เนวสญฺญานาสญฺญายตนกถา

[285] เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ภาเวตุกาเมน ปน ปญฺจหากาเรหิ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาเวน ‘‘อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺติ, โน จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ วิย สนฺตา’’ติ วา ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ, สญฺญา สลฺลํ, เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ ยทิทํ เนวสญฺญานาสญฺญา’’ติ วา เอวํ อากิญฺจญฺญายตเน อาทีนวํ, อุปริ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิกนฺติํ ปริยาทาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา ‘‘สาว อภาวํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติตา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ สนฺตา สนฺตา’’ติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพา, มนสิกาตพฺพา, ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ตกฺกาหตา วิตกฺกาหตา กาตพฺพาฯ

ตสฺเสวํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต ปุนปฺปุนํ มานสํ จาเรนฺตสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ, ภาเวติ, พหุลีกโรติฯ ตสฺเสวํ กโรโต วิญฺญาณาปคเม อากิญฺจญฺญายตนํ วิย อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติสงฺขาเตสุ จตูสุ ขนฺเธสุ เนวสญฺญานาสญฺญายตนจิตฺตํ อปฺเปติฯ อปฺปนานโย ปเนตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา เจส ‘‘สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 2.129) วุจฺจติฯ

[286] อิธาปิ สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ อากิญฺจญฺญายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ อารมฺมณมฺปิ หิ ปุริมนเยเนว อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา เทวานํ เทวายตนํ วิย อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ ตถา อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา กมฺโพชา อสฺสานํ อายตนนฺติอาทีนิ วิย สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ อากิญฺจญฺญายตนํฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมาติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอตฺถ ปน ยาย สญฺญาย ภาวโต ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ วุจฺจติฯ ยถา ปฏิปนฺนสฺส สา สญฺญา โหติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ วิภงฺเค ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ อุทฺธริตฺวา ‘‘ตญฺเญว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวติ, เตน วุจฺจติ เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ (วิภ. 619) วุตฺตํฯ ตตฺถ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ ‘‘สนฺตา วตายํ สมาปตฺติ, ยตฺร หิ นาม นตฺถิภาวมฺปิ อารมฺมณํ กริตฺวา ฐสฺสตี’’ติ เอวํ สนฺตารมฺมณตาย ตํ สนฺตาติ มนสิ กโรติฯ

สนฺตโต เจ มนสิ กโรติ, กถํ สมติกฺกโม โหตีติ? อสมาปชฺชิตุกามตายฯ โส หิ กิญฺจาปิ ตํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, อถ ขฺวสฺส ‘‘อหเมตํ อาวชฺชิสฺสามิ, สมาปชฺชิสฺสามิ, อธิฏฺฐหิสฺสามิ, วุฏฺฐหิสฺสามิ, ปจฺจเวกฺขิสฺสามี’’ติ เอส อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร น โหติฯ กสฺมา? อากิญฺจญฺญายตนโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส สนฺตตรปณีตตรตายฯ

ยถา หิ ราชา มหจฺจ ราชานุภาเวน หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครวีถิยํ วิจรนฺโต ทนฺตการาทโย สิปฺปิเก เอกํ วตฺถํ ทฬฺหํ นิวาเสตฺวา เอเกน สีสํ เวเฐตฺวา ทนฺตจุณฺณาทีหิ สโมกิณฺณคตฺเต อเนกานิ ทนฺตวิกติอาทีนิ สิปฺปานิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห วต เร เฉกา อาจริยา อีทิสานิปิ นาม สิปฺปานิ กริสฺสนฺตี’’ติ เอวํ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสติ, น จสฺส เอวํ โหติ ‘‘อโห วตาหํ รชฺชํ ปหาย เอวรูโป สิปฺปิโก ภเวยฺย’’นฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? รชฺชสิริยา มหานิสํสตายฯ โส สิปฺปิโน สมติกฺกมิตฺวาว คจฺฉติฯ เอวเมว เอส กิญฺจาปิ ตํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, อถ ขฺวสฺส ‘‘อหเมตํ สมาปตฺติํ อาวชฺชิสฺสามิ, สมาปชฺชิสฺสามิ, อธิฏฺฐหิสฺสามิ, วุฏฺฐหิสฺสามิ, ปจฺจเวกฺขิสฺสามี’’ติ เนว เอส อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร โหติฯ

โส ตํ สนฺตโต มนสิกโรนฺโต ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ตํ ปรมสุขุมํ อปฺปนาปฺปตฺตํ สญฺญํ ปาปุณาติ, ยาย เนวสญฺญีนาสญฺญี นาม โหติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวตีติ วุจฺจติฯ สงฺขาราวเสสสมาปตฺตินฺติ อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตสงฺขารํ จตุตฺถารุปฺปสมาปตฺติํฯ

[287] อิทานิ ยํ ตํ เอวมธิคตาย สญฺญาย วเสน เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อตฺถโต ทสฺเสตุํ ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา’’ติ (วิภ. 620) วุตฺตํฯ เตสุ อิธ สมาปนฺนสฺส จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อธิปฺเปตาฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวโต สุขุมาย จ ภาวโต เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส สญฺญา นาสญฺญนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญํฯ

เนวสญฺญานาสญฺญญฺจ ตํ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตา อายตนญฺจาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ อถ วา ยายเมตฺถ สญฺญา, สา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา ฯ เนวสญฺญานาสญฺญา จ สา เสสธมฺมานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ

น เกวลญฺเจตฺถ สญฺญาว เอทิสี, อถ โข เวทนาปิ เนวเวทนานาเวทนา, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํนาจิตฺตํ, ผสฺโสปิ เนวผสฺโสนาผสฺโสฯ เอส นโย เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุฯ สญฺญาสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ ปตฺตมกฺขนเตลปฺปภุตีหิ จ อุปมาหิ เอส อตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ

สามเณโร กิร เตเลน ปตฺตํ มกฺเขตฺวา ฐเปสิ, ตํ ยาคุปานกาเล เถโร ปตฺตมาหราติ อาหฯ โส ‘‘ปตฺเต เตลมตฺถิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ตโต ‘‘อาหร, สามเณร, เตลํ, นาฬิํ ปูเรสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, เตล’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ยถา อนฺโตวุตฺถตฺตา ยาคุยา สทฺธิํ อกปฺปิยฏฺเฐน ‘‘เตลมตฺถี’’ติ โหติฯ นาฬิปูรณาทีนํ วเสน ‘‘นตฺถี’’ติ โหติฯ เอวํ สาปิ สญฺญา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญา โหติฯ

กิํ ปเนตฺถ สญฺญากิจฺจนฺติ? อารมฺมณสญฺชานนญฺเจว วิปสฺสนาย จ วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนํฯ ทหนกิจฺจมิว หิ สุโขทเก เตโชธาตุ สญฺชานนกิจฺจํ เปสา ปฏุํ กาตุํ น สกฺโกติฯ เสสสมาปตฺตีสุ สญฺญา วิย วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติฯ อญฺเญสุ หิ ขนฺเธสุ อกตาภินิเวโส ภิกฺขุ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกฺขนฺเธ สมฺมสิตฺวา นิพฺพิทํ ปตฺตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ อปิจ อายสฺมา สาริปุตฺโตฯ ปกติวิปสฺสโก ปน มหาปญฺโญ สาริปุตฺตสทิโสว สกฺกุเณยฺยฯ โสปิ ‘‘เอวํ กิริเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.95) เอวํ กลาปสมฺมสนวเสเนว, โน อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนฯ เอวํ สุขุมตฺตํ คตา เอสา สมาปตฺติฯ

ยถา จ ปตฺตมกฺขนเตลูปมาย, เอวํ มคฺคุทกูปมายปิ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส กิร เถรสฺส ปุรโต คจฺฉนฺโต สามเณโร โถกํ อุทกํ ทิสฺวา ‘‘อุทกํ, ภนฺเต, อุปาหนา โอมุญฺจถา’’ติ อาหฯ ตโต เถเรน ‘‘สเจ อุทกมตฺถิ, อาหร นฺหานสาฏิกํ, นฺหายิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ตตฺถ ยถา อุปาหนเตมนมตฺตฏฺเฐน ‘‘อุทกมตฺถี’’ติ โหติ, นฺหายนฏฺเฐน ‘‘นตฺถี’’ติ โหติฯ เอวมฺปิ สา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺญา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺญา โหติฯ

น เกวลญฺจ เอตาเหว, อญฺญาหิปิ อนุรูปาหิ อุปมาหิ เอส อตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ อิทํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกมฺมฏฺฐาเน วิตฺถารกถาฯ

ปกิณฺณกกถา

[288] อสทิสรูโป นาโถ, อารุปฺปํ ยํ จตุพฺพิธํ อาหฯ

ตํ อิติ ญตฺวา ตสฺมิํ, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ

[289] อารุปฺปสมาปตฺติโย หิ –

อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;

องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโนฯ

เอตาสุ หิ รูปนิมิตฺตาติกฺกมโต ปฐมา, อากาสาติกฺกมโต ทุติยา, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาติกฺกมโต ตติยาฯ อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณสฺส อปคมาติกฺกมโต จตุตฺถีติ สพฺพถา อารมฺมณาติกฺกมโต จตสฺโสปิ ภวนฺติมา อารุปฺปสมาปตฺติโยติ เวทิตพฺพาฯ องฺคาติกฺกมํ ปน เอตาสํ น อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตาฯ น หิ รูปาวจรสมาปตฺตีสุ วิย เอตาสุ องฺคาติกฺกโม อตฺถิฯ สพฺพาสุปิ หิ เอตาสุ อุเปกฺขา, จิตฺเตกคฺคตาติ ทฺเว เอว ฌานงฺคานิ โหนฺติฯ

[290] เอวํ สนฺเตปิ –

สุปฺปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;

อุปมา ตตฺถ วิญฺเญยฺยา, ปาสาทตลสาฏิกาฯ