เมนู

ยถา จ ปตฺตมกฺขนเตลูปมาย, เอวํ มคฺคุทกูปมายปิ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส กิร เถรสฺส ปุรโต คจฺฉนฺโต สามเณโร โถกํ อุทกํ ทิสฺวา ‘‘อุทกํ, ภนฺเต, อุปาหนา โอมุญฺจถา’’ติ อาหฯ ตโต เถเรน ‘‘สเจ อุทกมตฺถิ, อาหร นฺหานสาฏิกํ, นฺหายิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ตตฺถ ยถา อุปาหนเตมนมตฺตฏฺเฐน ‘‘อุทกมตฺถี’’ติ โหติ, นฺหายนฏฺเฐน ‘‘นตฺถี’’ติ โหติฯ เอวมฺปิ สา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญา โหติฯ

น เกวลญฺจ เอตาเหว, อญฺญาหิปิ อนุรูปาหิ อุปมาหิ เอส อตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ อิทํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกมฺมฏฺฐาเน วิตฺถารกถาฯ

ปกิณฺณกกถา

[288] อสทิสรูโป นาโถ, อารุปฺปํ ยํ จตุพฺพิธํ อาหฯ

ตํ อิติ ญตฺวา ตสฺมิํ, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ

[289] อารุปฺปสมาปตฺติโย หิ –

อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;

องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโนฯ

เอตาสุ หิ รูปนิมิตฺตาติกฺกมโต ปฐมา, อากาสาติกฺกมโต ทุติยา, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาติกฺกมโต ตติยาฯ อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณสฺส อปคมาติกฺกมโต จตุตฺถีติ สพฺพถา อารมฺมณาติกฺกมโต จตสฺโสปิ ภวนฺติมา อารุปฺปสมาปตฺติโยติ เวทิตพฺพาฯ องฺคาติกฺกมํ ปน เอตาสํ น อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตาฯ น หิ รูปาวจรสมาปตฺตีสุ วิย เอตาสุ องฺคาติกฺกโม อตฺถิฯ สพฺพาสุปิ หิ เอตาสุ อุเปกฺขา, จิตฺเตกคฺคตาติ ทฺเว เอว ฌานงฺคานิ โหนฺติฯ

[290] เอวํ สนฺเตปิ –

สุปฺปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;

อุปมา ตตฺถ วิญฺเญยฺยา, ปาสาทตลสาฏิกาฯ

ยถา หิ จตุภูมิกสฺส ปาสาทสฺส เหฏฺฐิมตเล ทิพฺพนจฺจคีตวาทิตสุรภิคนฺธมาลาโภชนสยนจฺฉาทนาทิวเสน ปณีตา ปญฺจกามคุณา ปจฺจุปฏฺฐิตา อสฺสุฯ ทุติเย ตโต ปณีตตราฯ ตติเย ตโต ปณีตตราฯ จตุตฺเถ สพฺพปณีตตราฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ตานิ จตฺตาริปิ ปาสาทตลาเนว, นตฺถิ เนสํ ปาสาทตลภาเวน วิเสโสฯ ปญฺจกามคุณสมิทฺธวิเสเสน ปน เหฏฺฐิมโต เหฏฺฐิมโต อุปริมํ อุปริมํ ปณีตตรํ โหติฯ

ยถา จ เอกาย อิตฺถิยา กนฺติตถูลสณฺหสณฺหตรสณฺหตมสุตฺตานํ จตุปลติปลทฺวิปลเอกปลสาฏิกา อสฺสุ อายาเมน จ วิตฺถาเรน จ สมปฺปมาณาฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ตา สาฏิกา จตสฺโสปิ อายามโต จ วิตฺถารโต จ สมปฺปมาณา, นตฺถิ ตาสํ ปมาณโต วิเสโสฯ สุขสมฺผสฺสสุขุมภาวมหคฺฆภาเวหิ ปน ปุริมาย ปุริมาย ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ปณีตตรา โหนฺติ, เอวเมว กิญฺจาปิ จตูสุ เอตาสุ อุเปกฺขา, จิตฺเตกคฺคตาติ เอตานิ ทฺเวเยว องฺคานิ โหนฺติ, อถ โข ภาวนาวิเสเสน เตสํ องฺคานิ ปณีตปณีตตรภาเวน สุปฺปณีตตรา โหนฺติ ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธาติ เวทิตพฺพาฯ

[291] เอวํ อนุปุพฺเพน ปณีตปณีตา เจตา –

อสุจิมฺหิ มณฺฑเป ลคฺโค, เอโก ตนฺนิสฺสิโต ปโร;

อญฺโญ พหิ อนิสฺสาย, ตํ ตํ นิสฺสาย จาปโรฯ

ฐิโต จตูหิ เอเตหิ, ปุริเสหิ ยถากฺกมํ;

สมานตาย ญาตพฺพา, จตสฺโสปิ วิภาวินาฯ

ตตฺรายมตฺถโยชนา – อสุจิมฺหิ กิร เทเส เอโก มณฺฑโป, อเถโก ปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ อสุจิํ ชิคุจฺฉมาโน ตํ มณฺฑปํ หตฺเถหิ อาลมฺพิตฺวา ตตฺถ ลคฺโค ลคฺคิโต วิย อฏฺฐาสิฯ อถาปโร อาคนฺตฺวา ตํ มณฺฑเป ลคฺคํ ปุริสํ นิสฺสิโตฯ อถญฺโญ อาคนฺตฺวา จินฺเตสิ ‘‘โย เอส มณฺฑปลคฺโค, โย จ ตนฺนิสฺสิโต, อุโภเปเต ทุฏฺฐิตาฯ

ธุโว จ เนสํ มณฺฑปปปาเต ปาโต, หนฺทาหํ พหิเยว ติฏฺฐามี’’ติฯ โส ตนฺนิสฺสิตํ อนิสฺสาย พหิเยว อฏฺฐาสิฯ อถาปโร อาคนฺตฺวา มณฺฑปลคฺคสฺส จ ตนฺนิสฺสิตสฺส จ อเขมภาวํ จินฺเตตฺวา พหิฏฺฐิตญฺจ สุฏฺฐิโตติ มนฺตฺวา ตํ นิสฺสาย อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ อสุจิมฺหิ เทเส มณฺฑโป วิย กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ทฏฺฐพฺพํ, อสุจิชิคุจฺฉาย มณฺฑปลคฺโค ปุริโส วิย รูปนิมิตฺตชิคุจฺฉาย อากาสารมฺมณํ อากาสานญฺจายตนํ, มณฺฑปลคฺคํ ปุริสํ นิสฺสิโต วิย อากาสารมฺมณํ อากาสานญฺจายตนํ อารพฺภ ปวตฺตํ วิญฺญาณญฺจายตนํ, เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อเขมภาวํ จินฺเตตฺวา อนิสฺสาย ตํ มณฺฑปลคฺคํ พหิฏฺฐิโต วิย อากาสานญฺจายตนํ อารมฺมณํ อกตฺวา ตทภาวารมฺมณํ อากิญฺจญฺญายตนํ, มณฺฑปลคฺคสฺส ตนฺนิสฺสิตสฺส จ อเขมตํ จินฺเตตฺวา พหิฏฺฐิตญฺจ สุฏฺฐิโตติ มนฺตฺวา ตํ นิสฺสาย ฐิโต วิย วิญฺญาณาภาวสงฺขาเต พหิปเทเส ฐิตํ อากิญฺจญฺญายตนํ อารพฺภ ปวตฺตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[292] เอวํ ปวตฺตมานญฺจ –

อารมฺมณํ กโรเตว, อญฺญาภาเวน ตํ อิทํ;

ทิฏฺฐโทสมฺปิ ราชานํ, วุตฺติเหตุ ชโน ยถาฯ

อิทญฺหิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ‘‘อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐโทสมฺปิ ตํ อากิญฺจญฺญายตนํ อญฺญสฺส อารมฺมณสฺส อภาวา อารมฺมณํ กโรเตวฯ ยถา กิํ? ทิฏฺฐโทสมฺปิ ราชานํ วุตฺติเหตุ ยถา ชโนฯ ยถา หิ อสํยตํ ผรุสกายวจีมโนสมาจารํ กญฺจิ สพฺพทิสมฺปติํ ราชานํ ‘‘ผรุสสมาจาโร อย’’นฺติ เอวํ ทิฏฺฐโทสมฺปิ อญฺญตฺถ วุตฺติํ อลภมาโน ชโน วุตฺติเหตุ นิสฺสาย วตฺตติ, เอวํ ทิฏฺฐโทสมฺปิ ตํ อากิญฺจญฺญายตนํ อญฺญํ อารมฺมณํ อลภมานมิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อารมฺมณํ กโรเตวฯ

[293] เอวํ กุรุมานญฺจ –

อารุฬฺโห ทีฆนิสฺเสณิํ, ยถา นิสฺเสณิพาหุกํ;

ปพฺพตคฺคญฺจ อารุฬฺโห, ยถา ปพฺพตมตฺถกํฯ

ยถา วา คิริมารูฬฺโห, อตฺตโนเยว ชณฺณุกํ;

โอลุพฺภติ ตเถเวตํ, ฌานโมลุพฺภ วตฺตตีติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

สมาธิภาวนาธิกาเร

อารุปฺปนิทฺเทโส นาม

ทสโม ปริจฺเฉโทฯ

11. สมาธินิทฺเทโส

อาหาเรปฏิกฺกูลภาวนา

[294] อิทานิ อารุปฺปานนฺตรํ เอกา สญฺญาติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐาย อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญาย ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ อาหรตีติ อาหาโรฯ โส จตุพฺพิโธ กพฬีการาหาโร, ผสฺสาหาโร, มโนสญฺเจตนาหาโร, วิญฺญาณาหาโรติฯ

โก ปเนตฺถ กิมาหรตีติ? กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกํ รูปํ อาหรติฯ ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา อาหรติฯ มโนสญฺเจตนาหาโร ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิํ อาหรติฯ วิญฺญาณาหาโร ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามรูปํ อาหรติฯ

เตสุ กพฬีการาหาเร นิกนฺติภยํฯ ผสฺสาหาเร อุปคมนภยํฯ มโนสญฺเจตนาหาเร อุปปตฺติภยํฯ วิญฺญาณาหาเร ปฏิสนฺธิภยํฯ เอวํ สปฺปฏิภเยสุ จ เตสุ กพฬีการาหาโร ปุตฺตมํสูปเมน (สํ. นิ. 2.63) ทีเปตพฺโพฯ ผสฺสาหาโร นิจฺจมฺมคาวูปเมน (สํ. นิ. 2.63)ฯ มโนสญฺเจตนาหาโร องฺคารกาสูปเมน (สํ. นิ. 2.63)ฯ วิญฺญาณาหาโร สตฺติสตูปเมนาติ (สํ. นิ. 2.63)ฯ อิเมสุ ปน จตูสุ อาหาเรสุ อสิตปีตขายิตสายิตปฺปเภโท กพฬีกาโร อาหาโรว อิมสฺมิํ อตฺเถ อาหาโรติ อธิปฺเปโตฯ ตสฺมิํ อาหาเร ปฏิกฺกูลาการคฺคหณวเสน อุปฺปนฺนา สญฺญา อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญาฯ

ตํ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญํ ภาเวตุกาเมน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา อุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อวิรชฺฌนฺเตน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อสิตปีตขายิตสายิตปฺปเภเท กพฬีการาหาเร ทสหากาเรหิ ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ, คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทโต, สมฺมกฺขนโตติฯ