เมนู

เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํ อากาเส จิตฺตํ ฐเปติ, สณฺฐเปติ, อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺโต อากาโส’’ติ (วิภ. 605)ฯ

อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอตฺถ ปน นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานญฺจายตนํ

อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ตมากาสานญฺจายตนํ ปตฺวา นิปฺผาเทตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน วิหรตีติฯ

อยํ อากาสานญฺจายตนกมฺมฏฺฐาเน วิตฺถารกถาฯ

วิญฺญาณญฺจายตนกถา

[281] วิญฺญาณญฺจายตนํ ภาเวตุกาเมน ปน ปญฺจหากาเรหิ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาเวน ‘‘อาสนฺนรูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺติ, โน จ วิญฺญาณญฺจายตนมิว สนฺตา’’ติ อากาสานญฺจายตเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทาย วิญฺญาณญฺจายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา ตํ อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺตวิญฺญาณํ ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ, มนสิกาตพฺพํ, ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํฯ ‘‘อนนฺตํ อนนฺต’’นฺติ ปน น มนสิกาตพฺพํฯ

ตสฺเสวํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต ปุนปฺปุนํ จิตฺตํ จาเรนฺตสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ, ภาเวติ, พหุลีกโรติฯ ตสฺเสวํ กโรโต อากาเส อากาสานญฺจายตนํ วิย อากาสผุเฏ วิญฺญาเณ วิญฺญาณญฺจายตนจิตฺตํ อปฺเปติฯ อปฺปนานโย ปเนตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา เจส ‘‘สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 2.129) วุจฺจติฯ

[282] ตตฺถ สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ

อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ, อารมฺมณมฺปิ อารมฺมณมฺปิ หิ ปุริมนเยเนว อากาสานญฺจญฺจ ตํ ปฐมสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา เทวานํ เทวายตนํ วิย อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ อากาสานญฺจายตนํฯ ตถา อากาสานญฺจญฺจ ตํ ตสฺส ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา ‘‘กมฺโพชา อสฺสานํ อายตน’’นฺติอาทีนิ วิย สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ อากาสานญฺจายตนํฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ตํเยว อนนฺโต อากาโสติ เอวํ ผริตฺวา ปวตฺตวิญฺญาณํ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ เอวํ มนสิกโรนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ มนสิการวเสน วา อนนฺตํฯ โส หิ ตมากาสารมฺมณํ วิญฺญาณํ อนวเสสโต มนสิกโรนฺโต ‘‘อนนฺต’’นฺติ มนสิ กโรติฯ ยํ ปน วิภงฺเค วุตฺตํ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ, ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏํ มนสิ กโรติ, อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ (วิภ. 610)ฯ

ตตฺถ วิญฺญาเณนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ เวทิตพฺพํฯ เอวญฺหิ อฏฺฐกถาจริยา ตสฺส อตฺถํ วณฺณยนฺติ, อนนฺตํ ผรติ ตญฺเญว อากาสํ ผุฏํ วิญฺญาณํ มนสิ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอตฺถ ปน นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํฯ อนนฺตเมว อานญฺจํฯ วิญฺญาณํ อานญฺจํ วิญฺญาณานญฺจนฺติ อวตฺวา วิญฺญาณญฺจนฺติ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ รูฬฺหีสทฺโทฯ ตํ วิญฺญาณญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติฯ

อยํ วิญฺญาณญฺจายตนกมฺมฏฺฐาเน วิตฺถารกถาฯ

อากิญฺจญฺญายตนกถา

[283] อากิญฺจญฺญายตนํ ภาเวตุกาเมน ปน ปญฺจหากาเรหิ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาเวน ‘‘อาสนฺนอากาสานญฺจายตนปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺติ, โน จ อากิญฺจญฺญายตนมิว สนฺตา’’ติ วิญฺญาณญฺจายตเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทาย อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา ตสฺเสว วิญฺญาณญฺจายตนารมฺมณภูตสฺส อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณสฺส อภาโว สุญฺญตา วิวิตฺตากาโร มนสิกาตพฺโพฯ กถํ? ตํ วิญฺญาณํ อมนสิกริตฺวา ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วา, ‘‘สุญฺญํ สุญฺญ’’นฺติ วา, ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ วา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ, มนสิกาตพฺพํ, ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํฯ

ตสฺเสวํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต จิตฺตํ จาเรนฺตสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ, ภาเวติ, พหุลีกโรติฯ ตสฺเสวํ กโรโต อากาเส ผุเฏ มหคฺคตวิญฺญาเณ วิญฺญาณญฺจายตนํ วิย ตสฺเสว อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺตสฺส มหคฺคตวิญฺญาณสฺส สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเว อากิญฺจญฺญายตนจิตฺตํ อปฺเปติฯ เอตฺถาปิ จ อปฺปนานโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส, ตสฺมิํ หิ อปฺปนาจิตฺเต อุปฺปนฺเน โส ภิกฺขุ ยถา นาม ปุริโส มณฺฑลมาฬาทีสุ เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา สนฺนิปาตกิจฺจาวสาเนว อุฏฺฐาย ปกฺกนฺเตสุ ภิกฺขูสุ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐตฺวา ปุน ตํ ฐานํ โอโลเกนฺโต สุญฺญเมว ปสฺสติ, วิวิตฺตเมว ปสฺสติฯ นาสฺส เอวํ โหติ ‘‘เอตฺตกา นาม ภิกฺขู กาลงฺกตา วา ทิสาปกฺกนฺตา วา’’ติ, อถ โข สุญฺญมิทํ วิวิตฺตนฺติ นตฺถิภาวเมว ปสฺสติ, เอวเมว ปุพฺเพ อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปสฺสนฺโต วิหริตฺวา ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา ปริกมฺมมนสิกาเรน อนฺตรหิเต ตสฺมิํ วิญฺญาเณ ตสฺส อปคมสงฺขาตํ อภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรติฯ เอตฺตาวตา เจส ‘‘สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 2.129) วุจฺจติฯ

[284] อิธาปิ สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ เอตฺถาปิ จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ วิญฺญาณญฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิฯ