เมนู

นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตีติ เมตฺตาวิหาริสฺส กาเย อุตฺตราย อุปาสิกาย วิย อคฺคิ วา, สํยุตฺตภาณกจูฬสิวตฺเถรสฺเสว วิสํ วา, สํกิจฺจสามเณรสฺเสว สตฺถํ วา น กมติ, น ปวิสติฯ นาสฺส กายํ วิโกเปตีติ วุตฺตํ โหติฯ เธนุวตฺถุมฺปิ เจตฺถ กถยนฺติ ฯ เอกา กิร เธนุ วจฺฉกสฺส ขีรธารํ มุญฺจมานา อฏฺฐาสิฯ เอโก ลุทฺทโก ตํ วิชฺฌิสฺสามีติ หตฺเถน สมฺปริวตฺเตตฺวา ทีฆทณฺฑสตฺติํ มุญฺจิฯ สา ตสฺสา สรีรํ อาหจฺจ ตาลปณฺณํ วิย ปวฏฺฏมานา คตา, เนว อุปจารพเลน, น อปฺปนาพเลน, เกวลํ วจฺฉเก พลวปิยจิตฺตตายฯ เอวํ มหานุภาวา เมตฺตาติฯ

ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ เมตฺตาวิหาริโน ขิปฺปเมว จิตฺตํ สมาธิยติ, นตฺถิ ตสฺส ทนฺธายิตตฺตํฯ

มุขวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ พนฺธนา ปวุตฺตํ ตาลปกฺกํ วิย จสฺส วิปฺปสนฺนวณฺณํ มุขํ โหติฯ

อสมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรตีติ เมตฺตาวิหาริโน สมฺโมหมรณํ นาม นตฺถิ, อสมฺมูฬฺโหว นิทฺทํ โอกฺกมนฺโต วิย กาลํ กโรติฯ

อุตฺตริมปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาสมาปตฺติโต อุตฺตริํ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จวิตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย พฺรหฺมโลกมุปปชฺชตีติฯ

อยํ เมตฺตาภาวนายํ วิตฺถารกถาฯ

กรุณาภาวนากถา

[259] กรุณํ ภาเวตุกาเมน ปน นิกฺกรุณตาย อาทีนวํ กรุณาย จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา กรุณาภาวนา อารภิตพฺพาฯ ตญฺจ ปน อารภนฺเตน ปฐมํ ปิยปุคฺคลาทีสุ น อารภิตพฺพาฯ ปิโย หิ ปิยฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติฯ อติปฺปิยสหายโก อติปฺปิยสหายกฏฺฐาเนเยวฯ มชฺฌตฺโต มชฺฌตฺตฏฺฐาเนเยวฯ อปฺปิโย อปฺปิยฏฺฐาเนเยวฯ เวรี เวริฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติฯ ลิงฺควิสภาคกาลกตา อเขตฺตเมวฯ

‘‘กถญฺจ ภิกฺขุ กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ทุคฺคตํ ทุรูเปตํ ทิสฺวา กรุณาเยยฺย, เอวเมว สพฺพสตฺเต กรุณาย ผรตี’’ติ วิภงฺเค (วิภ. 653) ปน วุตฺตตฺตา สพฺพปฐมํ ตาว กิญฺจิเทว กรุณายิตพฺพรูปํ ปรมกิจฺฉปฺปตฺตํ ทุคฺคตํ ทุรูเปตํ กปณปุริสํ ฉินฺนาหารํ กปาลํ ปุรโต ฐเปตฺวา อนาถสาลาย นิสินฺนํ หตฺถปาเทหิ ปคฺฆรนฺตกิมิคณํ อฏฺฏสฺสรํ กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิจฺฉํ วตายํ สตฺโต อาปนฺโน, อปฺเปว นาม อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺเจยฺยา’’ติ กรุณา ปวตฺเตตพฺพาฯ ตํ อลภนฺเตน สุขิโตปิ ปาปการี ปุคฺคโล วชฺเฌน อุปเมตฺวา กรุณายิตพฺโพฯ

กถํ? เสยฺยถาปิ สห ภณฺเฑน คหิตโจรํ ‘‘วเธถ น’’นฺติ รญฺโญ อาณาย ราชปุริสา พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก ปหารสตานิ เทนฺตา อาฆาตนํ เนนฺติฯ ตสฺส มนุสฺสา ขาทนียมฺปิ โภชนียมฺปิ มาลาคนฺธวิเลปนตมฺพุลานิปิ เทนฺติฯ กิญฺจาปิ โส ตานิ ขาทนฺโต เจว ปริภุญฺชนฺโต จ สุขิโต โภคสมปฺปิโต วิย คจฺฉติ, อถ โข ตํ เนว โกจิ ‘‘สุขิโต อยํ มหาโภโค’’ติ มญฺญติ, อญฺญทตฺถุ ‘‘อยํ วราโก อิทานิ มริสฺสติ, ยํ ยเทว หิ อยํ ปทํ นิกฺขิปติ, เตน เตน สนฺติเก มรณสฺส โหตี’’ติ ตํ ชโน กรุณายติฯ เอวเมว กรุณากมฺมฏฺฐานิเกน ภิกฺขุนา สุขิโตปิ ปุคฺคโล เอวํ กรุณายิตพฺโพ ‘‘อยํ วราโก กิญฺจาปิ อิทานิ สุขิโต สุสชฺชิโต โภเค ปริภุญฺชติ, อถ โข ตีสุ ทฺวาเรสุ เอเกนาปิ กตสฺส กลฺยาณกมฺมสฺส อภาวา อิทานิ อปาเยสุ อนปฺปกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิสฺสตี’’ติฯ

เอวํ ตํ ปุคฺคลํ กรุณายิตฺวา ตโต ปรํ เอเตเนว อุปาเยน ปิยปุคฺคเล, ตโต มชฺฌตฺเต, ตโต เวริมฺหีติ อนุกฺกเมน กรุณา ปวตฺเตตพฺพาฯ สเจ ปนสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวริมฺหิ ปฏิฆํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เมตฺตาย วุตฺตนเยเนว วูปสเมตพฺพํฯ

โยปิ เจตฺถ กตกุสโล โหติ, ตมฺปิ ญาติโรคโภคพฺยสนาทีนํ อญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา เตสํ อภาเวปิ วฏฺฏทุกฺขํ อนติกฺกนฺตตฺตา ‘‘ทุกฺขิโตว อย’’นฺติ เอวํ สพฺพถาปิ กรุณายิตฺวา วุตฺตนเยเนว อตฺตนิ ปิยปุคฺคเล มชฺฌตฺเต เวริมฺหีติ จตูสุ ชเนสุ สีมาสมฺเภทํ กตฺวา ตํ นิมิตฺตํ อาเสวนฺเตน ภาเวนฺเตน พหุลีกโรนฺเตน เมตฺตาย วุตฺตนเยเนว ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ

องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน ปฐมํ เวริปุคฺคโล กรุณายิตพฺโพ, ตสฺมิํ จิตฺตํ มุทุํ กตฺวา ทุคฺคโต, ตโต ปิยปุคฺคโล, ตโต อตฺตาติ อยํ กโม วุตฺโต, โส ‘‘ทุคฺคตํ ทุรูเปต’’นฺติ ปาฬิยา น สเมติ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ ภาวนมารภิตฺวา สีมาสมฺเภทํ กตฺวา อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพาฯ ตโต ปรํ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา สตฺตหากาเรหิ โอธิโสผรณา ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา’’ติ อยํ วิกุพฺพนา, ‘‘สุขํ สุปตี’’ติอาทโย อานิสํสา จ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

อยํ กรุณาภาวนาย วิตฺถารกถาฯ

มุทิตาภาวนากถา

[260] มุทิตาภาวนํ อารภนฺเตนาปิ น ปฐมํ ปิยปุคฺคลาทีสุ อารภิตพฺพาฯ น หิ ปิโย ปิยภาวมตฺเตเนว มุทิตาย ปทฏฺฐานํ โหติ, ปเคว มชฺฌตฺตเวริโนฯ ลิงฺควิสภาคกาลกตา อเขตฺตเมวฯ

อติปฺปิยสหายโก ปน สิยา ปทฏฺฐานํ, โย อฏฺฐกถายํ โสณฺฑสหาโยติ วุตฺโตฯ โส หิ มุทิตมุทิโตว โหติ, ปฐมํ หสิตฺวา ปจฺฉา กเถติ, ตสฺมา โส วา ปฐมํ มุทิตาย ผริตพฺโพฯ ปิยปุคฺคลํ วา สุขิตํ สชฺชิตํ โมทมานํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา ‘‘โมทติ วตายํ สตฺโต, อโห สาธุ อโห สุฏฺฐู’’ติ มุทิตา อุปฺปาเทตพฺพาฯ อิมเมว หิ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ วิภงฺเค (วิภ. 663) วุตฺตํ ‘‘กถญฺจ ภิกฺขุ มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปํ ทิสฺวา มุทิโต อสฺส, เอวเมว สพฺพสตฺเต มุทิตาย ผรตี’’ติฯ