สเจปิสฺส โส โสณฺฑสหาโย วา ปิยปุคฺคโล วา อตีเต สุขิโต อโหสิ, สมฺปติ ปน ทุคฺคโต ทุรูเปโต, อตีตเมว จสฺส สุขิตภาวํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘เอส อตีเต เอวํ มหาโภโค มหาปริวาโร นิจฺจปฺปมุทิโต อโหสี’’ติ ตเมวสฺส มุทิตาการํ คเหตฺวา มุทิตา อุปฺปาเทตพฺพา ‘‘อนาคเต วา ปน ปุน ตํ สมฺปตฺติํ ลภิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธอสฺสปิฏฺฐิสุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริสฺสตี’’ติ อนาคตมฺปิสฺส มุทิตาการํ คเหตฺวา มุทิตา อุปฺปาเทตพฺพาฯ

เอวํ ปิยปุคฺคเล มุทิตํ อุปฺปาเทตฺวา อถ มชฺฌตฺเต ตโต เวริมฺหีติ อนุกฺกเมน มุทิตา ปวตฺเตตพฺพาฯ อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ สเจ ปนสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวริมฺหิ ปฏิฆํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว วูปสเมตฺวา ‘‘อิเมสุ จ ตีสุ อตฺตนิ จา’’ติ จตูสุ ชเนสุ สมจิตฺตตาย สีมาสมฺเภทํ กตฺวา ตํ นิมิตฺตํ อาเสวนฺเตน ภาเวนฺเตน พหุลีกโรนฺเตน เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว ติกจตุกฺกชฺฌานวเสเนว อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ ตโต ปรํ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา สตฺตหากาเรหิ โอธิโสผรณา ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา’’ติ อยํ วิกุพฺพนา, ‘‘สุขํ สุปตี’’ติอาทโย อานิสํสา จ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

อยํ มุทิตาภาวนาย วิตฺถารกถาฯ

อุเปกฺขาภาวนากถา

[261] อุเปกฺขาภาวนํ ภาเวตุกาเมน ปน เมตฺตาทีสุ ปฏิลทฺธติกจตุกฺกชฺฌาเนน ปคุณตติยชฺฌานา วุฏฺฐาย ‘‘สุขิตา โหนฺตู’’ติอาทิวเสน สตฺตเกลายนมนสิการยุตฺตตฺตา, ปฏิฆานุนยสมีปจาริตฺตา, โสมนสฺสโยเคน โอฬาริกตฺตา จ ปุริมาสุ อาทีนวํ, สนฺตสภาวตฺตา อุเปกฺขาย อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ยฺวาสฺส ปกติมชฺฌตฺโต ปุคฺคโล, ตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อุเปกฺขา อุปฺปาเทตพฺพาฯ ตโต ปิยปุคฺคลาทีสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กถญฺจ ภิกฺขุ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ เนว มนาปํ น อมนาปํ ทิสฺวา อุเปกฺขโก อสฺส, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต อุเปกฺขาย ผรตี’’ติ (วิภ. 673)ฯ

ตสฺมา วุตฺตนเยน มชฺฌตฺตปุคฺคเล อุเปกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา อถ ปิยปุคฺคเล, ตโต โสณฺฑสหายเก, ตโต เวริมฺหีติ เอวํ ‘‘อิเมสุ จ ตีสุ อตฺตนิ จา’’ติ สพฺพตฺถ มชฺฌตฺตวเสน สีมาสมฺเภทํ กตฺวา ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํฯ ตสฺเสวํ กโรโต ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ

กิํ ปเนตํ ปถวีกสิณาทีสุ อุปฺปนฺนตติยชฺฌานสฺสาปิ อุปฺปชฺชตีติ? นุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? อารมฺมณวิสภาคตายฯ เมตฺตาทีสุ อุปฺปนฺนตติยชฺฌานสฺเสว ปน อุปฺปชฺชติ, อารมฺมณสภาคตายาติฯ ตโต ปรํ ปน วิกุพฺพนา จ อานิสํสปฏิลาโภ จ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

อยํ อุเปกฺขาภาวนาย วิตฺถารกถาฯ

ปกิณฺณกกถา

[262]

พฺรหฺมุตฺตเมน กถิเต, พฺรหฺมวิหาเร อิเม อิติ วิทิตฺวา;

ภิยฺโย เอเตสุ อยํ, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ

เอตาสุ หิ เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาสุ อตฺถโต ตาว เมชฺชตีติ เมตฺตา, สินิยฺหตีติ อตฺโถฯ มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตาฯ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณาฯ กิณาติ วา ปรทุกฺขํ หิํสติ วินาเสตีติ กรุณาฯ กิริยติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสาริยตีติ กรุณาฯ โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตาฯ ‘‘อเวรา โหนฺตู’’ติอาทิพฺยาปารปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ

[263] ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ พฺยาปาทูปสโม เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติฯ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา กรุณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหิํสาปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ วิหิํสูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, โสกสมฺภโว วิปตฺติฯ ปโมทนลกฺขณา มุทิตา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานาฯ อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, ปหาสสมฺภโว วิปตฺติฯ