ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ

[18] ยํ ปเนตํ ตทนนฺตรํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ วุตฺตํ, ตตฺถ ปฏิสงฺขา โยนิโสติ อุปาเยน ปเถน ปฏิสงฺขาย ญตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ ฯ เอตฺถ จ สีตสฺส ปฏิฆาตายาติอาทินา นเยน วุตฺตปจฺจเวกฺขณเมว ‘‘โยนิโส ปฏิสงฺขา’’ติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ จีวรนฺติ อนฺตรวาสกาทีสุ ยํกิญฺจิฯ ปฏิเสวตีติ ปริภุญฺชติ, นิวาเสติ วา ปารุปติ วาฯ ยาวเทวาติ ปโยชนาวธิปริจฺเฉทนิยมวจนํ, เอตฺตกเมว หิ โยคิโน จีวรปฏิเสวเน ปโยชนํ ยทิทํ สีตสฺส ปฏิฆาตายาติอาทิ, น อิโต ภิยฺโยฯ สีตสฺสาติ อชฺฌตฺตธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธาอุตุปริณามนวเสน วา อุปฺปนฺนสฺส ยสฺส กสฺสจิ สีตสฺสฯ ปฏิฆาตายาติ ปฏิหนนตฺถํฯ ยถา สรีเร อาพาธํ น อุปฺปาเทติ, เอวํ ตสฺส วิโนทนตฺถํฯ สีตพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา สีตสฺส ปฏิฆาตาย จีวรํ ปฏิเสวิตพฺพนฺติ ภควา อนุญฺญาสิฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ เกวลญฺเหตฺถ อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺสฯ ตสฺส วนทาหาทีสุ สมฺภโว เวทิตพฺโพฯ ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานนฺติ เอตฺถ ปน ฑํสาติ ฑํสนมกฺขิกา, อนฺธมกฺขิกาติปิ วุจฺจนฺติฯ มกสา มกสา เอวฯ วาตาติ สรชอรชาทิเภทาฯ อาตโปติ สูริยาตโปฯ สรีสปาติ เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺติ ทีฆชาติกา สปฺปาทโย, เตสํ ทฏฺฐสมฺผสฺโส จ ผุฏฺฐสมฺผสฺโส จาติ ทุวิโธ สมฺผสฺโส, โสปิ จีวรํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนํ น พาธติ, ตสฺมา ตาทิเสสุ ฐาเนสุ เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ปฏิเสวติฯ ยาวเทวาติ ปุน เอตสฺส วจนํ นิยตปโยชนาวธิปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ , หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนญฺหิ นิยตปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ กทาจิ โหนฺติฯ ตตฺถ หิริโกปีนนฺติ ตํ ตํ สมฺพาธฏฺฐานํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิญฺหิ องฺเค วิวริยมาเน หิรี กุปฺปติ วินสฺสติ, ตํ ตํ หิริํ โกปนโต หิริโกปีนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺส จ หิริโกปีนสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถํฯ หิริโกปีนํ ปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติปิ ปาโฐฯ

ปิณฺฑปาตนฺติ ยํกิญฺจิ อาหารํฯ โย หิ โกจิ อาหาโร ภิกฺขุโน ปิณฺโฑลฺเยน ปตฺเต ปติตตฺตา ปิณฺฑปาโตติ วุจฺจติฯ ปิณฺฑานํ วา ปาโต ปิณฺฑปาโต, ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ภิกฺขานํ สนฺนิปาโต สมูโหติ วุตฺตํ โหติฯ เนว ทวายาติ น คามทารกาทโย วิย ทวตฺถํ, กีฬานิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ น มทายาติ น มุฏฺฐิกมลฺลาทโย วิย มทตฺถํ, พลมทนิมิตฺตํ โปริสมทนิมิตฺตญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ

น มณฺฑนายาติ น อนฺเตปุริกเวสิยาทโย วิย มณฺฑนตฺถํ, องฺคปจฺจงฺคานํ ปีณภาวนิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ น วิภูสนายาติ น นฏนจฺจกาทโย วิย วิภูสนตฺถํ, ปสนฺนจฺฉวิวณฺณตานิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ เนว ทวายาติ เอตํ โมหูปนิสฺสยปฺปหานตฺถํ วุตฺตํฯ น มทายาติ เอตํ โทสูปนิสฺสยปฺปหานตฺถํฯ น มณฺฑนาย น วิภูสนายาติ เอตํ ราคูปนิสฺสยปฺปหานตฺถํฯ เนว ทวาย น มทายาติ เจตํ อตฺตโน สํโยชนุปฺปตฺติปฏิเสธนตฺถํฯ น มณฺฑนาย น วิภูสนายาติ เอตํ ปรสฺสปิ สํโยชนุปฺปตฺติปฏิเสธนตฺถํฯ จตูหิปิ เจเตหิ อโยนิโส ปฏิปตฺติยา กามสุขลฺลิกานุโยคสฺส จ ปหานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยาวเทวาติ วุตฺตตฺถเมวฯ อิมสฺส กายสฺสาติ เอตสฺส จตุมหาภูติกสฺส รูปกายสฺสฯ ฐิติยาติ ปพนฺธฏฺฐิตตฺถํฯ ยาปนายาติ ปวตฺติยา อวิจฺเฉทตฺถํ, จิรกาลฏฺฐิตตฺถํ วาฯ ฆรูปตฺถมฺภมิว หิ ชิณฺณฆรสามิโก, อกฺขพฺภญฺชนมิว จ สากฏิโก กายสฺส ฐิตตฺถํ ยาปนตฺถญฺเจส ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ, น ทวมทมณฺฑนวิภูสนตฺถํฯ อปิจ ฐิตีติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนายาติ เอตฺตาวตา เอตสฺส กายสฺส ชีวิตินฺทฺริยปวตฺตาปนตฺถนฺติปิ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิหิํสูปรติยาติ วิหิํสา นาม ชิฆจฺฉา อาพาธฏฺเฐนฯ ตสฺสา อุปรมตฺถมฺเปส ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ, วณาเลปนมิว อุณฺหสีตาทีสุ ตปฺปฏิการํ วิย จฯ พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส จ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส จ อนุคฺคหตฺถํฯ อยญฺหิ ปิณฺฑปาตปฏิเสวนปจฺจยา กายพลํ นิสฺสาย สิกฺขตฺตยานุโยควเสน ภวกนฺตารนิตฺถรณตฺถํ ปฏิปชฺชนฺโต พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิเสวติ, กนฺตารนิตฺถรณตฺถิกา ปุตฺตมํสํ (สํ. นิ. 2.63) วิย, นทีนิตฺถรณตฺถิกา กุลฺลํ (ม. นิ. 1.240) วิย, สมุทฺทนิตฺถรณตฺถิกา นาวมิว จฯ

อิติปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ เอตํ อิมินา ปิณฺฑปาตปฏิเสวเนน ปุราณญฺจ ชิฆจฺฉาเวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ อปริมิตโภชนปจฺจยํ อาหรหตฺถกอลํสาฏกตตฺรวฏฺฏกกากมาสกภุตฺตวมิตกพฺราหฺมณานํ อญฺญตโร วิย น อุปฺปาเทสฺสามีติปิ ปฏิเสวติ, เภสชฺชมิว คิลาโนฯ

อถ วา ยา อธุนา อสปฺปายาปริมิตโภชนํ นิสฺสาย ปุราณกมฺมปจฺจยวเสน อุปฺปชฺชนโต ปุราณเวทนาติ วุจฺจติฯ สปฺปายปริมิตโภชเนน ตสฺสา ปจฺจยํ วินาเสนฺโต ตํ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิฯ ยา จายํ อธุนา กตํ อยุตฺตปริโภคกมฺมูปจยํ นิสฺสาย อายติํ อุปฺปชฺชนโต นวเวทนาติ วุจฺจติฯ ยุตฺตปริโภควเสน ตสฺสา มูลํ อนิพฺพตฺเตนฺโต ตํ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺตาวตา ยุตฺตปริโภคสงฺคโห อตฺตกิลมถานุโยคปฺปหานํ ธมฺมิกสุขาปริจฺจาโค จ ทีปิโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ปริมิตปริโภเคน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกสฺส อิริยาปถภญฺชกสฺส วา ปริสฺสยสฺส อภาวโต จิรกาลคมนสงฺขาตา ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อิมสฺส ปจฺจยายตฺตวุตฺติโน กายสฺสาติปิ ปฏิเสวติ, ยาปฺยโรคี วิย ตปฺปจฺจยํฯ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ อยุตฺตปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภคปริวชฺชเนน อนวชฺชตา, ปริมิตปริโภเคน ผาสุวิหาโรฯ อสปฺปายาปริมิตปริโภคปจฺจยา อรติตนฺทีวิชมฺภิตาฯ วิญฺญูครหาทิโทสาภาเวน วา อนวชฺชตา, สปฺปายปริมิตโภชนปจฺจยา กายพลสมฺภเวน ผาสุวิหาโรฯ ยาวทตฺถอุทราวเทหกโภชนปริวชฺชเนน วา เสยฺยสุขปสฺสสุขมิทฺธสุขานํ ปหานโต อนวชฺชตา, จตุปญฺจาโลปมตฺตอูนโภชเนน จตุอิริยาปถโยคฺยภาวปฏิปาทนโต ผาสุวิหาโร จ เม ภวิสฺสตีติปิ ปฏิเสวติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. 983);

เอตฺตาวตา จ ปโยชนปริคฺคโห มชฺฌิมา จ ปฏิปทา ทีปิตา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

เสนาสนนฺติ เสนญฺจ อาสนญฺจฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ เสติ วิหาเร วา อฑฺฒโยคาทิมฺหิ วา, ตํ เสนํฯ ยตฺถ ยตฺถ อาสติ นิสีทติ, ตํ อาสนํฯ ตํ เอกโต กตฺวา เสนาสนนฺติ วุจฺจติฯ อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถนฺติ ปริสหนฏฺเฐน อุตุเยว อุตุปริสฺสโยฯ

อุตุปริสฺสยสฺส วิโนทนตฺถญฺจ ปฏิสลฺลานารามตฺถญฺจฯ โย สรีราพาธจิตฺตวิกฺเขปกโร อสปฺปาโย อุตุ เสนาสนปฏิเสวเนน วิโนเทตพฺโพ โหติ, ตสฺส วิโนทนตฺถํ เอกีภาวสุขตฺถญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ กามญฺจ สีตปฏิฆาตาทินาว อุตุปริสฺสยวิโนทนํ วุตฺตเมวฯ ยถา ปน จีวรปฏิเสวเน หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนํ นิยตปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ กทาจิ ภวนฺตีติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ นิยตํ อุตุปริสฺสยวิโนทนํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา อยํ วุตฺตปฺปกาโร อุตุ อุตุเยวฯ ปริสฺสโย ปน ทุวิโธ ปากฏปริสฺสโย จ, ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย จ (มหานิ. 5)ฯ ตตฺถ ปากฏปริสฺสโย สีหพฺยคฺฆาทโยฯ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย ราคโทสาทโยฯ เย ยตฺถ อปริคุตฺติยา จ อสปฺปายรูปทสฺสนาทินา จ อาพาธํ น กโรนฺติ, ตํ เสนาสนํ เอวํ ชานิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิเสวนฺโต ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ อุตุปริสฺสยวิโนทนตฺถํ ปฏิเสวตีติ เวทิตพฺโพฯ

คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารนฺติ เอตฺถ โรคสฺส ปฏิอยนฏฺเฐน ปจฺจโย, ปจฺจนีกคมนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ยสฺส กสฺสจิ สปฺปายสฺเสตํ อธิวจนํฯ ภิสกฺกสฺส กมฺมํ เตน อนุญฺญาตตฺตาติ เภสชฺชํฯ คิลานปจฺจโยว เภสชฺชํ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ, ยํกิญฺจิ คิลานสฺส สปฺปายํ ภิสกฺกกมฺมํ เตลมธุผาณิตาทีติ วุตฺตํ โหติฯ ปริกฺขาโรติ ปน ‘‘สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 7.67) อาทีสุ ปริวาโร วุจฺจติฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติ (สํ. นิ. 5.4) อาทีสุ อลงฺกาโรฯ ‘‘เย จ โข อิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 1.191-192) อาทีสุ สมฺภาโรฯ อิธ ปน สมฺภาโรปิ ปริวาโรปิ วฏฺฏติฯ ตญฺหิ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ ชีวิตสฺส ปริวาโรปิ โหติ, ชีวิตนาสกาพาธุปฺปตฺติยา อนฺตรํ อทตฺวา รกฺขณโต สมฺภาโรปิฯ ยถา จิรํ ปวตฺตติ, เอวมสฺส การณภาวโต, ตสฺมา ปริกฺขาโรติ วุจฺจติฯ เอวํ คิลานปจฺจยเภสชฺชญฺจ ตํ ปริกฺขาโร จาติ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโรฯ ตํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ คิลานสฺส ยํกิญฺจิ สปฺปายํ ภิสกฺกานุญฺญาตํ เตลมธุผาณิตาทิ ชีวิตปริกฺขารนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ ภูตานํ นิพฺพตฺตานํฯ เวยฺยาพาธิกานนฺติ เอตฺถ พฺยาพาโธติ ธาตุกฺโขโภ, ตํสมุฏฺฐานา จ กุฏฺฐคณฺฑปีฬกาทโยฯ พฺยาพาธโต อุปฺปนฺนตฺตา เวยฺยาพาธิกาฯ เวทนานนฺติ ทุกฺขเวทนา อกุสลวิปากเวทนาฯ ตาสํ เวยฺยาพาธิกานํ เวทนานํฯ อพฺยาพชฺฌปรมตายาติ นิทฺทุกฺขปรมตายฯ ยาว ตํ ทุกฺขํ สพฺพํ ปหีนํ โหติ ตาวาติ อตฺโถฯ

เอวมิทํ สงฺเขปโต ปฏิสงฺขา โยนิโส ปจฺจยปริโภคลกฺขณํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ เวทิตพฺพํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – จีวราทโย หิ ยสฺมา เต ปฏิจฺจ นิสฺสาย ปริภุญฺชมานา ปาณิโน อยนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ปจฺจยาติ วุจฺจนฺติฯ เต ปจฺจเย สนฺนิสฺสิตนฺติ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํฯ

จตุปาริสุทฺธิสมฺปาทนวิธิ

[19] เอวเมตสฺมิํ จตุพฺพิเธ สีเล สทฺธาย ปาติโมกฺขสํวโร สมฺปาเทตพฺโพฯ สทฺธาสาธโน หิ โส, สาวกวิสยาตีตตฺตา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนปฏิกฺเขโป เจตฺถ นิทสฺสนํฯ ตสฺมา ยถา ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ อนวเสสํ สทฺธาย สมาทิยิตฺวา ชีวิเตปิ อเปกฺขํ อกโรนฺเตน สาธุกํ สมฺปาเทตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘กิกีว อณฺฑํ จมรีว วาลธิํ,

ปิยํว ปุตฺตํ นยนํว เอกกํ;

ตเถว สีลํ อนุรกฺขมานกา,

สุเปสลา โหถ สทา สคารวา’’ติฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ – ‘‘เอวเมว โข ปหาราท ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ (อ. นิ. 8.19)ฯ อิมสฺมิํ จ ปนตฺเถ อฏวิยํ โจเรหิ พทฺธเถรานํ วตฺถูนิ เวทิตพฺพานิฯ

มหาวตฺตนิอฏวิยํ กิร เถรํ โจรา กาฬวลฺลีหิ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปสุํฯ เถโร ยถานิปนฺโนว สตฺตทิวสานิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนาคามิผลํ ปาปุณิตฺวา ตตฺเถว กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ