โส ‘‘เอตฺตกํ ทานิ เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺติ, น อิโต ปร’’นฺติ ญตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว สรีรปฏิชคฺคนนิวาสนปารุปนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อกฺขีนิ นิมีเลติ โกฏปพฺพตวิหารวาสีติสฺสตฺเถโร วิย มหากรญฺชิยวิหารวาสีมหาติสฺสตฺเถโร วิย เทวปุตฺตมหารฏฺเฐ ปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร วิย จิตฺตลปพฺพตวิหารวาสิโน ทฺเว ภาติยตฺเถรา วิย จฯ

ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํฯ ทฺเวภาติยตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จงฺกเม ฐิโต จนฺทาโลกํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมาห – ‘‘ตุมฺเหหิ กถํ ปรินิพฺพายนฺตา ภิกฺขู ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ ตตฺร เกจิ อาหํสุ ‘‘อมฺเหหิ อาสเน นิสินฺนกาว ปรินิพฺพายนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ เกจิ ‘‘อมฺเหหิ อากาเส ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสินฺนกา’’ติฯ เถโร อาห – ‘‘อหํ ทานิ โว จงฺกมนฺตเมว ปรินิพฺพายมานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ตโต จงฺกเม เลขํ กตฺวา ‘‘อหํ อิโต จงฺกมโกฏิโต ปรโกฏิํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน อิมํ เลขํ ปตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ปรภาคํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน เอเกน ปาเทน เลขํ อกฺกนฺตกฺขเณเยว ปรินิพฺพายิฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมตฺโต, อนุยุญฺเชถ ปณฺฑิโต;

เอวํ อเนกานิสํสํ, อานาปานสฺสติํ สทาติฯ

อิทํ อานาปานสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

อุปสมานุสฺสติกถา

[239] อานาปานสฺสติยา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํ ปน อุปสมานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) เอวํ สพฺพทุกฺขูปสมสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส คุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

ตตฺถ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ ธมฺมาติ สภาวาฯ สงฺขตา วา อสงฺขตา วาติ สงฺคมฺม สมาคมฺม ปจฺจเยหิ กตา วา อกตา วาฯ