โยปิ เจตฺถ กตกุสโล โหติ, ตมฺปิ ญาติโรคโภคพฺยสนาทีนํ อญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา เตสํ อภาเวปิ วฏฺฏทุกฺขํ อนติกฺกนฺตตฺตา ‘‘ทุกฺขิโตว อย’’นฺติ เอวํ สพฺพถาปิ กรุณายิตฺวา วุตฺตนเยเนว อตฺตนิ ปิยปุคฺคเล มชฺฌตฺเต เวริมฺหีติ จตูสุ ชเนสุ สีมาสมฺเภทํ กตฺวา ตํ นิมิตฺตํ อาเสวนฺเตน ภาเวนฺเตน พหุลีกโรนฺเตน เมตฺตาย วุตฺตนเยเนว ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ

องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน ปฐมํ เวริปุคฺคโล กรุณายิตพฺโพ, ตสฺมิํ จิตฺตํ มุทุํ กตฺวา ทุคฺคโต, ตโต ปิยปุคฺคโล, ตโต อตฺตาติ อยํ กโม วุตฺโต, โส ‘‘ทุคฺคตํ ทุรูเปต’’นฺติ ปาฬิยา น สเมติ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ ภาวนมารภิตฺวา สีมาสมฺเภทํ กตฺวา อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ ตโต ปรํ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา สตฺตหากาเรหิ โอธิโสผรณา ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา’’ติ อยํ วิกุพฺพนา, ‘‘สุขํ สุปตี’’ติอาทโย อานิสํสา จ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

อยํ กรุณาภาวนาย วิตฺถารกถาฯ

มุทิตาภาวนากถา

[260] มุทิตาภาวนํ อารภนฺเตนาปิ น ปฐมํ ปิยปุคฺคลาทีสุ อารภิตพฺพาฯ น หิ ปิโย ปิยภาวมตฺเตเนว มุทิตาย ปทฏฺฐานํ โหติ, ปเคว มชฺฌตฺตเวริโนฯ ลิงฺควิสภาคกาลกตา อเขตฺตเมวฯ

อติปฺปิยสหายโก ปน สิยา ปทฏฺฐานํ, โย อฏฺฐกถายํ โสณฺฑสหาโยติ วุตฺโตฯ โส หิ มุทิตมุทิโตว โหติ, ปฐมํ หสิตฺวา ปจฺฉา กเถติ, ตสฺมา โส วา ปฐมํ มุทิตาย ผริตพฺโพฯ ปิยปุคฺคลํ วา สุขิตํ สชฺชิตํ โมทมานํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา ‘‘โมทติ วตายํ สตฺโต, อโห สาธุ อโห สุฏฺฐู’’ติ มุทิตา อุปฺปาเทตพฺพาฯ อิมเมว หิ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ วิภงฺเค (วิภ. 663) วุตฺตํ ‘‘กถญฺจ ภิกฺขุ มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปํ ทิสฺวา มุทิโต อสฺส, เอวเมว สพฺพสตฺเต มุทิตาย ผรตี’’ติฯ

สเจปิสฺส โส โสณฺฑสหาโย วา ปิยปุคฺคโล วา อตีเต สุขิโต อโหสิ, สมฺปติ ปน ทุคฺคโต ทุรูเปโต, อตีตเมว จสฺส สุขิตภาวํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘เอส อตีเต เอวํ มหาโภโค มหาปริวาโร นิจฺจปฺปมุทิโต อโหสี’’ติ ตเมวสฺส มุทิตาการํ คเหตฺวา มุทิตา อุปฺปาเทตพฺพา ‘‘อนาคเต วา ปน ปุน ตํ สมฺปตฺติํ ลภิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธอสฺสปิฏฺฐิสุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริสฺสตี’’ติ อนาคตมฺปิสฺส มุทิตาการํ คเหตฺวา มุทิตา อุปฺปาเทตพฺพาฯ

เอวํ ปิยปุคฺคเล มุทิตํ อุปฺปาเทตฺวา อถ มชฺฌตฺเต ตโต เวริมฺหีติ อนุกฺกเมน มุทิตา ปวตฺเตตพฺพาฯ อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ สเจ ปนสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวริมฺหิ ปฏิฆํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว วูปสเมตฺวา ‘‘อิเมสุ จ ตีสุ อตฺตนิ จา’’ติ จตูสุ ชเนสุ สมจิตฺตตาย สีมาสมฺเภทํ กตฺวา ตํ นิมิตฺตํ อาเสวนฺเตน ภาเวนฺเตน พหุลีกโรนฺเตน เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว ติกจตุกฺกชฺฌานวเสเนว อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ ตโต ปรํ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา สตฺตหากาเรหิ โอธิโสผรณา ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา’’ติ อยํ วิกุพฺพนา, ‘‘สุขํ สุปตี’’ติอาทโย อานิสํสา จ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

อยํ มุทิตาภาวนาย วิตฺถารกถาฯ

อุเปกฺขาภาวนากถา

[261] อุเปกฺขาภาวนํ ภาเวตุกาเมน ปน เมตฺตาทีสุ ปฏิลทฺธติกจตุกฺกชฺฌาเนน ปคุณตติยชฺฌานา วุฏฺฐาย ‘‘สุขิตา โหนฺตู’’ติอาทิวเสน สตฺตเกลายนมนสิการยุตฺตตฺตา, ปฏิฆานุนยสมีปจาริตฺตา, โสมนสฺสโยเคน โอฬาริกตฺตา จ ปุริมาสุ อาทีนวํ, สนฺตสภาวตฺตา อุเปกฺขาย อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ยฺวาสฺส ปกติมชฺฌตฺโต ปุคฺคโล, ตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อุเปกฺขา อุปฺปาเทตพฺพาฯ ตโต ปิยปุคฺคลาทีสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กถญฺจ ภิกฺขุ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ เนว มนาปํ น อมนาปํ ทิสฺวา อุเปกฺขโก อสฺส, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต อุเปกฺขาย ผรตี’’ติ (วิภ. 673)ฯ

ตสฺมา วุตฺตนเยน มชฺฌตฺตปุคฺคเล อุเปกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา อถ ปิยปุคฺคเล, ตโต โสณฺฑสหายเก, ตโต เวริมฺหีติ เอวํ ‘‘อิเมสุ จ ตีสุ อตฺตนิ จา’’ติ สพฺพตฺถ มชฺฌตฺตวเสน สีมาสมฺเภทํ กตฺวา ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํฯ ตสฺเสวํ กโรโต ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ