เมนู

อากิญฺจญฺญายตนกถา

[283] อากิญฺจญฺญายตนํ ภาเวตุกาเมน ปน ปญฺจหากาเรหิ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาเวน ‘‘อาสนฺนอากาสานญฺจายตนปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺติ, โน จ อากิญฺจญฺญายตนมิว สนฺตา’’ติ วิญฺญาณญฺจายตเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทาย อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา ตสฺเสว วิญฺญาณญฺจายตนารมฺมณภูตสฺส อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณสฺส อภาโว สุญฺญตา วิวิตฺตากาโร มนสิกาตพฺโพฯ กถํ? ตํ วิญฺญาณํ อมนสิกริตฺวา ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วา, ‘‘สุญฺญํ สุญฺญ’’นฺติ วา, ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ วา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ, มนสิกาตพฺพํ, ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํฯ

ตสฺเสวํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต จิตฺตํ จาเรนฺตสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ, ภาเวติ, พหุลีกโรติฯ ตสฺเสวํ กโรโต อากาเส ผุเฏ มหคฺคตวิญฺญาเณ วิญฺญาณญฺจายตนํ วิย ตสฺเสว อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺตสฺส มหคฺคตวิญฺญาณสฺส สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเว อากิญฺจญฺญายตนจิตฺตํ อปฺเปติฯ เอตฺถาปิ จ อปฺปนานโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส, ตสฺมิํ หิ อปฺปนาจิตฺเต อุปฺปนฺเน โส ภิกฺขุ ยถา นาม ปุริโส มณฺฑลมาฬาทีสุ เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา สนฺนิปาตกิจฺจาวสาเนว อุฏฺฐาย ปกฺกนฺเตสุ ภิกฺขูสุ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐตฺวา ปุน ตํ ฐานํ โอโลเกนฺโต สุญฺญเมว ปสฺสติ, วิวิตฺตเมว ปสฺสติฯ นาสฺส เอวํ โหติ ‘‘เอตฺตกา นาม ภิกฺขู กาลงฺกตา วา ทิสาปกฺกนฺตา วา’’ติ, อถ โข สุญฺญมิทํ วิวิตฺตนฺติ นตฺถิภาวเมว ปสฺสติ, เอวเมว ปุพฺเพ อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปสฺสนฺโต วิหริตฺวา ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา ปริกมฺมมนสิกาเรน อนฺตรหิเต ตสฺมิํ วิญฺญาเณ ตสฺส อปคมสงฺขาตํ อภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรติฯ เอตฺตาวตา เจส ‘‘สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 2.129) วุจฺจติฯ

[284] อิธาปิ สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ เอตฺถาปิ จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ วิญฺญาณญฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ

อารมฺมณมฺปิ หิ ปุริมนเยเนว วิญฺญาณญฺจญฺจ ตํ ทุติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา เทวานํ เทวายตนํ วิย อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ วิญฺญาณญฺจายตนํ ฯ ตถา วิญฺญาณญฺจญฺจ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา ‘‘กมฺโพชา อสฺสานํ อายตน’’นฺติอาทีนิ วิย สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

นตฺถิ กิญฺจีติ นตฺถิ นตฺถิ, สุญฺญํ สุญฺญํ, วิวิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ เอวํ มนสิกโรนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ยมฺปิ วิภงฺเค วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ กิญฺจีติ ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรธาเปติ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสติ, เตน วุจฺจติ นตฺถิ กิญฺจี’’ติ, ตํ กิญฺจาปิ ขยโต สมฺมสนํ วิย วุตฺตํ, อถ ขฺวสฺส เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตญฺหิ วิญฺญาณํ อนาวชฺเชนฺโต อมนสิกโรนฺโต อปจฺจเวกฺขนฺโต เกวลมสฺส นตฺถิภาวํ สุญฺญภาวํ วิวิตฺตภาวเมว มนสิกโรนฺโต อภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรธาเปตีติ วุจฺจติ, น อญฺญถาติฯ

อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ, อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ อากิญฺจญฺญํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติฯ

อยํ อากิญฺจญฺญายตนกมฺมฏฺฐาเน วิตฺถารกถาฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนกถา

[285] เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ภาเวตุกาเมน ปน ปญฺจหากาเรหิ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาเวน ‘‘อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺติ, โน จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ วิย สนฺตา’’ติ วา ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ, สญฺญา สลฺลํ, เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ ยทิทํ เนวสญฺญานาสญฺญา’’ติ วา เอวํ อากิญฺจญฺญายตเน อาทีนวํ, อุปริ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิกนฺติํ ปริยาทาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา ‘‘สาว อภาวํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติตา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ สนฺตา สนฺตา’’ติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพา, มนสิกาตพฺพา, ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ตกฺกาหตา วิตกฺกาหตา กาตพฺพาฯ

ตสฺเสวํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต ปุนปฺปุนํ มานสํ จาเรนฺตสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ, ภาเวติ, พหุลีกโรติฯ ตสฺเสวํ กโรโต วิญฺญาณาปคเม อากิญฺจญฺญายตนํ วิย อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติสงฺขาเตสุ จตูสุ ขนฺเธสุ เนวสญฺญานาสญฺญายตนจิตฺตํ อปฺเปติฯ อปฺปนานโย ปเนตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา เจส ‘‘สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 2.129) วุจฺจติฯ

[286] อิธาปิ สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ อากิญฺจญฺญายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ อารมฺมณมฺปิ หิ ปุริมนเยเนว อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา เทวานํ เทวายตนํ วิย อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ ตถา อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา กมฺโพชา อสฺสานํ อายตนนฺติอาทีนิ วิย สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ อากิญฺจญฺญายตนํฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมาติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอตฺถ ปน ยาย สญฺญาย ภาวโต ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ วุจฺจติฯ ยถา ปฏิปนฺนสฺส สา สญฺญา โหติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ วิภงฺเค ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ อุทฺธริตฺวา ‘‘ตญฺเญว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวติ, เตน วุจฺจติ เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ (วิภ. 619) วุตฺตํฯ ตตฺถ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ ‘‘สนฺตา วตายํ สมาปตฺติ, ยตฺร หิ นาม นตฺถิภาวมฺปิ อารมฺมณํ กริตฺวา ฐสฺสตี’’ติ เอวํ สนฺตารมฺมณตาย ตํ สนฺตาติ มนสิ กโรติฯ