร ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อนฺตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[327] อนฺตคุณํ อนฺตนฺตเร เอกวีสติอนฺตโภเค พนฺธิตฺวา ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ฐิเตสุ รชฺชุเกสุ น ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ รชฺชุกา มํ สิพฺพิตฺวา ฐิตาติฯ นปิ รชฺชุกา ชานนฺติ มยํ ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺพิตฺวา ฐิตาติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ฐิตนฺติฯ นปิ อนฺตคุณํ ชานาติ อหํ อนฺตํ อาพนฺธิตฺวา ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อนฺตคุณํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[328] อุทริยํ อุทเร ฐิตํ อสิตปีตขายิตสายิตํฯ ตตฺถ ยถา สุวานโทณิยํ ฐิเต สุวานวมถุมฺหิ น สุวานโทณิ ชานาติ มยิ สุวานวมถุ ฐิโตติฯ

นปิ สุวานวมถุ ชานาติ อหํ สุวานโทณิยํ ฐิโตติ, เอวเมว น อุทรํ ชานาติ มยิ อุทริยํ ฐิตนฺติ ฯ นปิ อุทริยํ ชานาติ อหํ อุทเร ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อุทริยํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[329] กรีสํ ปกฺกาสยสงฺขาเต อฏฺฐงฺคุลเวฬุปพฺพสทิเส อนฺตปริโยสาเน ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺเพ โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตาย สณฺหปณฺฑุมตฺติกาย น เวฬุปพฺพํ ชานาติ มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ฐิตาติฯ นปิ ปณฺฑุมตฺติกา ชานาติ อหํ เวฬุปพฺเพ ฐิตาติ, เอวเมว น ปกฺกาสโย ชานาติ มยิ กรีสํ ฐิตนฺติฯ นปิ กรีสํ ชานาติ อหํ ปกฺกาสเย ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ กรีสํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[330] มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตาย ปิฏฺฐปิณฺฑิยา น ลาพุกฏาหํ ชานาติ มยิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ ฐิตาติฯ นปิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ ชานาติ อหํ ลาพุกฏาเห ฐิตาติ, เอวเมว น สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ มตฺถลุงฺคํ ฐิตนฺติฯ นปิ มตฺถลุงฺคํ ชานาติ อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ มตฺถลุงฺคํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติฯ

[331] ปิตฺเตสุ อพทฺธปิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํฯ พทฺธปิตฺตํ ปิตฺตโกสเก ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา ปูวํ พฺยาเปตฺวา ฐิเต เตเล น ปูวํ ชานาติ เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺติฯ นปิ เตลํ ชานาติ อหํ ปูวํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺติฯ นปิ อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺติฯ ยถา วสฺโสทเกน ปุณฺเณ โกสาตกิโกสเก น โกสาตกิโกสโก ชานาติ มยิ วสฺโสทกํ ฐิตนฺติฯ นปิ วสฺโสทกํ ชานาติ อหํ โกสาตกิโกสเก ฐิตนฺติ, เอวเมว น ปิตฺตโกสโก ชานาติ มยิ พทฺธปิตฺตํ ฐิตนฺติฯ นปิ พทฺธปิตฺตํ ชานาติ อหํ ปิตฺตโกสเก ฐิตนฺติฯ

อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา ฯ อิติ ปิตฺตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[332] เสมฺหํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ อุทรปฏเล ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา อุปริ สญฺชาตเผณปฏลาย จนฺทนิกาย น จนฺทนิกา ชานาติ มยิ เผณปฏลํ ฐิตนฺติฯ นปิ เผณปฏลํ ชานาติ อหํ จนฺทนิกาย ฐิตนฺติ, เอวเมว น อุทรปฏลํ ชานาติ มยิ เสมฺหํ ฐิตนฺติฯ นปิ เสมฺหํ ชานาติ อหํ อุทรปฏเล ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เสมฺหํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[333] ปุพฺโพ อนิพทฺโธกาโส ยตฺถ ยตฺเถว ขาณุกณฺฏกปฺปหรณอคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺฐหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ติฏฺฐติฯ ตตฺถ ยถา ผรสุปฺปหาราทิวเสน ปคฺฆริตนิยฺยาเส รุกฺเข น รุกฺขสฺส ปหาราทิปฺปเทสา ชานนฺติ อมฺเหสุ นิยฺยาโส ฐิโตติ, นปิ นิยฺยาโส ชานาติ อหํ รุกฺขสฺส ปหาราทิปฺปเทเสสุ ฐิโตติ, เอวเมว น สรีรสฺส ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหตปฺปเทสา ชานนฺติ อมฺเหสุ ปุพฺโพ ฐิโตติฯ นปิ ปุพฺโพ ชานาติ อหํ เตสุ ปเทเสสุ ฐิโตติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ปุพฺโพ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[334] โลหิเตสุ สํสรณโลหิตํ ปิตฺตํ วิย สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํฯ สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺฐานสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺถปูรมตฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตํ ฐิตํฯ ตตฺถ สํสรณโลหิเต อพทฺธปิตฺตสทิโสว วินิจฺฉโยฯ อิตรํ ปน ยถา ชชฺชรกปาเล โอวฏฺเฐ อุทเก เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตมยมาเน น เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ ชานนฺติ มยํ อุทเกน เตมิยมานาติฯ

นปิ อุทกํ ชานาติ อหํ เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมีติ, เอวเมว น ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคฏฺฐานํ วกฺกาทีนิ วา ชานนฺติ มยิ โลหิตํ ฐิตํ อมฺเห วา เตมยมานํ ฐิตนฺติฯ นปิ โลหิตํ ชานาติ อหํ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา วกฺกาทีนิ เตมยมานํ ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ โลหิตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[335] เสโท อคฺคิสนฺตาปาทิกาเลสุ เกสโลมกูปวิวรานิ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ เจว ปคฺฆรติ จฯ ตตฺถ ยถา อุทกา อพฺพูฬฺหมตฺเตสุ ภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาเปสุ น ภิสาทิกลาปวิวรานิ ชานนฺติ อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตีติฯ นปิ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ ชานาติ อหํ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามีติ, เอวเมว น เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ อมฺเหหิ เสโท ปคฺฆรตีติฯ นปิ เสโท ชานาติ อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามีติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เสโท นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[336] เมโท ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต ปตฺถินฺนสิเนโหฯ ตตฺถ ยถา หลิทฺทิปิโลติกปฏิจฺฉนฺเน มํสปุญฺเช น มํสปุญฺโช ชานาติ มํ นิสฺสาย หลิทฺทิปิโลติกา ฐิตาติฯ นปิ หลิทฺทิปิโลติกา ชานาติ อหํ มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ฐิตาติ, เอวเมว น สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ ชานาติ มํ นิสฺสาย เมโท ฐิโตติฯ นปิ เมโท ชานาติ อหํ สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ฐิโตติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เมโท นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปตฺถินฺนยูโส อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[337] อสฺสุ ยทา สญฺชายติ ตทา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ ตตฺถ ยถา อุทกปุณฺเณสุ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ น ตรุณตาลฏฺฐิกูปกา ชานนฺติ อมฺเหสุ อุทกํ ฐิตนฺติฯ นปิ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ อุทกํ ชานาติ อหํ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ ฐิตนฺติ, เอวเมว น อกฺขิกูปกา ชานนฺติ อมฺเหสุ อสฺสุ ฐิตนฺติฯ นปิ อสฺสุ ชานาติ อหํ อกฺขิกูปเกสุ ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ อสฺสุ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[338] วสา อคฺคิสนฺตาปาทิกาเล หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐิ นาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ฐิตวิลีนสฺเนโหฯ ตตฺถ ยถา ปกฺขิตฺตเตเล อาจาเม น อาจาโม ชานาติ มํ เตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตนฺติฯ นปิ เตลํ ชานาติ อหํ อาจามํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตนฺติ, เอวเมว น หตฺถตลาทิปฺปเทโส ชานาติ มํ วสา อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตาติฯ นปิ วสา ชานาติ อหํ หตฺถตลาทิปฺปเทสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตาติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ วสา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[339] เขโฬ ตถารูเป เขฬุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล ติฏฺฐติฯ ตตฺถ ยถา อพฺโพจฺฉินฺนอุทกนิสฺสนฺเท นทีตีรกูปเก น กูปตลํ ชานาติ มยิ อุทกํ สนฺติฏฺฐตีติฯ นปิ อุทกํ ชานาติ อหํ กูปตเล สนฺติฏฺฐามีติ, เอวเมว น ชิวฺหาตลํ ชานาติ มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ ฐิโตติฯ นปิ เขโฬ ชานาติ อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล ฐิโตติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ เขโฬ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[340] สิงฺฆาณิกา ยทา สญฺชายติ, ตทา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ ตตฺถ ยถา ปูติทธิภริตาย สิปฺปิกาย น สิปฺปิกา ชานาติ มยิ ปูติทธิ ฐิตนฺติฯ นปิ ปูติทธิ ชานาติ อหํ สิปฺปิกาย ฐิตนฺติ, เอวเมว น นาสาปุฏา ชานนฺติ อมฺเหสุ สิงฺฆาณิกา ฐิตาติฯ นปิ สิงฺฆาณิกา ชานาติ อหํ นาสาปุเฏสุ ฐิตาติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ สิงฺฆาณิกา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[341] ลสิกา อฏฺฐิกสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีสุ ฐิตาฯ ตตฺถ ยถา เตลพฺภญฺชิเต อกฺเข น อกฺโข ชานาติ มํ เตลํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตนฺติฯ นปิ เตลํ ชานาติ อหํ อกฺขํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตนฺติ, เอวเมว น อสีติสตสนฺธโย ชานนฺติ ลสิกา อมฺเห อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตาติฯ นปิ ลสิกา ชานาติ อหํ อสีติสตสนฺธโย อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตาติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ ลสิกา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[342] มุตฺตํ วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ฐิตํฯ ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข รวณฆเฏ น รวณฆโฏ ชานาติ มยิ จนฺทนิการโส ฐิโตติฯ นปิ จนฺทนิการโส ชานาติ อหํ รวณฆเฏ ฐิโตติ, เอวเมว น วตฺถิ ชานาติ มยิ มุตฺตํ ฐิตนฺติฯ นปิ มุตฺตํ ชานาติ อหํ วตฺถิมฺหิ ฐิตนฺติฯ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาฯ อิติ มุตฺตํ นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติฯ

[343] เอวํ เกสาทีสุ มนสิการํ ปวตฺเตตฺวา เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ, เยน ชีรียติ, เยน ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ เอวํ เตโชโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ

[344] ตโต อุทฺธงฺคเม วาเต อุทฺธงฺคมวเสน ปริคฺคเหตฺวา อโธคเม อโธคมวเสน, กุจฺฉิสเย กุจฺฉิสยวเสน, โกฏฺฐาสเย โกฏฺฐาสยวเสน, องฺคมงฺคานุสาริมฺหิ องฺคมงฺคานุสาริวเสน, อสฺสาสปสฺสาเส อสฺสาสปสฺสาสวเสน ปริคฺคเหตฺวา อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ, อโธคมา วาตา นาม, กุจฺฉิสยา วาตา นาม, โกฏฺฐาสยา วาตา นาม, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา นาม, อสฺสาสปสฺสาสา วาตา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ เอวํ วาโยโกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ ตสฺเสวํ ปวตฺตมนสิการสฺส ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ

[345] ยสฺส ปน เอวํ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, เตน สลกฺขณสงฺเขปโต ภาเวตพฺพํฯ กถํ? วีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติฯ

ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสุ อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติฯ ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติฯ

จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ เตน อวินิภุตฺตํ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติฯ ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติฯ

ฉสุ โกฏฺฐาเสสุ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติฯ อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติฯ ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ

[346] ยสฺส ปน เอวมฺปิ ภาวยโต กมฺมฏฺฐานํ น อิชฺฌติ, เตน สลกฺขณวิภตฺติโต ภาเวตพฺพํฯ กถํ? ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เกสาทโย ปริคฺคเหตฺวา เกสมฺหิ ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติฯ ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติฯ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติฯ เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส จตสฺโส จตสฺโส ธาตุโย ววตฺถเปตพฺพาฯ ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ

อปิจ โข ปน วจนตฺถโต, กลาปโต, จุณฺณโต, ลกฺขณาทิโต, สมุฏฺฐานโต, นานตฺเตกตฺตโต, วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต, สภาควิสภาคโต, อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต, สงฺคหโต, ปจฺจยโต, อสมนฺนาหารโต, ปจฺจยวิภาคโตติ อิเมหิปิ อากาเรหิ ธาตุโย มนสิกาตพฺพาฯ

[347] ตตฺถ วจนตฺถโต มนสิกโรนฺเตน ปตฺถฏตฺตา ปถวีฯ อปฺโปติ อาปิยติ อปฺปายตีติ วา อาโปฯ เตชตีติ เตโชฯ วายตีติ วาโยฯ อวิเสเสน ปน สลกฺขณธารณโต ทุกฺขาทานโต ทุกฺขาธานโต จ ธาตูติฯ เอวํ วิเสสสามญฺญวเสน วจนตฺถโต มนสิกาตพฺพาฯ

[348] กลาปโตติ ยา อยํ เกสา โลมาติอาทินา นเยน วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ, ปิตฺตํ เสมฺหนฺติ จ อาทินา นเยน ทฺวาทสหากาเรหิ อาโปธาตุ นิทฺทิฏฺฐา, ตตฺถ ยสฺมา –

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา, จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, โหติ เกสาติ สมฺมุติ;

เตสํเยว วินิพฺโภคา, นตฺถิ เกสาติ สมฺมุติฯ

ตสฺมา เกสาปิ อฏฺฐธมฺมกลาปมตฺตเมวฯ ตถา โลมาทโยติฯ โย ปเนตฺถ กมฺมสมุฏฺฐาโน โกฏฺฐาโส, โส ชีวิตินฺทฺริเยน จ ภาเวน จ สทฺธิํ ทสธมฺมกลาโปปิ โหติฯ อุสฺสทวเสน ปน ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ สงฺขํ คโตฯ เอวํ กลาปโต มนสิกาตพฺพาฯ

[349] จุณฺณโตติ อิมสฺมิํ หิ สรีเร มชฺฌิเมน ปมาเณน ปริคฺคยฺหมานา ปรมาณุเภทสญฺจุณฺณา สุขุมรชภูตา ปถวีธาตุ โทณมตฺตา สิยาฯ สา ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณาย อาโปธาตุยา สงฺคหิตา, เตโชธาตุยา อนุปาลิตา วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภิตา น วิกิริยติ น วิทฺธํสิยติ, อวิกิริยมานา อวิทฺธํสิยมานา อเนกวิธํ อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิภาววิกปฺปํ อุปคจฺฉติ, อณุถูลทีฆรสฺสถิรกถินาทิภาวญฺจ ปกาเสติฯ

ยูสคตา อาพนฺธนาการภูตา ปเนตฺถ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา เตชานุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา น ปคฺฆรติ น ปริสฺสวติ, อปคฺฆรมานา อปริสฺสวมานา ปีณิตปีณิตภาวํ ทสฺเสติฯ

อสิตปีตาทิปาจกา เจตฺถ อุสุมาการภูตา อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา อาโปสงฺคหิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติญฺจสฺส อาวหติฯ ตาย จ ปน ปริปาจิโต อยํ กาโย น ปูติภาวํ ทสฺเสติฯ

องฺคมงฺคานุสฏา เจตฺถ สมุทีรณวิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา อาโปสงฺคหิตา เตชานุปาลิตา อิมํ กายํ วิตฺถมฺเภติฯ ตาย จ ปน วิตฺถมฺภิโต อยํ กาโย น ปริปตติ, อุชุกํ สณฺฐาติฯ อปราย วาโยธาตุยา สมพฺภาหโต คมนฏฺฐานนิสชฺชาสยนอิริยาปเถสุ วิญฺญตฺติํ ทสฺเสติ, สมิญฺเชติ, สมฺปสาเรติ, หตฺถปาทํ ลาเฬติฯ เอวเมตํ อิตฺถิปุริสาทิภาเวน พาลชนวญฺจนํ มายารูปสทิสํ ธาตุยนฺตํ ปวตฺตตีติ เอวํ จุณฺณโต มนสิกาตพฺพาฯ

[350] ลกฺขณาทิโตติ ปถวีธาตุ กิํ ลกฺขณา, กิํ รสา, กิํ ปจฺจุปฏฺฐานาติ เอวํ จตสฺโสปิ ธาตุโย อาวชฺเชตฺวา ปถวีธาตุ กกฺขฬตฺตลกฺขณา, ปติฏฺฐานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ อาโปธาตุ ปคฺฆรณลกฺขณา, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาฯ เตโชธาตุ อุณฺหตฺตลกฺขณา, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนลกฺขณา, สมุทีรณรสาฯ อภินีหารปจฺจุปฏฺฐานาติ เอวํ ลกฺขณาทิโต มนสิกาตพฺพาฯ

[351] สมุฏฺฐานโตติ เย อิเม ปถวีธาตุอาทีนํ วิตฺถารโต ทสฺสนวเสน เกสาทโย ทฺวาจตฺตาลีส โกฏฺฐาสา ทสฺสิตาฯ เตสุ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺโพ มุตฺตนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาสา อุตุสมุฏฺฐานาวฯ อสฺสุ เสโท เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม จตฺตาโร อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานาฯ อสิตาทิปริปาจโก เตโช กมฺมสมุฏฺฐาโนวฯ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานาวฯ อวเสสา สพฺเพปิ จตุสมุฏฺฐานาติ เอวํ สมุฏฺฐานโต มนสิกาตพฺพาฯ

[352] นานตฺเตกตฺตโตติ สพฺพาสมฺปิ ธาตูนํ สลกฺขณาทิโต นานตฺตํฯ อญฺญาเนว หิ ปถวีธาตุยา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานานิฯ อญฺญานิ อาโปธาตุอาทีนํฯ เอวํ ลกฺขณาทิวเสน ปน กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จ นานตฺตภูตานมฺปิ เอตาสํ รูปมหาภูตธาตุธมฺมอนิจฺจาทิวเสน เอกตฺตํ โหติฯ สพฺพาปิ หิ ธาตุโย รุปฺปนลกฺขณํ อนตีตตฺตา รูปานิฯ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตานิ

มหนฺตปาตุภาวาทีหีติ เอตา หิ ธาตุโย มหนฺตปาตุภาวโต, มหาภูตสามญฺญโต, มหาปริหารโต, มหาวิการโต, มหตฺตา ภูตตฺตา จาติ อิเมหิ การเณหิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ มหนฺตปาตุภาวโตติ เอตานิ หิ อนุปาทินฺนสนฺตาเนปิ อุปาทินฺนสนฺตาเนปิ มหนฺตานิ ปาตุภูตานิฯ เตสํ อนุปาทินฺนสนฺตาเน –

ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธราติฯ –

อาทินา นเยน มหนฺตปาตุภาวตา พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺตาวฯ

อุปาทินฺนสนฺตาเนปิ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวาทิสรีรวเสน มหนฺตาเนว ปาตุภูตานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โยชนสติกาปิ อตฺตภาวา’’ติอาทิฯ

มหาภูตสามญฺญโตติ เอตานิ หิ ยถา มายากาโร อมณิํเยว อุทกํ มณิํ กตฺวา ทสฺเสติ, อสุวณฺณํเยว เลฑฺฑุํ สุวณฺณํ กตฺวา ทสฺเสติฯ

ยถา จ สยํ เนว ยกฺโข น ยกฺขี สมาโน ยกฺขภาวมฺปิ ยกฺขิภาวมฺปิ ทสฺเสติ, เอวเมว สยํ อนีลาเนว หุตฺวา นีลํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺติ, อปีตานิ อโลหิตานิ อโนทาตาเนว หุตฺวา โอทาตํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺตีติ มายาการมหาภูตสามญฺญโต มหาภูตานิฯ

ยถา จ ยกฺขาทีนิ มหาภูตานิ ยํ คณฺหนฺติ, เนว เนสํ ตสฺส อนฺโต น พหิ ฐานํ อุปลพฺภติ, น จ ตํ นิสฺสาย น ติฏฺฐนฺติ, เอวเมว ตานิปิ เนว อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต น พหิ ฐิตานิ หุตฺวา อุปลพฺภนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย น ติฏฺฐนฺตีติ อจินฺเตยฺยฏฺฐานตาย ยกฺขาทิมหาภูตสามญฺญโตปิ มหาภูตานิฯ ยถา จ ยกฺขินีสงฺขาตานิ มหาภูตานิ มนาเปหิ วณฺณสณฺฐานวิกฺเขเปหิ อตฺตโน ภยานกภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺเต วญฺเจนฺติ, เอวเมว เอตานิปิ อิตฺถิปุริสสรีราทีสุ มนาเปน ฉวิวณฺเณน มนาเปน อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคสณฺฐาเนน มนาเปน จ หตฺถปาทงฺคุลิภมุกวิกฺเขเปน อตฺตโน กกฺขฬตฺตาทิเภทํ สรสลกฺขณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พาลชนํ วญฺเจนฺติ, อตฺตโน สภาวํ ทฏฺฐุํ น เทนฺตีติ วญฺจกตฺเตน ยกฺขินีมหาภูตสามญฺญโตปิ มหาภูตานิฯ

มหาปริหารโตติ มหนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ปริหริตพฺพโตฯ เอตานิ หิ ทิวเส ทิวเส อุปเนตพฺพตฺตา มหนฺเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ภูตานิ ปวตฺตานีติ มหาภูตานิฯ มหาปริหารานิ วา ภูตานีติปิ มหาภูตานิฯ

มหาวิการโตติ เอตานิ หิ อนุปาทินฺนานิปิ อุปาทินฺนานิปิ มหาวิการานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อนุปาทินฺนานํ กปฺปวุฏฺฐาเน วิการมหตฺตํ ปากฏํ โหติฯ อุปาทินฺนานํ ธาตุกฺโขภกาเลฯ ตถา หิ –

ภูมิโต วุฏฺฐิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติ;

อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ฑยฺหมานมฺหิ เตชสาฯ

โกฏิสตสหสฺเสกํ, จกฺกวาฬํ วิลียติ;

กุปิเตน ยทา โลโก, สลิเลน วินสฺสติฯ

โกฏิสตสหสฺเสกํ, จกฺกวาฬํ วิกีรติ;

วาโยธาตุปฺปโกเปน, ยทา โลโก วินสฺสติฯ

ปตฺถทฺโธ ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ กฏฺฐมุเขน วา;

ปถวีธาตุปฺปโกเปน, โหติ กฏฺฐมุเขว โสฯ

ปูติโย ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ ปูติมุเขน วา;

อาโปธาตุปฺปโกเปน, โหติ ปูติมุเขว โสฯ

สนฺตตฺโต ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ อคฺคิมุเขน วา;

เตโชธาตุปฺปโกเปน, โหติ อคฺคิมุเขว โสฯ

สญฺฉินฺโน ภวติ กาโย, ทฏฺโฐ สตฺถมุเขน วา;

วาโยธาตุปฺปโกเปน, โหติ สตฺถมุเขว โสฯ

อิติ มหาวิการานิ ภูตานีติ มหาภูตานิฯ

มหตฺตา ภูตตฺตา จาติ เอตานิ หิ มหนฺตานิ มหตา วายาเมน ปริคฺคเหตพฺพตฺตา ภูตานิ วิชฺชมานตฺตาติ มหตฺตา ภูตตฺตา จ มหาภูตานิฯ

เอวํ สพฺพาเปตา ธาตุโย มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตานิฯ

สลกฺขณธารณโต ปน ทุกฺขาทานโต จ ทุกฺขาธานโต จ สพฺพาปิ ธาตุลกฺขณํ อนตีตตฺตา ธาตุโยฯ สลกฺขณธารเณน จ อตฺตโน ขณานุรูปธารเณน จ ธมฺมาฯ ขยฏฺเฐน อนิจฺจาฯ ภยฏฺเฐน ทุกฺขาฯ อสารกฏฺเฐน อนตฺตา

อิติ สพฺพาสมฺปิ รูปมหาภูตธาตุธมฺมอนิจฺจาทิวเสน เอกตฺตนฺติ เอวํ นานตฺเตกตฺตโต มนสิกาตพฺพาฯ

[353] วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโตติ สหุปฺปนฺนาว เอตา เอเกกสฺมิํ สพฺพปริยนฺติเม สุทฺธฏฺฐกาทิกลาเปปิ ปเทเสน อวินิพฺภุตฺตาฯ ลกฺขเณน ปน วินิพฺภุตฺตาติ เอวํ วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต มนสิกาตพฺพาฯ

[354] สภาควิสภาคโตติ เอวํ อวินิพฺภุตฺตาสุ จาปิ เอตาสุ ปุริมา ทฺเว ครุกตฺตา สภาคาฯ ตถา ปจฺฉิมา ลหุกตฺตาฯ ปุริมา ปน ปจฺฉิมาหิ ปจฺฉิมา จ ปุริมาหิ วิสภาคาติ เอวํ สภาควิสภาคโต มนสิกาตพฺพาฯ

[355] อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโตติ อชฺฌตฺติกา ธาตุโย วิญฺญาณวตฺถุวิญฺญตฺติอินฺทฺริยานํ นิสฺสยา โหนฺติ, สอิริยาปถา, จตุสมุฏฺฐานาฯ พาหิรา วุตฺตวิปรีตปฺปการาติ เอวํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต มนสิกาตพฺพาฯ

[356] สงฺคหโตติ กมฺมสมุฏฺฐานา ปถวีธาตุ กมฺมสมุฏฺฐานาหิ อิตราหิ เอกสงฺคหา โหติ สมุฏฺฐานนานตฺตาภาวโต ฯ ตถา จิตฺตาทิสมุฏฺฐานา จิตฺตาทิสมุฏฺฐานาหีติ เอวํ สงฺคหโต มนสิกาตพฺพาฯ

[357] ปจฺจยโตติ ปถวีธาตุ อาโปสงฺคหิตา เตโชอนุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ ปติฏฺฐา หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา เตโชอนุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ อาพนฺธนํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ เตโชธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา อาโปสงฺคหิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ ปริปาจนํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ วาโยธาตุ ปถวีปติฏฺฐิตา อาโปสงฺคหิตา เตโชปริปาจิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ วิตฺถมฺภนํ หุตฺวา ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ปจฺจยโต มนสิกาตพฺพาฯ

[358] อสมนฺนาหารโตติ ปถวีธาตุ เจตฺถ ‘‘อหํ ปถวีธาตู’’ติ วา, ‘‘ติณฺณํ มหาภูตานํ ปติฏฺฐา หุตฺวา ปจฺจโย โหมี’’ติ วา น ชานาติฯ อิตรานิปิ ตีณิ ‘‘อมฺหากํ ปถวีธาตุ ปติฏฺฐา หุตฺวา ปจฺจโย โหตี’’ติ น ชานนฺติฯ เอส นโย สพฺพตฺถาติ เอวํ อสมนฺนาหารโต มนสิกาตพฺพาฯ

[359] ปจฺจยวิภาคโตติ ธาตูนํ หิ กมฺมํ, จิตฺตํ, อาหาโร, อุตูติ จตฺตาโร ปจฺจยาฯ ตตฺถ กมฺมสมุฏฺฐานานํ กมฺมเมว ปจฺจโย โหติ, น จิตฺตาทโยฯ จิตฺตาทิสมุฏฺฐานานมฺปิ จิตฺตาทโยว ปจฺจยา โหนฺติ, น อิตเรฯ กมฺมสมุฏฺฐานานญฺจ กมฺมํ ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ ปริยายโต อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ จิตฺตํ ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ ปจฺฉาชาตปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโย จฯ อาหารสมุฏฺฐานานํ อาหาโร ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ อาหารปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโย จฯ อุตุสมุฏฺฐานานํ อุตุ ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโย จฯ กมฺมสมุฏฺฐานํ มหาภูตํ กมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ มหาภูตานํ ปจฺจโย โหติ จิตฺตาทิสมุฏฺฐานานมฺปิฯ ตถา จิตฺตสมุฏฺฐานํ, อาหารสมุฏฺฐานํฯ อุตุสมุฏฺฐานํ มหาภูตํ อุตุสมุฏฺฐานานมฺปิ มหาภูตานํ ปจฺจโย โหติ กมฺมาทิสมุฏฺฐานานมฺปิฯ

ตตฺถ กมฺมสมุฏฺฐานา ปถวีธาตุ กมฺมสมุฏฺฐานานํ อิตราสํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน เจว ปติฏฺฐาวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสนฯ อิตเรสํ ติสนฺตติมหาภูตานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย โหติ, น ปติฏฺฐาวเสน น ชนกวเสนฯ อาโปธาตุ เจตฺถ อิตราสํ ติณฺณํ สหชาตาทิวเสน เจว อาพนฺธนวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสนฯ อิตเรสํ ติสนฺตติกานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสเนว, น อาพนฺธนวเสน น ชนกวเสนฯ เตโชธาตุเปตฺถ อิตราสํ ติณฺณํ สหชาตาทิวเสน เจว ปริปาจนวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสนฯ อิตเรสํ ติสนฺตติกานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสเนว, น ปริปาจนวเสน, น ชนกวเสนฯ วาโยธาตุเปตฺถ อิตราสํ ติณฺณํ สหชาตาทิวเสน เจว วิตฺถมฺภนวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสนฯ อิตเรสํ ติสนฺตติกานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสเนว, น วิตฺถมฺภนวเสน, น ชนกวเสนฯ จิตฺตอาหารอุตุสมุฏฺฐานปถวีธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวํ สหชาตาทิปจฺจยวสปฺปวตฺตาสุ จ ปเนตาสุ ธาตูสุ –

เอกํ ปฏิจฺจ ติสฺโส, จตุธา ติสฺโส ปฏิจฺจ เอโก จ;

ทฺเว ธาตุโย ปฏิจฺจ, ทฺเว ฉทฺธา สมฺปวตฺตนฺติฯ

ปถวีอาทีสุ หิ เอเกกํ ปฏิจฺจ อิตรา ติสฺโส ติสฺโสติ เอวํ เอกํ ปฏิจฺจ ติสฺโส จตุธา สมฺปวตฺตนฺติฯ ตถา ปถวีธาตุอาทีสุ เอเกกา อิตรา ติสฺโส ติสฺโส ปฏิจฺจาติ เอวํ ติสฺโส ปฏิจฺจ เอกา จตุธา สมฺปวตฺตติฯ ปุริมา ปน ทฺเว ปฏิจฺจ ปจฺฉิมา, ปจฺฉิมา จ ทฺเว ปฏิจฺจ ปุริมา, ปฐมตติยา ปฏิจฺจ ทุติยจตุตฺถา, ทุติยจตุตฺถา ปฏิจฺจ ปฐมตติยา, ปฐมจตุตฺถา ปฏิจฺจ ทุติยตติยา, ทุติยตติยา ปฏิจฺจ ปฐมจตุตฺถาติ เอวํ ทฺเว ธาตุโย ปฏิจฺจ ทฺเว ฉธา สมฺปวตฺตนฺติฯ

ตาสุ ปถวีธาตุ อภิกฺกมปฏิกฺกมาทิกาเล อุปฺปีฬนสฺส ปจฺจโย โหติฯ สาว อาโปธาตุยา อนุคตา ปติฏฺฐาปนสฺสฯ ปถวีธาตุยา ปน อนุคตา อาโปธาตุ อวกฺเขปนสฺสฯ วาโยธาตุยา อนุคตา เตโชธาตุ อุทฺธรณสฺสฯ เตโชธาตุยา อนุคตา วาโยธาตุ อติหรณวีติหรณานํ ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ปจฺจยวิภาคโต มนสิกาตพฺพาฯ

เอวํ วจนตฺถาทิวเสน มนสิ กโรนฺตสฺสาปิ หิ เอเกเกน มุเขน ธาตุโย ปากฏา โหนฺติฯ ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ สฺวายํ จตุนฺนํ ธาตูนํ ววตฺถาปกสฺส ญาณสฺสานุภาเวน อุปฺปชฺชนโต จตุธาตุววตฺถานนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

[360] อิทญฺจ ปน จตุธาตุววตฺถานํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ สุญฺญตํ อวคาหติ, สตฺตสญฺญํ สมุคฺฆาเตติฯ โส สตฺตสญฺญาย สมูหตตฺตา วาฬมิคยกฺขรกฺขสาทิวิกปฺปํ อนาวชฺชมาโน ภยเภรวสโห โหติ, อรติรติสโห, น อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปาปุณาติฯ มหาปญฺโญ จ ปน โหติ อมตปริโยสาโน วา สุคติปรายโน วาติฯ

เอวํ มหานุภาวํ, โยคิวรสหสฺส กีฬิตํ เอตํ;

จตุธาตุววตฺถานํ, นิจฺจํ เสเวถ เมธาวีติฯ

อยํ จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโสฯ

[361] เอตฺตาวตา จ ยํ สมาธิสฺส วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘โก สมาธิ, เกนฏฺเฐน สมาธี’’ติอาทินา นเยน ปญฺหากมฺมํ กตํ, ตตฺถ ‘‘กถํ ภาเวตพฺโพ’’ติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา โหติฯ

ทุวิโธเยว หยํ อิธ อธิปฺเปโต อุปจารสมาธิ เจว อปฺปนาสมาธิ จฯ ตตฺถ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ, อปฺปนาปุพฺพภาคจิตฺเตสุ จ เอกคฺคตา อุปจารสมาธิฯ อวเสสกมฺมฏฺฐาเนสุ จิตฺเตกคฺคตา อปฺปนาสมาธิฯ โส ทุวิโธปิ เตสํ กมฺมฏฺฐานานํ ภาวิตตฺตา ภาวิโต โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กถํ ภาเวตพฺโพติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา’’ติฯ

สมาธิอานิสํสกถา

[362] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สมาธิภาวนาย โก อานิสํโส’’ติ, ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราทิปญฺจวิโธ สมาธิภาวนาย อานิสํโสฯ ตถา หิ เย อรหนฺโต ขีณาสวา สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามาติ สมาธิํ ภาเวนฺติ, เตสํ อปฺปนาสมาธิภาวนา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานิสํสา โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘น โข ปเนเต, จุนฺท, อริยสฺส วินเย สลฺเลขา วุจฺจนฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต อริยสฺส วินเย วุจฺจนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.82)ฯ

เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามาติ ภาวยตํ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนาปิ สมฺพาเธ โอกาสาธิคมนเยน อุปจารสมาธิภาวนาปิ วิปสฺสนานิสํสา โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถฯ สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5)ฯ

เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ วุตฺตนยา อภิญฺญาโย ปตฺเถนฺโต นิพฺพตฺเตนฺติ, เตสํ สติ สติ อายตเน อภิญฺญาปทฏฺฐานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนา อภิญฺญานิสํสา โหติฯ