โส ‘‘เอตฺตกํ ทานิ เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺติ, น อิโต ปร’’นฺติ ญตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว สรีรปฏิชคฺคนนิวาสนปารุปนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อกฺขีนิ นิมีเลติ โกฏปพฺพตวิหารวาสีติสฺสตฺเถโร วิย มหากรญฺชิยวิหารวาสีมหาติสฺสตฺเถโร วิย เทวปุตฺตมหารฏฺเฐ ปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร วิย จิตฺตลปพฺพตวิหารวาสิโน ทฺเว ภาติยตฺเถรา วิย จฯ

ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํฯ ทฺเวภาติยตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จงฺกเม ฐิโต จนฺทาโลกํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมาห – ‘‘ตุมฺเหหิ กถํ ปรินิพฺพายนฺตา ภิกฺขู ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ ตตฺร เกจิ อาหํสุ ‘‘อมฺเหหิ อาสเน นิสินฺนกาว ปรินิพฺพายนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ เกจิ ‘‘อมฺเหหิ อากาเส ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสินฺนกา’’ติฯ เถโร อาห – ‘‘อหํ ทานิ โว จงฺกมนฺตเมว ปรินิพฺพายมานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ตโต จงฺกเม เลขํ กตฺวา ‘‘อหํ อิโต จงฺกมโกฏิโต ปรโกฏิํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน อิมํ เลขํ ปตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ปรภาคํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน เอเกน ปาเทน เลขํ อกฺกนฺตกฺขเณเยว ปรินิพฺพายิฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมตฺโต, อนุยุญฺเชถ ปณฺฑิโต;

เอวํ อเนกานิสํสํ, อานาปานสฺสติํ สทาติฯ

อิทํ อานาปานสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

อุปสมานุสฺสติกถา

[239] อานาปานสฺสติยา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํ ปน อุปสมานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) เอวํ สพฺพทุกฺขูปสมสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส คุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

ตตฺถ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ ธมฺมาติ สภาวาฯ สงฺขตา วา อสงฺขตา วาติ สงฺคมฺม สมาคมฺม ปจฺจเยหิ กตา วา อกตา วาฯ

วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตีติ เตสํ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราโค อคฺคมกฺขายติ เสฏฺโฐ อุตฺตโมติ วุจฺจติฯ ตตฺถ วิราโคติ น ราคาภาวมตฺตเมว, อถ โข ยทิทํ มทนิมฺมทโน…เป.… นิพฺพานนฺติ โย โส มทนิมฺมทโนติอาทีนิ นามานิ อสงฺขตธมฺโม ลภติ, โส วิราโคติ ปจฺเจตพฺโพฯ โส หิ ยสฺมา ตมาคมฺม สพฺเพปิ มานมทปุริสมทาทโย มทา นิมฺมทา อมทา โหนฺติ วินสฺสนฺติ, ตสฺมา มทนิมฺมทโนติ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตมาคมฺม สพฺพาปิ กามปิปาสา วินยํ อพฺภตฺถํ ยาติ, ตสฺมา ปิปาสวินโยติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตมาคมฺม ปญฺจกามคุณาลยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา อาลยสมุคฺฆาโตติ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตมาคมฺม เตภูมกํ วฏฺฏํ อุปจฺฉิชฺชติ, ตสฺมา วฏฺฏุปจฺเฉโทติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตมาคมฺม สพฺพโส ตณฺหา ขยํ คจฺฉติ วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ จ, ตสฺมา ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปเนส จตสฺโส โยนิโย ปญฺจ คติโย สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย นว จ สตฺตาวาเส อปราปรภาวาย วินนโต อาพนฺธนโต สํสิพฺพนโต วานนฺติ ลทฺธโวหาราย ตณฺหาย นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต, ตสฺมา นิพฺพานนฺติ วุจฺจตีติฯ

เอวเมเตสํ มทนิมฺมทนตาทีนํ คุณานํ วเสน นิพฺพานสงฺขาโต อุปสโม อนุสฺสริตพฺโพฯ เย วา ปนญฺเญปิ ภควตา – ‘‘อสงฺขตญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ… สจฺจญฺจ… ปารญฺจ… สุทุทฺทสญฺจ… อชรญฺจ… ธุวญฺจ… นิปฺปปญฺจญฺจ… อมตญฺจ… สิวญฺจ… เขมญฺจ… อพฺภุตญฺจ… อนีติกญฺจ… อพฺยาพชฺฌญฺจ… วิสุทฺธิญฺจ… ทีปญฺจ… ตาณญฺจ … เลณญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.366) สุตฺเตสุ อุปสมคุณา วุตฺตา, เตสมฺปิ วเสน อนุสฺสริตพฺโพเยวฯ

ตสฺเสวํ มทนิมฺมทนตาทิคุณวเสน อุปสมํ อนุสฺสรโต เนว ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทส… น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ อุปสมํ อารพฺภาติ พุทฺธานุสฺสติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว วิกฺขมฺภิตนีวรณสฺส เอกกฺขเณ ฌานงฺคานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ

อุปสมคุณานํ ปน คมฺภีรตาย นานปฺปการคุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตาย วา อปฺปนํ อปฺปตฺวา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติ ฯ ตเทตมุปสมคุณานุสฺสรณวเสน อุปสมานุสฺสติจฺเจว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ

ฉ อนุสฺสติโย วิย จ อยมฺปิ อริยสาวกสฺเสว อิชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ อุปสมครุเกน ปุถุชฺชเนนาปิ มนสิ กาตพฺพาฯ สุตวเสนาปิ หิ อุปสเม จิตฺตํ ปสีทติฯ อิมญฺจ ปน อุปสมานุสฺสติํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ สุขํ สุปติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌติ, สนฺตินฺทฺริโย โหติ สนฺตมานโส หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคโต ปาสาทิโก ปณีตาธิมุตฺติโก สพฺรหฺมจารีนํ ครุ จ ภาวนีโย จฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต ปน สุคติปรายโน โหติฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมตฺโต, ภาวเยถ วิจกฺขโณ;

เอวํ อเนกานิสํสํ, อริเย อุปสเม สตินฺติฯ

อิทํ อุปสมานุสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

สมาธิภาวนาธิกาเร

อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส นาม

อฏฺฐโม ปริจฺเฉโทฯ

9. พฺรหฺมวิหารนิทฺเทโส

เมตฺตาภาวนากถา

[240] อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานานนฺตรํ อุทฺทิฏฺเฐสุ ปน เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาติ อิเมสุ จตูสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ เมตฺตํ ภาเวตุกาเมน ตาว อาทิกมฺมิเกน โยคาวจเรน อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน คหิตกมฺมฏฺฐาเนน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวา วิวิตฺเต ปเทเส สุปญฺญตฺเต อาสเน สุขนิสินฺเนน อาทิโต ตาว โทเส อาทีนโว, ขนฺติยญฺจ อานิสํโส ปจฺจเวกฺขิตพฺโพฯ

กสฺมา? อิมาย หิ ภาวนาย โทโส ปหาตพฺโพ, ขนฺติ อธิคนฺตพฺพาฯ น จ สกฺกา กิญฺจิ อทิฏฺฐาทีนวํ ปหาตุํ, อวิทิตานิสํสํ วา อธิคนฺตุํฯ ตสฺมา ‘‘ทุฏฺโฐ โข, อาวุโส, โทเสน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต ปาณมฺปิ หนตี’’ติอาทีนํ (อ. นิ. 3.72) วเสน โทเส อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา’’; (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 184);

‘‘ขนฺติพลํ พลานีกํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ’’ฯ (ธ. ป. 399; สุ. นิ. 628);

‘‘ขนฺตา ภิยฺโย น วิชฺชตี’’ติอาทีนํ (สํ. นิ. 1.250) วเสน ขนฺติยํ อานิสํโส เวทิตพฺโพฯ

อเถวํ ทิฏฺฐาทีนวโต โทสโต จิตฺตํ วิเวจนตฺถาย, วิทิตานิสํสาย จ ขนฺติยา สํโยชนตฺถาย เมตฺตาภาวนา อารภิตพฺพาฯ อารภนฺเตน จ อาทิโตว ปุคฺคลเภโท ชานิตพฺโพ ‘‘อิเมสุ ปุคฺคเลสุ เมตฺตา ปฐมํ น ภาเวตพฺพา, อิเมสุ เนว ภาเวตพฺพา’’ติฯ

อยญฺหิ เมตฺตา อปฺปิยปุคฺคเล, อติปฺปิยสหายเก, มชฺฌตฺเต, เวรีปุคฺคเลติ อิเมสุ จตูสุ ปฐมํ น ภาเวตพฺพาฯ ลิงฺควิสภาเค โอธิโส น ภาเวตพฺพาฯ กาลกเต น ภาเวตพฺพาวฯ กิํการณา อปฺปิยาทีสุ ปฐมํ น ภาเวตพฺพา? อปฺปิยํ หิ ปิยฏฺฐาเน ฐเปนฺโต กิลมติฯ อติปฺปิยสหายกํ มชฺฌตฺตฏฺฐาเน ฐเปนฺโต กิลมติ, อปฺปมตฺตเกปิ จสฺส ทุกฺเข อุปฺปนฺเน อาโรทนาการปฺปตฺโต วิย โหติฯ