9. พฺรหฺมวิหารนิทฺเทโส

เมตฺตาภาวนากถา

[240] อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานานนฺตรํ อุทฺทิฏฺเฐสุ ปน เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาติ อิเมสุ จตูสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ เมตฺตํ ภาเวตุกาเมน ตาว อาทิกมฺมิเกน โยคาวจเรน อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน คหิตกมฺมฏฺฐาเนน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิวิตฺเต ปเทเส สุปญฺญตฺเต อาสเน สุขนิสินฺเนน อาทิโต ตาว โทเส อาทีนโว, ขนฺติยญฺจ อานิสํโส ปจฺจเวกฺขิตพฺโพฯ

กสฺมา? อิมาย หิ ภาวนาย โทโส ปหาตพฺโพ, ขนฺติ อธิคนฺตพฺพาฯ น จ สกฺกา กิญฺจิ อทิฏฺฐาทีนวํ ปหาตุํ, อวิทิตานิสํสํ วา อธิคนฺตุํฯ ตสฺมา ‘‘ทุฏฺโฐ โข, อาวุโส, โทเสน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต ปาณมฺปิ หนตี’’ติอาทีนํ (อ. นิ. 3.72) วเสน โทเส อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา’’; (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 184);

‘‘ขนฺติพลํ พลานีกํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ’’ฯ (ธ. ป. 399; สุ. นิ. 628);

‘‘ขนฺตา ภิยฺโย น วิชฺชตี’’ติอาทีนํ (สํ. นิ. 1.250) วเสน ขนฺติยํ อานิสํโส เวทิตพฺโพฯ

อเถวํ ทิฏฺฐาทีนวโต โทสโต จิตฺตํ วิเวจนตฺถาย, วิทิตานิสํสาย จ ขนฺติยา สํโยชนตฺถาย เมตฺตาภาวนา อารภิตพฺพาฯ อารภนฺเตน จ อาทิโตว ปุคฺคลเภโท ชานิตพฺโพ ‘‘อิเมสุ ปุคฺคเลสุ เมตฺตา ปฐมํ น ภาเวตพฺพา, อิเมสุ เนว ภาเวตพฺพา’’ติฯ

อยญฺหิ เมตฺตา อปฺปิยปุคฺคเล, อติปฺปิยสหายเก, มชฺฌตฺเต, เวรีปุคฺคเลติ อิเมสุ จตูสุ ปฐมํ น ภาเวตพฺพาฯ ลิงฺควิสภาเค โอธิโส น ภาเวตพฺพาฯ กาลกเต น ภาเวตพฺพาวฯ กิํการณา อปฺปิยาทีสุ ปฐมํ น ภาเวตพฺพา? อปฺปิยํ หิ ปิยฏฺฐาเน ฐเปนฺโต กิลมติฯ อติปฺปิยสหายกํ มชฺฌตฺตฏฺฐาเน ฐเปนฺโต กิลมติ, อปฺปมตฺตเกปิ จสฺส ทุกฺเข อุปฺปนฺเน อาโรทนาการปฺปตฺโต วิย โหติฯ

มชฺฌตฺตํ ครุฏฺฐาเน จ ปิยฏฺฐาเน จ ฐเปนฺโต กิลมติฯ เวริมนุสฺสรโต โกโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อปฺปิยาทีสุ ปฐมํ น ภาเวตพฺพาฯ

ลิงฺควิสภาเค ปน ตเมว อารพฺภ โอธิโส ภาเวนฺตสฺส ราโค อุปฺปชฺชติฯ อญฺญตโร กิร อมจฺจปุตฺโต กุลูปกตฺเถรํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต, กสฺส เมตฺตา ภาเวตพฺพา’’ติ? เถโร ‘‘ปิยปุคฺคเล’’ติ อาหฯ ตสฺส อตฺตโน ภริยา ปิยา โหติฯ โส ตสฺสา เมตฺตํ ภาเวนฺโต สพฺพรตฺติํ ภิตฺติยุทฺธมกาสิฯ ตสฺมา ลิงฺควิสภาเค โอธิโส น ภาเวตพฺพาฯ

กาลกเต ปน ภาเวนฺโต เนว อปฺปนํ, น อุปจารํ ปาปุณาติฯ อญฺญตโร กิร ทหรภิกฺขุ อาจริยํ อารพฺภ เมตฺตํ อารภิฯ ตสฺส เมตฺตา นปฺปวตฺตติฯ โส มหาเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปคุณาว เม เมตฺตาฌานสมาปตฺติ, น จ นํ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกมิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาหฯ เถโร ‘‘นิมิตฺตํ, อาวุโส, คเวสาหี’’ติ อาหฯ โส คเวสนฺโต อาจริยสฺส มตภาวํ ญตฺวา อญฺญํ อารพฺภ เมตฺตายนฺโต สมาปตฺติํ อปฺเปสิฯ ตสฺมา กาลกเต น ภาเวตพฺพาวฯ

[241] สพฺพปฐมํ ปน ‘‘อหํ สุขิโต โหมิ นิทฺทุกฺโข’’ติ วา, ‘‘อเวโร อพฺยาปชฺโช อนีโฆ สุขี อตฺตานํ ปริหรามี’’ติ วา เอวํ ปุนปฺปุนํ อตฺตนิเยว ภาเวตพฺพาฯ

เอวํ สนฺเต ยํ วิภงฺเค (วิภ. 643) วุตฺตํ –

‘‘กถญฺจ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ? เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปํ ทิสฺวา เมตฺตาเยยฺย, เอวเมว สพฺเพ สตฺเต เมตฺตาย ผรตี’’ติฯ

‘‘ยญฺจ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 2.22) –

‘‘กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ภาเวตพฺพา, สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ’’ อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุฯ สพฺเพ ปาณา… สพฺเพ ภูตา… สพฺเพ ปุคฺคลา… สพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺนา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติอาทิ –

วุตฺตํฯ ยญฺจ เมตฺตสุตฺเต (ขุ. ปา. 9.3; สุ. นิ. 145) –

‘‘สุขิโนว เขมิโน โหนฺตุ,

สพฺพสตฺตา ภวนฺตุ สุขิตตฺตา’’ติอาทิฯ –

วุตฺตํ, ตํ วิรุชฺฌติฯ น หิ ตตฺถ อตฺตนิ ภาวนา วุตฺตาติ เจฯ ตญฺจ น วิรุชฺฌติฯ กสฺมา? ตญฺหิ อปฺปนาวเสน วุตฺตํฯ อิทํ สกฺขิภาววเสนฯ

สเจปิ หิ วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ วา ‘‘อหํ สุขิโต โหมี’’ติอาทินา นเยน อตฺตนิ เมตฺตํ ภาเวติ, เนวสฺส อปฺปนา อุปฺปชฺชติฯ ‘‘อหํ สุขิโต โหมี’’ติ ภาวยโต ปน ยถา อหํ สุขกาโม ทุกฺขปฏิกฺกูโล ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม จ, เอวํ อญฺเญปิ สตฺตาติ อตฺตานํ สกฺขิํ กตฺวา อญฺญสตฺเตสุ หิตสุขกามตา อุปฺปชฺชติฯ ภควตาปิ –

‘‘สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม เจตสา,

เนวชฺฌคา ปิยตรมตฺตนา กฺวจิ;

เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสํ,

ตสฺมา น หิํเส ปรมตฺตกาโม’’ติฯ (สํ. นิ. 1.119; อุทา. 41); –

วทตา อยํ นโย ทสฺสิโตฯ

[242] ตสฺมา สกฺขิภาวตฺถํ ปฐมํ อตฺตานํ เมตฺตาย ผริตฺวา ตทนนฺตรํ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ ยฺวายํ ปิโย มนาโป ครุ ภาวนีโย อาจริโย วา อาจริยมตฺโต วา อุปชฺฌาโย วา อุปชฺฌายมตฺโต วา ตสฺส ทานปิยวจนาทีนิ ปิยมนาปตฺตการณานิ สีลสุตาทีนิ ครุภาวนียตฺตการณานิ จ อนุสฺสริตฺวา ‘‘เอส สปฺปุริโส สุขี โหตุ นิทฺทุกฺโข’’ติอาทินา นเยน เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ

เอวรูเป จ ปุคฺคเล กามํ อปฺปนา สมฺปชฺชติ, อิมินา ปน ภิกฺขุนา ตาวตเกเนว ตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวา สีมาสมฺเภทํ กตฺตุกาเมน ตทนนฺตรํ อติปฺปิยสหายเก, อติปฺปิยสหายกโต มชฺฌตฺเต, มชฺฌตฺตโต เวรีปุคฺคเล เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ ภาเวนฺเตน จ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส มุทุํ กมฺมนิยํ จิตฺตํ กตฺวา ตทนนฺตเร ตทนนฺตเร อุปสํหริตพฺพํฯ

ยสฺส ปน เวรีปุคฺคโล วา นตฺถิ, มหาปุริสชาติกตฺตา วา อนตฺถํ กโรนฺเตปิ ปเร เวรีสญฺญาว นุปฺปชฺชติ, เตน ‘‘มชฺฌตฺเต เม เมตฺตจิตฺตํ กมฺมนิยํ ชาตํ, อิทานิ นํ เวริมฺหิ อุปสํหรามี’’ติ พฺยาปาโรว น กาตพฺโพฯ ยสฺส ปน อตฺถิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มชฺฌตฺตโต เวรีปุคฺคเล เมตฺตา ภาเวตพฺพา’’ติฯ

[243] สเจ ปนสฺส เวริมฺหิ จิตฺตมุปสํหรโต เตน กตาปราธานุสฺสรเณน ปฏิฆมุปฺปชฺชติ, อถาเนน ปุริมปุคฺคเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ ปุนปฺปุนํ เมตฺตํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐหิตฺวา ปุนปฺปุนํ ตํ ปุคฺคลํ เมตฺตายนฺเตน ปฏิฆํ วิโนเทตพฺพํฯ สเจ เอวมฺปิ วายมโต น นิพฺพาติ, อถ –

กกจูปมโอวาท-อาทีนํ อนุสารโต;

ปฏิฆสฺส ปหานาย, ฆฏิตพฺพํ ปุนปฺปุนํฯ

ตญฺจ โข อิมินา อากาเรน อตฺตานํ โอวทนฺเตเนว ‘‘อเร กุชฺฌนปุริส, นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ, ภิกฺขเว, กกเจน โจรา โอจรกา องฺคมงฺคานิ โอกนฺเตยฺยุํ, ตตฺราปิ โย มโน ปโทเสยฺยฯ น เม โส เตน สาสนกโร’ติ (ม. นิ. 1.232) จ,

‘ตสฺเสว เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ;

กุทฺธมปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชยํฯ

‘‘‘อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;

ปรํ สงฺกุปิตํ ญตฺวา, โย สโต อุปสมฺมตี’ติ จฯ (สํ. นิ. 1.188); –

‘‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สปตฺตกนฺตา สปตฺตกรณา โกธนํ อาคจฺฉนฺติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ กตเม สตฺต? อิธ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ อโห วตายํ ทุพฺพณฺโณ อสฺสาติฯ ตํ กิสฺสเหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส วณฺณวตาย นนฺทติฯ โกธนายํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล โกธาภิภูโต โกธปเรโต กิญฺจาปิ โส โหติ สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต กปฺปิตเกสมสฺสุ โอทาตวตฺถวสโน, อถ โข โส ทุพฺพณฺโณว โหติ โกธาภิภูโตฯ

อยํ, ภิกฺขเว, ปฐโม ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ อโหวตายํ ทุกฺขํ สเยยฺยาติ…เป.… น ปจุรตฺโถ อสฺสาติ…เป.… น โภควา อสฺสาติ…เป.… น ยสวา อสฺสาติ…เป.… น มิตฺตวา อสฺสาติ…เป.… น กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยาติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส สุคติคมเนน นนฺทติฯ โกธนายํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล โกธาภิภูโต โกธปเรโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย มนสา ทุจฺจริตํ จรติฯ โส กาเยน วาจาย มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ โกธาภิภูโต’ติ (อ. นิ. 7.64) จ,

‘‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, ฉวาลาตํ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตํ เนว คาเม กฏฺฐตฺถํ ผรติ, น อรญฺเญ กฏฺฐตฺถํ ผรติฯ ตถูปมาหํ, ภิกฺขเว, อิมํ ปุคฺคลํ วทามี’ติ จ,

‘‘โส ทานิ ตฺวํ เอวํ กุชฺฌนฺโต น เจว ภควโต สาสนกโร ภวิสฺสสิ, ปฏิกุชฺฌนฺโต จ กุทฺธปุริสโตปิ ปาปิโย หุตฺวา น ทุชฺชยํ สงฺคามํ เชสฺสสิ, สปตฺตกรเณ จ ธมฺเม อตฺตาว อตฺตโน กริสฺสสิ, ฉวาลาตูปโม จ ภวิสฺสสี’’ติฯ

[244] ตสฺเสวํ ฆฏยโต วายมโต สเจ ตํ ปฏิฆํ วูปสมฺมติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ วูปสมฺมติ, อถ โย โย ธมฺโม ตสฺส ปุคฺคลสฺส วูปสนฺโต โหติ ปริสุทฺโธ, อนุสฺสริยมาโน ปสาทํ อาวหติ, ตํ ตํ อนุสฺสริตฺวา อาฆาโต ปฏิวิเนตพฺโพฯ

เอกจฺจสฺส หิ กายสมาจาโรว อุปสนฺโต โหติฯ อุปสนฺตภาโว จสฺส พหุํ วตฺตปฏิปตฺติํ กโรนฺตสฺส สพฺพชเนน ญายติฯ วจีสมาจารมโนสมาจารา ปน อวูปสนฺตา โหนฺติฯ ตสฺส เต อจินฺเตตฺวา กายสมาจารวูปสโมเยว อนุสฺสริตพฺโพฯ

เอกจฺจสฺส วจีสมาจาโรว อุปสนฺโต โหติฯ อุปสนฺตภาโว จสฺส สพฺพชเนน ญายติฯ โส หิ ปกติยา จ ปฏิสนฺถารกุสโล โหติ สขิโล สุขสมฺภาโส สมฺโมทโก อุตฺตานมุโข ปุพฺพภาสี มธุเรน สเรน ธมฺมํ โอสาเรติ, ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยญฺชเนหิ ธมฺมกถํ กเถติฯ กายสมาจารมโนสมาจารา ปน อวูปสนฺตา โหนฺติ, ตสฺส เต อจินฺเตตฺวา วจีสมาจารวูปสโมเยว อนุสฺสริตพฺโพฯ

เอกจฺจสฺส มโนสมาจาโรว อุปสนฺโต โหติ, อุปสนฺตภาโว จสฺส เจติยวนฺทนาทีสุ สพฺพชนสฺส ปากโฏ โหติฯ โย หิ อวูปสนฺตจิตฺโต โหติ, โส เจติยํ วา โพธิํ วา เถเร วา วนฺทมาโน น สกฺกจฺจํ วนฺทติ, ธมฺมสฺสวนมณฺฑเป วิกฺขิตฺตจิตฺโต วา ปจลายนฺโต วา นิสีทติฯ อุปสนฺตจิตฺโต ปน โอกปฺเปตฺวา วนฺทติ, โอหิตโสโต อฏฺฐิํกตฺวา กาเยน วา วาจาย วา จิตฺตปฺปสาทํ กโรนฺโต ธมฺมํ สุณาติฯ อิติ เอกจฺจสฺส มโนสมาจาโรว อุปสนฺโต โหติ, กายวจีสมาจารา อวูปสนฺตา โหนฺติ, ตสฺส เต อจินฺเตตฺวา มโนสมาจารวูปสโมเยว อนุสฺสริตพฺโพฯ

เอกจฺจสฺส ปน อิเมสุ ตีสุ ธมฺเมสุ เอโกปิ อวูปสนฺโต โหติ, ตสฺมิํ ปุคฺคเล ‘‘กิญฺจาปิ เอส อิทานิ มนุสฺสโลเก จรติ, อถ โข กติปาหสฺส อจฺจเยน อฏฺฐมหานิรยโสฬสอุสฺสทนิรยปริปูรโก ภวิสฺสตี’’ติ การุญฺญํ อุปฏฺฐเปตพฺพํฯ การุญฺญมฺปิ หิ ปฏิจฺจ อาฆาโต วูปสมฺมติฯ

เอกจฺจสฺส ตโยปิเม ธมฺมา วูปสนฺตา โหนฺติ, ตสฺส ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ อนุสฺสริตพฺพํฯ ตาทิเส หิ ปุคฺคเล น ทุกฺกรา โหติ เมตฺตาภาวนาติฯ

อิมสฺส จ อตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ – ‘‘ปญฺจิเม, อาวุโส, อาฆาตปฏิวินยาฯ ยตฺถ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน อาฆาโต สพฺพโส ปฏิวิโนเทตพฺโพ’’ติ (อ. นิ. 5.162) อิทํ ปญฺจกนิปาเต อาฆาตปฏิวินยสุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[245] สเจ ปนสฺส เอวมฺปิ วายมโต อาฆาโต อุปฺปชฺชติเยว, อถาเนน เอวํ อตฺตา โอวทิตพฺโพ –

‘‘อตฺตโน วิสเย ทุกฺขํ, กตํ เต ยทิ เวรินา;

กิํ ตสฺสาวิสเย ทุกฺขํ, สจิตฺเต กตฺตุมิจฺฉสิฯ

‘‘พหูปการํ หิตฺวาน, ญาติวคฺคํ รุทมฺมุขํ;

มหานตฺถกรํ โกธํ, สปตฺตํ น ชหาสิ กิํฯ

‘‘ยานิ รกฺขสิ สีลานิ, เตสํ มูลนิกนฺตนํ;

โกธํ นามุปฬาเลสิ, โก ตยา สทิโส ชโฬฯ

‘‘กตํ อนริยํ กมฺมํ, ปเรน อิติ กุชฺฌสิ;

กิํ นุ ตฺวํ ตาทิสํเยว, โย สยํ กตฺตุมิจฺฉสิฯ

‘‘โทเสตุกาโม ยทิ ตํ, อมนาปํ ปโร กริ;

โทสุปฺปาเทน ตสฺเสว, กิํ ปูเรสิ มโนรถํฯ

‘‘ทุกฺขํ ตสฺส จ นาม ตฺวํ, กุทฺโธ กาหสิ วา นวา;

อตฺตานํ ปนิทาเนว, โกธทุกฺเขน พาธสิฯ

‘‘โกธํ วา อหิตํ มคฺคํ, อารูฬฺหา ยทิ เวริโน;

กสฺมา ตุวมฺปิ กุชฺฌนฺโต, เตสํเยวานุสิกฺขสิฯ

‘‘ยํ โทสํ ตว นิสฺสาย, สตฺตุนา อปฺปิยํ กตํ;

ตเมว โทสํ ฉินฺทสฺสุ, กิมฏฺฐาเน วิหญฺญสิฯ

‘‘ขณิกตฺตา จ ธมฺมานํ, เยหิ ขนฺเธหิ เต กตํ;

อมนาปํ นิรุทฺธา เต, กสฺส ทานีธ กุชฺฌสิฯ

‘‘ทุกฺขํ กโรติ โย ยสฺส, ตํ วินา กสฺส โส กเร;

สยมฺปิ ทุกฺขเหตุตฺต, มิติ กิํ ตสฺส กุชฺฌสี’’ติฯ

[246] สเจ ปนสฺส เอวํ อตฺตานํ โอวทโตปิ ปฏิฆํ เนว วูปสมฺมติ, อถาเนน อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตตฺถ อตฺตโน ตาว เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา ‘‘อมฺโภ ตฺวํ ตสฺส กุทฺโธ กิํ กริสฺสสิ? นนุ ตเวว เจตํ โทสนิทานํ กมฺมํ อนตฺถาย สํวตฺติสฺสติ? กมฺมสฺสโก หิ ตฺวํ กมฺมทายาโท กมฺมโยนิ กมฺมพนฺธุ กมฺมปฏิสรโณ, ยํ กมฺมํ กริสฺสสิ, ตสฺส ทายาโท ภวิสฺสสิ, อิทญฺจ เต กมฺมํ เนว สมฺมาสมฺโพธิํ , น ปจฺเจกโพธิํ, น สาวกภูมิํ, น พฺรหฺมตฺตสกฺกตฺตจกฺกวตฺติปเทสราชาทิสมฺปตฺตีนํ อญฺญตรํ สมฺปตฺติํ สาเธตุํ สมตฺถํ, อถ โข สาสนโต จาเวตฺวา วิฆาสาทาทิภาวสฺส เจว เนรยิกาทิทุกฺขวิเสสานญฺจ เต สํวตฺตนิกมิทํ กมฺมํฯ โส ตฺวํ อิทํ กโรนฺโต อุโภหิ หตฺเถหิ วีตจฺจิเต วา องฺคาเร, คูถํ วา คเหตฺวา ปรํ ปหริตุกาโม ปุริโส วิย อตฺตานเมว ปฐมํ ทหสิ เจว ทุคฺคนฺธญฺจ กโรสี’’ติฯ

เอวํ อตฺตโน กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปรสฺสปิ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา ‘‘เอโสปิ ตว กุชฺฌิตฺวา กิํ กริสฺสติ? นนุ เอตสฺเสเวตํ อนตฺถาย สํวตฺติสฺสติ? กมฺมสฺสโก หิ อยมายสฺมา กมฺมทายาโท…เป.… ยํ กมฺมํ กริสฺสติ, ตสฺส ทายาโท ภวิสฺสติฯ อิทญฺจสฺส กมฺมํ เนว สมฺมาสมฺโพธิํ, น ปจฺเจกโพธิํ, น สาวกภูมิํ, น พฺรหฺมตฺตสกฺกตฺตจกฺกวตฺติปเทสราชาทิสมฺปตฺตีนํ อญฺญตรํ สมฺปตฺติํ สาเธตุํ สมตฺถํ, อถ โข สาสนโต จาเวตฺวา วิฆาสาทาทิภาวสฺส เจว เนรยิกาทิทุกฺขวิเสสานญฺจสฺส สํวตฺตนิกมิทํ กมฺมํฯ สฺวายํ อิทํ กโรนฺโต ปฏิวาเต ฐตฺวา ปรํ รเชน โอกิริตุกาโม ปุริโส วิย อตฺตานํเยว โอกิรติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘‘โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ,

สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ,

สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’’ติฯ (ธ. ป. 125; สุ. นิ. 667);

[247] สเจ ปนสฺส เอวํ กมฺมสฺสกตมฺปิ ปจฺจเวกฺขโต เนว วูปสมฺมติ, อถาเนน สตฺถุ ปุพฺพจริยคุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

ตตฺรายํ ปจฺจเวกฺขณานโย – อมฺโภ ปพฺพชิต, นนุ เต สตฺถา ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺโธ โพธิสตฺโตปิ สมาโน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูรยมาโน ตตฺถ ตตฺถ วธเกสุปิ ปจฺจตฺถิเกสุ จิตฺตํ นปฺปทูเสสิฯ

เสยฺยถิทํ, สีลวชาตเก ตาว อตฺตโน เทวิยา ปทุฏฺเฐน ปาปอมจฺเจน อานีตสฺส ปฏิรญฺโญ ติโยชนสตํ รชฺชํ คณฺหนฺตสฺส นิเสธนตฺถาย อุฏฺฐิตานํ อมจฺจานํ อาวุธมฺปิ ฉุปิตุํ น อทาสิฯ ปุน สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสน อามกสุสาเน คลปฺปมาณํ ภูมิํ ขณิตฺวา นิขญฺญมาโน จิตฺตปฺปโทสมตฺตมฺปิ อกตฺวา กุณปขาทนตฺถํ อาคตานํ สิงฺคาลานํ ปํสุวิยูหนํ นิสฺสาย ปุริสการํ กตฺวา ปฏิลทฺธชีวิโต ยกฺขานุภาเวน อตฺตโน สิริคพฺภํ โอรุยฺห สิริสยเน สยิตํ ปจฺจตฺถิกํ ทิสฺวา โกปํ อกตฺวาว อญฺญมญฺญํ สปถํ กตฺวา ตํ มิตฺตฏฺฐาเน ฐปยิตฺวา อาห –

‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหมตฺตานํ, ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหู’’ติฯ (ชา. 1.1.51);

ขนฺติวาทีชาตเก ทุมฺเมเธน กาสิรญฺญา ‘‘กิํวาที ตฺวํ สมณา’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ขนฺติวาที นามาห’’นฺติ วุตฺเต สกณฺฏกาหิ กสาหิ ตาเฬตฺวา หตฺถปาเทสุ ฉิชฺชมาเนสุ โกปมตฺตมฺปิ นากาสิฯ

อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ มหลฺลโก ปพฺพชฺชูปคโต เอวํ กเรยฺยฯ จูฬธมฺมปาลชาตเก ปน อุตฺตานเสยฺยโกปิ สมาโน –

‘‘จนฺทนรสานุลิตฺตา, พาหา ฉิชฺชนฺติ ธมฺมปาลสฺส;

ทายาทสฺส ปถพฺยา, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตี’’ติฯ (ชา. 1.5.49);

เอวํ วิปฺปลปมานาย มาตุยา ปิตรา มหาปตาเปน นาม รญฺญา วํสกฬีเรสุ วิย จตูสุ หตฺถปาเทสุ เฉทาปิเตสุ ตาวตาปิ สนฺตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวา สีสมสฺส ฉินฺทถาติ อาณตฺเต ‘‘อยํ ทานิ เต จิตฺตปริคฺคณฺหนกาโล, อิทานิ อมฺโภ ธมฺมปาล, สีสจฺเฉทาณาปเก ปิตริ, สีสจฺเฉทเก ปุริเส, ปริเทวมานาย มาตริ, อตฺตนิ จาติ อิเมสุ จตูสุ สมจิตฺโต โหหี’’ติ ทฬฺหํ สมาทานมธิฏฺฐาย ปทุฏฺฐาการมตฺตมฺปิ นากาสิฯ

อิทญฺจาปิ อนจฺฉริยเมว, ยํ มนุสฺสภูโต เอวมกาสิฯ ติรจฺฉานภูโตปิ ปน ฉทฺทนฺโต นาม วารโณ หุตฺวา วิสปฺปิเตน สลฺเลน นาภิยํ วิทฺโธปิ ตาว อนตฺถการิมฺหิ ลุทฺทเก จิตฺตํ นปฺปทูเสสิฯ ยถาห –

‘‘สมปฺปิโต ปุถุสลฺเลน นาโค,

อทุฏฺฐจิตฺโต ลุทฺทกํ อชฺฌภาสิ;

กิมตฺถยํ กิสฺส วา สมฺม เหตุ,

มมํ วธี กสฺส วายํ ปโยโค’’ติฯ (ชา. 1.16.124);

เอวํ วตฺวา จ กาสิรญฺโญ มเหสิยา ตว ทนฺตานมตฺถาย เปสิโตมฺหิ ภทนฺเตติ วุตฺเต ตสฺสา มโนรถํ ปูเรนฺโต ฉพฺพณฺณรสฺมินิจฺฉรณสมุชฺชลิตจารุโสเภ อตฺตโน ทนฺเต เฉตฺวา อทาสิฯ

มหากปิ หุตฺวา อตฺตนาเยว ปพฺพตปปาตโต อุทฺธริเตน ปุริเสน –

‘‘ภกฺโข อยํ มนุสฺสานํ, ยเถวญฺเญ วเน มิคา;

ยํนูนิมํ วธิตฺวาน, ฉาโต ขาเทยฺย วานรํฯ

‘‘อาหิโตว คมิสฺสามิ, มํสมาทาย สมฺพลํ;

กนฺตารํ นิตฺถริสฺสามิ, ปาเถยฺยํ เม ภวิสฺสตี’’ติฯ (ชา. 1.16.205-206); –

เอวํ จินฺเตตฺวา สิลํ อุกฺขิปิตฺวา มตฺถเก สมฺปทาลิเต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ตํ ปุริสํ อุทิกฺขมาโน –

‘‘มา อยฺโยสิ เม ภทนฺเต, ตฺวํ นาเมตาทิสํ กริ;

ตฺวํ โขสิ นาม ทีฆาวุ, อญฺญํ วาเรตุมรหสี’’ติฯ (ชา. 1.16.209); –

วตฺวา ตสฺมิํ ปุริเส จิตฺตํ อปฺปทูเสตฺวา อตฺตโน จ ทุกฺขํ อจินฺเตตฺวา ตเมว ปุริสํ เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปสิฯ

ภูริทตฺโต นาม นาคราชา หุตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย วมฺมิกมุทฺธนิ สยมาโน กปฺปุฏฺฐานคฺคิสทิเสน โอสเธน สกลสรีเร สิญฺจิยมาโนปิ เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา สกลชมฺพุทีเป กีฬาปิยมาโนปิ ตสฺมิํ พฺราหฺมเณ มโนปโทสมตฺตมฺปิ น อกาสิฯ ยถาห –

‘‘เปฬาย ปกฺขิปนฺเตปิ, มทฺทนฺเตปิ จ ปาณินา;

อลมฺปาเน น กุปฺปามิ, สีลขณฺฑภยา มมา’’ติฯ (จริยา. 2.16);

จมฺเปยฺโยปิ นาคราชา หุตฺวา อหิตุณฺฑิเกน วิเหฐิยมาโน มโนปโทสมตฺตมฺปิ นุปฺปาเทสิฯ ยถาห –

‘‘ตทาปิ มํ ธมฺมจาริํ, อุปวุตฺถอุโปสถํ;

อหิตุณฺฑิโก คเหตฺวาน, ราชทฺวารมฺหิ กีฬติฯ

‘‘ยํ โส วณฺณํ จินฺตยติ, นีลํ ปีตํ ว โลหิตํ;

ตสฺส จิตฺตานุวตฺตนฺโต, โหมิ จินฺติตสนฺนิโภฯ

‘‘ถลํ กเรยฺยํ อุทกํ, อุทกมฺปิ ถลํ กเร;

ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, ขเณน ฉาริกํ กเรฯ

‘‘ยทิ จิตฺตวสี เหสฺสํ, ปริหายิสฺสามิ สีลโต;

สีเลน ปริหีนสฺส, อุตฺตมตฺโถ น สิชฺฌตี’’ติฯ (จริยา. 2.21-24);

สงฺขปาลนาคราชา หุตฺวา ติขิณาหิ สตฺตีหิ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ โอวิชฺฌิตฺวา ปหารมุเขหิ สกณฺฏกา ลตาโย ปเวเสตฺวา นาสาย ทฬฺหํ รชฺชุํ ปกฺขิปิตฺวา โสฬสหิ โภชปุตฺเตหิ กาเชนาทาย วยฺหมาโน ธรณีตเล ฆํสิยมานสรีโร มหนฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภนฺโต กุชฺฌิตฺวา โอโลกิตมตฺเตเนว สพฺเพ โภชปุตฺเต ภสฺมํ กาตุํ สมตฺโถปิ สมาโน จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา ปทุฏฺฐาการมตฺตมฺปิ น อกาสิฯ

ยถาห –

‘‘จาตุทฺทสิํ ปญฺจทสิญฺจฬาร,

อุโปสถํ นิจฺจมุปาวสามิ;

อถาคมุํ โสฬส โภชปุตฺตา,

รชฺชุํ คเหตฺวาน ทฬฺหญฺจ ปาสํฯ

‘‘เภตฺวาน นาสํ อติกสฺส รชฺชุํ,

นยิํสุ มํ สมฺปริคยฺห ลุทฺทา;

เอตาทิสํ ทุกฺขมหํ ติติกฺขํ,

อุโปสถํ อปฺปฏิโกปยนฺโต’’ติฯ (ชา. 2.17.180-181);

น เกวลญฺจ เอตาเนว, อญฺญานิปิ มาตุโปสกชาตกาทีสุ อเนกานิ อจฺฉริยานิ อกาสิฯ ตสฺส เต อิทานิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺตํ สเทวโลเก เกนจิ อปฺปฏิสมขนฺติคุณํ ตํ ภควนฺตํ สตฺถารํ อปทิสโต ปฏิฆจิตฺตํ นาม อุปฺปาเทตุํ อติวิย อยุตฺตํ อปฺปติรูปนฺติฯ

[248] สเจ ปนสฺส เอวํ สตฺถุ ปุพฺพจริตคุณํ ปจฺจเวกฺขโตปิ ทีฆรตฺตํ กิเลสานํ ทาสพฺยํ อุปคตสฺส เนว ตํ ปฏิฆํ วูปสมฺมติ, อถาเนน อนมตคฺคิยานิ ปจฺจเวกฺขิตพฺพานิฯ ตตฺร หิ วุตฺตํ –

‘‘น โส, ภิกฺขเว, สตฺโต สุลภรูโป, โย น มาตาภูตปุพฺโพ, โย น ปิตาภูตปุพฺโพ, โย น ภาตา, โย น ภคินี, โย น ปุตฺโต, โย น ธีตาภูตปุพฺพา’’ติ (สํ. นิ. 2.137-142)ฯ

ตสฺมา ตสฺมิํ ปุคฺคเล เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํ, ‘‘อยํ กิร เม อตีเต มาตา หุตฺวา ทสมาเส กุจฺฉิยา ปริหริตฺวา มุตฺตกรีสเขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ หริจนฺทนํ วิย อชิคุจฺฉมานา อปเนตฺวา อุเร นจฺจาเปนฺตี องฺเคน ปริหรมานา โปเสสิ, ปิตา หุตฺวา อชปถสงฺกุปถาทีนิ คนฺตฺวา วาณิชฺชํ ปโยชยมาโน มยฺหมตฺถาย ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา อุภโตพฺยูฬฺเห สงฺคาเม ปวิสิตฺวา นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตฺวา อญฺญานิ จ ทุกฺกรานิ กริตฺวา ‘ปุตฺตเก โปเสสฺสามี’ติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ธนํ สํหริตฺวา มํ โปเสสิฯ ภาตา, ภคินี, ปุตฺโต, ธีตา จ หุตฺวาปิ อิทญฺจิทญฺจุปการํ อกาสีติ ตตฺร เม นปฺปติรูปํ มนํ ปทูเสตุ’’นฺติฯ

[249] สเจ ปน เอวมฺปิ จิตฺตํ นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติเยว, อถาเนน เอวํ เมตฺตานิสํสา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา – ‘‘อมฺโภ ปพฺพชิต, นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘เมตฺตาย โข, ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺฐิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา ฯ กตเม เอกาทส? สุขํ สุปติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌติ, น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติ, มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตา รกฺขนฺติ, นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมติ, ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยติ, มุขวณฺโณ ปสีทติ, อสมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, อุตฺตริมปฺปฏิวิชฺฌนฺโต พฺรหฺมโลกูปโค โหตี’ติ (อ. นิ. 11.15)ฯ

‘‘สเจ ตฺวํ อิทํ จิตฺตํ น นิพฺพาเปสฺสสิ, อิเมหิ อานิสํเสหิ ปริพาหิโร ภวิสฺสสี’’ติฯ

[250] เอวมฺปิ นิพฺพาเปตุํ อสกฺโกนฺเตน ปน ธาตุวินิพฺโภโค กาตพฺโพฯ กถํ? ‘‘อมฺโภ ปพฺพชิต, ตฺวํ เอตสฺส กุชฺฌมาโน กสฺส กุชฺฌสิ? กิํ เกสานํ กุชฺฌสิ, อุทาหุ โลมานํ, นขานํ…เป.… มุตฺตสฺส กุชฺฌสิ? อถ วา ปน เกสาทีสุ ปถวีธาตุยา กุชฺฌสิ, อาโปธาตุยา, เตโชธาตุยา, วาโยธาตุยา กุชฺฌสิ? เย วา ปญฺจกฺขนฺเธ ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย อุปาทาย อยมายสฺมา อิตฺถนฺนาโมติ วุจฺจติ, เตสุ กิํ รูปกฺขนฺธสฺส กุชฺฌสิ, อุทาหุ เวทนา สญฺญา สงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธสฺส กุชฺฌสิ? กิํ วา จกฺขายตนสฺส กุชฺฌสิ, กิํ รูปายตนสฺส กุชฺฌสิ…เป.… กิํ มนายตนสฺส กุชฺฌสิ, กิํ ธมฺมายตนสฺส กุชฺฌสิ? กิํ วา จกฺขุธาตุยา กุชฺฌสิ, กิํ รูปธาตุยา, กิํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา…เป.… กิํ มโนธาตุยา, กิํ ธมฺมธาตุยา, กิํ มโนวิญฺญาณธาตุยา’’ติ? เอวญฺหิ ธาตุวินิพฺโภคํ กโรโต อารคฺเค สาสปสฺส วิย อากาเส จิตฺตกมฺมสฺส วิย จ โกธสฺส ปติฏฺฐานฏฺฐานํ น โหติฯ

[251] ธาตุวินิพฺโภคํ ปน กาตุํ อสกฺโกนฺเตน ทานสํวิภาโค กาตพฺโพฯ อตฺตโน สนฺตกํ ปรสฺส ทาตพฺพํ, ปรสฺส สนฺตกํ อตฺตนา คเหตพฺพํฯ สเจ ปน ปโร ภินฺนาชีโว โหติ อปริโภคารหปริกฺขาโร, อตฺตโน สนฺตกเมว ทาตพฺพํฯ ตสฺเสวํ กโรโต เอกนฺเตเนว ตสฺมิํ ปุคฺคเล อาฆาโต วูปสมฺมติฯ

อิตรสฺส จ อตีตชาติโต ปฏฺฐาย อนุพนฺโธปิ โกโธ ตงฺขณญฺเญว วูปสมฺมติ, จิตฺตลปพฺพตวิหาเร ติกฺขตฺตุํ วุฏฺฐาปิตเสนาสเนน ปิณฺฑปาติกตฺเถเรน ‘‘อยํ , ภนฺเต, อฏฺฐกหาปณคฺฆนโก ปตฺโต มม มาตรา อุปาสิกาย ทินฺโน ธมฺมิยลาโภ, มหาอุปาสิกาย ปุญฺญลาภํ กโรถา’’ติ วตฺวา ทินฺนํ ปตฺตํ ลทฺธมหาเถรสฺส วิยฯ เอวํ มหานุภาวเมตํ ทานํ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อทนฺตทมนํ ทานํ, ทานํ สพฺพตฺถสาธกํ;

ทาเนน ปิยวาจาย, อุนฺนมนฺติ นมนฺติ จา’’ติฯ

[252] ตสฺเสวํ เวรีปุคฺคเล วูปสนฺตปฏิฆสฺส ยถา ปิยาติปฺปิยสหายกมชฺฌตฺเตสุ, เอวํ ตสฺมิมฺปิ เมตฺตาวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติฯ อถาเนน ปุนปฺปุนํ เมตฺตายนฺเตน อตฺตนิ ปิยปุคฺคเล มชฺฌตฺเต เวรีปุคฺคเลติ จตูสุ ชเนสุ สมจิตฺตตํ สมฺปาเทนฺเตน สีมาสมฺเภโท กาตพฺโพฯ ตสฺสิทํ ลกฺขณํ, สเจ อิมสฺมิํ ปุคฺคเล ปิยมชฺฌตฺตเวรีหิ สทฺธิํ อตฺตจตุตฺเถ เอกสฺมิํ ปเทเส นิสินฺเน โจรา อาคนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอกํ ภิกฺขุํ อมฺหากํ เทถา’’ติ วตฺวา ‘‘กิํ การณา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตํ มาเรตฺวา คลโลหิตํ คเหตฺวา พลิกรณตฺถายา’’ติ วเทยฺยุํ, ตตฺร เจโส ภิกฺขุ ‘‘อสุกํ วา อสุกํ วา คณฺหนฺตู’’ติ จินฺเตยฺย, อกโตว โหติ สีมาสมฺเภโทฯ สเจปิ ‘‘มํ คณฺหนฺตุ, มา อิเม ตโย’’ติปิ จินฺเตยฺย, อกโตว โหติ สีมาสมฺเภโทฯ กสฺมา? ยสฺส ยสฺส หิ คหณมิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส อหิเตสี โหติ, อิตเรสํเยว หิเตสี โหติฯ

ยทา ปน จตุนฺนํ ชนานมนฺตเร เอกมฺปิ โจรานํ ทาตพฺพํ น ปสฺสติ, อตฺตนิ จ เตสุ จ ตีสุ ชเนสุ สมเมว จิตฺตํ ปวตฺเตติ, กโต โหติ สีมาสมฺเภโทฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อตฺตนิ หิตมชฺฌตฺเต, อหิเต จ จตุพฺพิเธ;

ยทา ปสฺสติ นานตฺตํ, หิตจิตฺโตว ปาณินํฯ

‘‘น นิกามลาภี เมตฺตาย, กุสลีติ ปวุจฺจติ;

ยทา จตสฺโส สีมาโย, สมฺภินฺนา โหนฺติ ภิกฺขุโนฯ

‘‘สมํ ผรติ เมตฺตาย, สพฺพโลกํ สเทวกํ;

มหาวิเสโส ปุริเมน, ยสฺส สีมา น ญายตี’’ติฯ

[253] เอวํ สีมาสมฺเภทสมกาลเมว จ อิมินา ภิกฺขุนา นิมิตฺตญฺจ อุปจารญฺจ ลทฺธํ โหติฯ สีมาสมฺเภเท ปน กเต ตเมว นิมิตฺตํ อาเสวนฺโต ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต อปฺปกสิเรเนว ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว อปฺปนํ ปาปุณาติฯ

เอตฺตาวตาเนน อธิคตํ โหติ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปฐมชฺฌานํ เมตฺตาสหคตํฯ อธิคเต จ ตสฺมิํ ตเทว นิมิตฺตํ อาเสวนฺโต ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต อนุปุพฺเพน จตุกฺกนเย ทุติยตติยชฺฌานานิ, ปญฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ จ ปาปุณาติฯ

โส หิ ปฐมชฺฌานาทีนํ อญฺญตรวเสน เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติฯ ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ (วิภ. 642; ที. นิ. 1.556)ฯ ปฐมชฺฌานาทิวเสน อปฺปนาปฺปตฺตจิตฺตสฺเสว หิ อยํ วิกุพฺพนา สมฺปชฺชติฯ

[254] เอตฺถ จ เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตนฯ เจตสาติ จิตฺเตนฯ เอกํ ทิสนฺติ เอกเมกิสฺสา ทิสาย ปฐมปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํฯ ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาฯ วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺฐิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติฯ ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ ยํกิญฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถญฺจาติ อตฺโถฯ อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํทิสมฺปิ เอวเมวฯ ตตฺถ จ อโธติ เหฏฺฐาฯ ติริยนฺติ อนุทิสาสุฯ เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑเล อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติฯ เอตฺตาวตา เอกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํฯ

สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถฯ

สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย ฯ ‘‘อยํ ปรสตฺโต’’ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเคน อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ วิปุเลนาติเอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน เมตฺตาสหคเตนาติ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ตถาสทฺโท อิติสทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน เมตฺตาสหคเตน เจตสาติ วุตฺตํฯ นิคมวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ วิปุเลนาติ เอตฺถ จ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพาฯ ภูมิวเสน ปน เอตํ มหคฺคตํ ปคุณวเสน จ อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ, พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ, โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํ, นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ เมตฺตาสหคเตน เจตสาติอาทินา นเยน วุตฺตาย วิกุพฺพนาย อตฺโถฯ

[255] ยถา จายํ อปฺปนาปฺปตฺตจิตฺตสฺเสว วิกุพฺพนา สมฺปชฺชติ, ตถา ยมฺปิ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 2.22) ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, สตฺตหากาเรหิ โอธิโสผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ อปฺปนาปฺปตฺตจิตฺตสฺเสว สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ จ สพฺเพ สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ, สพฺเพ ปาณา, สพฺเพ ภูตา, สพฺเพ ปุคฺคลา, สพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺนา อเวรา…เป.… ปริหรนฺตูติ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ เวทิตพฺพาฯ

สพฺพา อิตฺถิโย อเวรา…เป.… อตฺตานํ ปริหรนฺตุ, สพฺเพ ปุริสา, สพฺเพ อริยา, สพฺเพ อนริยา, สพฺเพ เทวา, สพฺเพ มนุสฺสา, สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา…เป.… ปริหรนฺตูติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ โอธิโสผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ เวทิตพฺพาฯ

สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา…เป.… อตฺตานํ ปริหรนฺตุฯ

สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย, สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย, สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย, สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย, สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย, สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย, สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย, สพฺเพ เหฏฺฐิมาย ทิสาย, สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา…เป.… ปริหรนฺตุฯ สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณา, ภูตา, ปุคฺคลา, อตฺตภาวปริยาปนฺนา, อเวรา…เป.… ปริหรนฺตุฯ สพฺพา ปุรตฺถิมาย ทิสาย อิตฺถิโย, สพฺเพ ปุริสา, อริยา, อนริยา, เทวา, มนุสฺสา, วินิปาติกา อเวรา…เป.… ปริหรนฺตุฯ สพฺพา ปจฺฉิมาย ทิสาย, อุตฺตราย, ทกฺขิณาย, ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย, ปจฺฉิมาย, อุตฺตราย, ทกฺขิณาย อนุทิสาย, เหฏฺฐิมาย ทิสาย, อุปริมาย ทิสาย อิตฺถิโย…เป.… วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ อิเมหิ ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[256] ตตฺถ สพฺเพติ อนวเสสปริยาทานเมตํฯ สตฺตาติ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ… เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.161)ฯ

รุฬฺหีสทฺเทน ปน วีตราเคสุปิ อยํ โวหาโร วตฺตติเยว, วิลีวมเยปิ พีชนิวิเสเส ตาลวณฺฏโวหาโร วิยฯ อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา นามมตฺตเมตนฺติ อิจฺฉนฺติฯ เยปิ อตฺถํ วิจาเรนฺติ, เต สตฺวโยเคน สตฺตาติ อิจฺฉนฺติฯ

ปาณนตาย ปาณา, อสฺสาสปสฺสาสายตฺตวุตฺติตายาติ อตฺโถฯ ภูตตฺตา ภูตา, สํภูตตฺตา อภินิพฺพตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ ปุนฺติ วุจฺจติ นิรโยฯ ตสฺมิํ คลนฺตีติ ปุคฺคลา, คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อตฺตภาโว วุจฺจติ สรีรํฯ ขนฺธปญฺจกเมว วา, ตมุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตสมฺภวโตฯ ตสฺมิํ อตฺตภาเว ปริยาปนฺนาติ อตฺตภาวปริยาปนฺนาฯ ปริยาปนฺนาติ ปริจฺฉินฺนา, อนฺโตคธาติ อตฺโถฯ

ยถา จ สตฺตาติ วจนํ, เอวํ เสสานิปิ รุฬฺหีวเสน อาโรเปตฺวา สพฺพาเนตานิ สพฺพสตฺตเววจนานีติ เวทิตพฺพานิฯ กามญฺจ อญฺญานิปิ สพฺเพ ชนฺตู สพฺเพ ชีวาติอาทีนิ สพฺพสตฺตเววจนานิ อตฺถิ, ปากฏวเสน ปน อิมาเนว ปญฺจ คเหตฺวา ‘‘ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโสผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

เย ปน สตฺตา ปาณาติอาทีนํ น เกวลํ วจนมตฺตโตว, อถ โข อตฺถโตปิ นานตฺตเมว อิจฺเฉยฺยุํ, เตสํ อโนธิโสผรณา วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตถา อตฺถํ อคเหตฺวา อิเมสุ ปญฺจสุ อากาเรสุ อญฺญตรวเสน อโนธิโส เมตฺตา ผริตพฺพาฯ

[257] เอตฺถ จ สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตูติ อยเมกา อปฺปนาฯ อพฺยาปชฺชา โหนฺตูติ อยเมกา อปฺปนาฯ อพฺยาปชฺชาติ พฺยาปาทรหิตาฯ อนีฆา โหนฺตูติ อยเมกา อปฺปนาฯ อนีฆาติ นิทฺทุกฺขาฯ สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ อยเมกา อปฺปนาฯ ตสฺมา อิเมสุปิ ปเทสุ ยํ ยํ ปากฏํ โหติ, ตสฺส ตสฺส วเสน เมตฺตา ผริตพฺพาฯ อิติ ปญฺจสุ อากาเรสุ จตุนฺนํ อปฺปนานํ วเสน อโนธิโสผรเณ วีสติ อปฺปนา โหนฺติฯ

โอธิโสผรเณ ปน สตฺตสุ อากาเรสุ จตุนฺนํ วเสน อฏฺฐวีสติฯ เอตฺถ จ อิตฺถิโย ปุริสาติ ลิงฺควเสน วุตฺตํฯ อริยา อนริยาติ อริยปุถุชฺชนวเสนฯ เทวา มนุสฺสา วินิปาติกาติ อุปปตฺติวเสนฯ

ทิสาผรเณ ปน สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตาติอาทินา นเยน เอกเมกิสฺสา ทิสาย วีสติ วีสติ กตฺวา ทฺเวสตานิ, สพฺพา ปุรตฺถิมาย ทิสาย อิตฺถิโยติอาทินา นเยน เอกเมกิสฺสา ทิสาย อฏฺฐวีสติ อฏฺฐวีสติ กตฺวา อสีติ ทฺเวสตานีติ จตฺตาริ สตานิ อสีติ จ อปฺปนาฯ อิติ สพฺพานิปิ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตานิ อฏฺฐวีสาธิกานิ ปญฺจ อปฺปนาสตานีติฯ

อิติ เอตาสุ อปฺปนาสุ ยสฺส กสฺสจิ วเสน เมตฺตํ เจโตวิมุตฺติํ ภาเวตฺวา อยํ โยคาวจโร ‘‘สุขํ สุปตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺเต เอกาทสานิสํเส ปฏิลภติฯ

[258] ตตฺถ สุขํ สุปตีติ ยถา เสสา ชนา สมฺปริวตฺตมานา กากจฺฉมานา ทุกฺขํ สุปนฺติ, เอวํ อสุปิตฺวา สุขํ สุปติฯ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตปิ สมาปตฺติํ สมาปนฺโน วิย โหติฯ

สุขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ยถา อญฺเญ นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภนฺตา สมฺปริวตฺตนฺตา ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺติ, เอวํ อปฺปฏิพุชฺฌิตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ สุขํ นิพฺพิการํ ปฏิพุชฺฌติฯ

น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสตีติ สุปินํ ปสฺสนฺโตปิ ภทฺทกเมว สุปินํ ปสฺสติ, เจติยํ วนฺทนฺโต วิย ปูชํ กโรนฺโต วิย ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จ โหติฯ ยถา ปน อญฺเญ อตฺตานํ โจเรหิ สมฺปริวาริตํ วิย วาเฬหิ อุปทฺทุตํ วิย ปปาเต ปตนฺตํ วิย จ ปสฺสนฺติ, เอวํ ปาปกํ สุปินํ น ปสฺสติฯ

มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ อุเร อามุตฺตมุตฺตาหาโร วิย สีเส ปิฬนฺธมาลา วิย จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโปฯ

อมนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ ยเถว มนุสฺสานํ, เอวํ อมนุสฺสานมฺปิ ปิโย โหติ วิสาขตฺเถโร วิยฯ

โส กิร ปาฏลิปุตฺเต กุฏุมฺพิโย อโหสิฯ โส ตตฺเถว วสมาโน อสฺโสสิ ‘‘ตมฺพปณฺณิทีโป กิร เจติยมาลาลงฺกโต กาสาวปชฺโชโต อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐาเนเยว เอตฺถ สกฺกา นิสีทิตุํ วา นิปชฺชิตุํ วา อุตุสปฺปายํ เสนาสนสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายนฺติ สพฺพเมตฺถ สุลภ’’นฺติฯ

โส อตฺตโน โภคกฺขนฺธํ ปุตฺตทารสฺส นิยฺยาเทตฺวา ทุสฺสนฺเต พทฺเธน เอกกหาปเณเนว ฆรา นิกฺขมิตฺวา สมุทฺทตีเร นาวํ อุทิกฺขมาโน เอกมาสํ วสิฯ โส โวหารกุสลตาย อิมสฺมิํ ฐาเน ภณฺฑํ กิณิตฺวา อสุกสฺมิํ วิกฺกิณนฺโต ธมฺมิกาย วณิชฺชาย เตเนวนฺตรมาเสน สหสฺสํ อภิสํหริฯ อนุปุพฺเพน มหาวิหารํ อาคนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ

โส ปพฺพาชนตฺถาย สีมํ นีโต ตํ สหสฺสตฺถวิกํ โอวฏฺฏิกนฺตเรน ภูมิยํ ปาเตสิฯ ‘‘กิเมต’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘กหาปณสหสฺสํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘อุปาสก, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย น สกฺกา วิจาเรตุํ, อิทาเนเวตํ วิจาเรหี’’ติ วุตฺเต ‘‘วิสาขสฺส ปพฺพชฺชฏฺฐานมาคตา มา ริตฺตหตฺถา คมิํสู’’ติ มุญฺจิตฺวา สีมามาฬเก วิปฺปกิริตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโนฯ

โส ปญฺจวสฺโส หุตฺวา ทฺเวมาติกา ปคุณา กตฺวา ปวาเรตฺวา อตฺตโน สปฺปายํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอเกกสฺมิํ วิหาเร จตฺตาโร มาเส กตฺวา สมปฺปวตฺตวาสํ วสมาโน จริฯ เอวํ จรมาโน –

วนนฺตเร ฐิโต เถโร, วิสาโข คชฺชมานโก;

อตฺตโน คุณเมสนฺโต, อิมมตฺถํ อภาสถฯ

‘‘ยาวตา อุปสมฺปนฺโน, ยาวตา อิธ อาคโต;

เอตฺถนฺตเร ขลิตํ นตฺถิ, อโห ลาภา เต มาริสา’’ติฯ

โส จิตฺตลปพฺพตวิหารํ คจฺฉนฺโต ทฺเวธา ปถํ ปตฺวา ‘‘อยํ นุ โข มคฺโค อุทาหุ อย’’นฺติ จินฺตยนฺโต อฏฺฐาสิฯ อถสฺส ปพฺพเต อธิวตฺถา เทวตา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘เอส มคฺโค’’ติ วตฺวา ทสฺเสติฯ โส จิตฺตลปพฺพตวิหารํ คนฺตฺวา ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา ปจฺจูเส คมิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา นิปชฺชิฯ จงฺกมสีเส มณิลรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา โสปานผลเก นิสีทิตฺวา ปโรทิฯ

เถโร ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ อหํ, ภนฺเต, มณิลิยาติฯ กิสฺส โรทสีติ? ตุมฺหากํ คมนํ ปฏิจฺจาติฯ มยิ อิธ วสนฺเต ตุมฺหากํ โก คุโณติ? ตุมฺเหสุ, ภนฺเต, อิธ วสนฺเตสุ อมนุสฺสา อญฺญมญฺญํ เมตฺตํ ปฏิลภนฺติ, เต ทานิ ตุมฺเหสุ คเตสุ กลหํ กริสฺสนฺติ, ทุฏฺฐุลฺลมฺปิ กถยิสฺสนฺตีติฯ เถโร ‘‘สเจ มยิ อิธ วสนฺเต ตุมฺหากํ ผาสุวิหาโร โหติ, สุนฺทร’’นฺติ วตฺวา อญฺเญปิ จตฺตาโร มาเส ตตฺเถว วสิตฺวา ปุน ตเถว คมนจิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ เทวตาปิ ปุน ตเถว ปโรทิฯ เอเตเนวุปาเยน เถโร ตตฺเถว วสิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายีติ เอวํ เมตฺตาวิหารี ภิกฺขุ อมนุสฺสานํ ปิโย โหติฯ

เทวตา รกฺขนฺตีติ ปุตฺตมิว มาตาปิตโร เทวตา รกฺขนฺติฯ

นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตีติ เมตฺตาวิหาริสฺส กาเย อุตฺตราย อุปาสิกาย วิย อคฺคิ วา, สํยุตฺตภาณกจูฬสิวตฺเถรสฺเสว วิสํ วา, สํกิจฺจสามเณรสฺเสว สตฺถํ วา น กมติ, น ปวิสติฯ นาสฺส กายํ วิโกเปตีติ วุตฺตํ โหติฯ เธนุวตฺถุมฺปิ เจตฺถ กถยนฺติ ฯ เอกา กิร เธนุ วจฺฉกสฺส ขีรธารํ มุญฺจมานา อฏฺฐาสิฯ เอโก ลุทฺทโก ตํ วิชฺฌิสฺสามีติ หตฺเถน สมฺปริวตฺเตตฺวา ทีฆทณฺฑสตฺติํ มุญฺจิฯ สา ตสฺสา สรีรํ อาหจฺจ ตาลปณฺณํ วิย ปวฏฺฏมานา คตา, เนว อุปจารพเลน, น อปฺปนาพเลน, เกวลํ วจฺฉเก พลวปิยจิตฺตตายฯ เอวํ มหานุภาวา เมตฺตาติฯ

ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ เมตฺตาวิหาริโน ขิปฺปเมว จิตฺตํ สมาธิยติ, นตฺถิ ตสฺส ทนฺธายิตตฺตํฯ

มุขวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ พนฺธนา ปวุตฺตํ ตาลปกฺกํ วิย จสฺส วิปฺปสนฺนวณฺณํ มุขํ โหติฯ

อสมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรตีติ เมตฺตาวิหาริโน สมฺโมหมรณํ นาม นตฺถิ, อสมฺมูฬฺโหว นิทฺทํ โอกฺกมนฺโต วิย กาลํ กโรติฯ

อุตฺตริมปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาสมาปตฺติโต อุตฺตริํ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จวิตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย พฺรหฺมโลกมุปปชฺชตีติฯ

อยํ เมตฺตาภาวนายํ วิตฺถารกถาฯ

กรุณาภาวนากถา

[259] กรุณํ ภาเวตุกาเมน ปน นิกฺกรุณตาย อาทีนวํ กรุณาย จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา กรุณาภาวนา อารภิตพฺพาฯ ตญฺจ ปน อารภนฺเตน ปฐมํ ปิยปุคฺคลาทีสุ น อารภิตพฺพาฯ ปิโย หิ ปิยฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติฯ อติปฺปิยสหายโก อติปฺปิยสหายกฏฺฐาเนเยวฯ มชฺฌตฺโต มชฺฌตฺตฏฺฐาเนเยวฯ อปฺปิโย อปฺปิยฏฺฐาเนเยวฯ เวรี เวริฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติฯ ลิงฺควิสภาคกาลกตา อเขตฺตเมวฯ