เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํ อากาเส จิตฺตํ ฐเปติ, สณฺฐเปติ, อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺโต อากาโส’’ติ (วิภ. 605)ฯ

อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอตฺถ ปน นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานญฺจายตนํฯ

อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ตมากาสานญฺจายตนํ ปตฺวา นิปฺผาเทตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน วิหรตีติฯ

อยํ อากาสานญฺจายตนกมฺมฏฺฐาเน วิตฺถารกถาฯ

วิญฺญาณญฺจายตนกถา

[281] วิญฺญาณญฺจายตนํ ภาเวตุกาเมน ปน ปญฺจหากาเรหิ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาเวน ‘‘อาสนฺนรูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกา อยํ สมาปตฺติ, โน จ วิญฺญาณญฺจายตนมิว สนฺตา’’ติ อากาสานญฺจายตเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทาย วิญฺญาณญฺจายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา ตํ อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺตวิญฺญาณํ ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ, มนสิกาตพฺพํ, ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํฯ ‘‘อนนฺตํ อนนฺต’’นฺติ ปน น มนสิกาตพฺพํฯ

ตสฺเสวํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต ปุนปฺปุนํ จิตฺตํ จาเรนฺตสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ, ภาเวติ, พหุลีกโรติฯ ตสฺเสวํ กโรโต อากาเส อากาสานญฺจายตนํ วิย อากาสผุเฏ วิญฺญาเณ วิญฺญาณญฺจายตนจิตฺตํ อปฺเปติฯ อปฺปนานโย ปเนตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา เจส ‘‘สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 2.129) วุจฺจติฯ

[282] ตตฺถ สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ