ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส …เป.… ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหติ (ม. นิ. 3.159)ฯ เกสาทีนํ วณฺณเภทํ นิสฺสาย จตุนฺนํ ฌานานํ ลาภี โหติฯ ฉ อภิญฺญา ปฏิวิชฺฌติ (ม. นิ. 3.159)ฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมตฺโต, อนุยุญฺเชถ ปณฺฑิโต;

เอวํ อเนกานิสํสํ, อิมํ กายคตาสตินฺติฯ

อิทํ กายคตาสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

อานาปานสฺสติกถา

[215] อิทานิ ยํ ตํ ภควตา ‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร, อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ฐานโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ เอวํ ปสํสิตฺวา –

‘‘กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ กถํ พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร, อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน จ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ฐานโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา, โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสติฯ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติฯ ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต…เป.… รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต…เป.… รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต รสฺสํ ปสฺสสามีติ ปชานาติฯ สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ

ปีติปฏิสํเวที… สุขปฏิสํเวที… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ… จิตฺตปฏิสํเวที… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ… สมาทหํ จิตฺตํ… วิโมจยํ จิตฺตํ … อนิจฺจานุปสฺสี… วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสีฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติ –

เอวํ โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐํฯ ตสฺส ภาวนานโย อนุปฺปตฺโตฯ โส ปน ยสฺมา ปาฬิวณฺณนานุสาเรเนว วุจฺจมาโน สพฺพาการปริปูโร โหติฯ ตสฺมา อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนาปุพฺพงฺคโม นิทฺเทโสฯ

[216] กถํ ภาวิโต จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ สมาธีติ เอตฺถ ตาว กถนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ภาวิโต จ ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธีติ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาย ปุฏฺฐธมฺมนิทสฺสนํฯ กถํ พหุลีกโต…เป.… วูปสเมตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต วาฯ อานาปานสฺสติสมาธีติ อานาปานปริคฺคาหิกาย สติยา สทฺธิํ สมฺปยุตฺโต สมาธิฯ อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธิฯ พหุลีกโตติ ปุนปฺปุนํ กโตฯ สนฺโตเจว ปณีโต จาติ สนฺโต เจว ปณีโต เจวฯ อุภยตฺถ เอว สทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? อยญฺหิ ยถา อสุภกมฺมฏฺฐานํ เกวลํ ปฏิเวธวเสน สนฺตญฺจ ปณีตญฺจ, โอฬาริการมฺมณตฺตา ปน ปฏิกฺกูลารมฺมณตฺตา จ อารมฺมณวเสน เนว สนฺตํ น ปณีตํ, น เอวํ เกนจิ ปริยาเยน อสนฺโต วา อปณีโต วา, อถ โข อารมฺมณสนฺตตายปิ สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต, ปฏิเวธสงฺขาตองฺคสนฺตตายปิฯ อารมฺมณปณีตตายปิ ปณีโต อติตฺติกโร, องฺคปณีตตายปีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สนฺโต เจว ปณีโต จา’’ติฯ

อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโรติ เอตฺถ ปน นาสฺส เสจนนฺติ อเสจนโก, อนาสิตฺตโก อพฺโพกิณฺโณ ปาฏิเยกฺโก อาเวณิโกฯ นตฺถิ เอตฺถ ปริกมฺเมน วา อุปจาเรน วา สนฺตตาฯ อาทิสมนฺนาหารโต ปภุติ อตฺตโน สภาเวเนว สนฺโต จ ปณีโต จาติ อตฺโถฯ

เกจิ ปน อเสจนโกติ อนาสิตฺตโก โอชวนฺโต สภาเวเนว มธุโรติ วทนฺติฯ เอวํ อยํ อเสจนโก จ, อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ กายิกเจตสิกสุขปฏิลาภาย สํวตฺตนโต สุโข จ วิหาโรติ เวทิตพฺโพฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อวิกฺขมฺภิเต อวิกฺขมฺภิเตฯ ปาปเกติ ลามเกฯ อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเมฯ ฐานโส อนฺตรธาเปตีติ ขเณเนว อนฺตรธาเปติ วิกฺขมฺเภติฯ วูปสเมตีติ สุฏฺฐุ อุปสเมติฯ นิพฺเพธภาคิยตฺตา วา อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุทฺธิปฺปตฺโต สมุจฺฉินฺทติ, ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ ภิกฺขเว, เกน ปกาเรน เกนากาเรน เกน วิธินา ภาวิโต อานาปานสฺสติสมาธิ เกน ปกาเรน พหุลีกโต สนฺโต เจว…เป.… วูปสเมตีติฯ

[217] อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต ‘‘อิธ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขูติ ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ อยญฺหิ เอตฺถ อิธสทฺโท สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จฯ วุตฺตญฺเหตํ – อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139)ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขู’’ติฯ

อรญฺญคโต วา…เป.… สุญฺญาคารคโต วาติ อิทมสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนํฯ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ทีฆรตฺตํ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อนุวิสฏํ จิตฺตํ อานาปานสฺสติสมาธิอารมฺมณํ อภิรุหิตุํ น อิจฺฉติ, กูฏโคณยุตฺตรโถ วิย อุปฺปถเมว ธาวติฯ ตสฺมา เสยฺยถาปิ นาม โคโป กูฏเธนุยา สพฺพํ ขีรํ ปิวิตฺวา วฑฺฒิตํ กูฏวจฺฉํ ทเมตุกาโม เธนุโต อปเนตฺวา เอกมนฺเต มหนฺตํ ถมฺภํ นิขณิตฺวา ตตฺถ โยตฺเตน พนฺเธยฺย, อถสฺส โส วจฺโฉ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ตเมว ถมฺภํ อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา, เอวเมว อิมินาปิ ภิกฺขุนา ทีฆรตฺตํ รูปารมฺมณาทิรสปานวฑฺฒิตํ ทุฏฺฐจิตฺตํ ทเมตุกาเมน รูปาทิอารมฺมณโต อปเนตฺวา อรญฺญํ วา…เป.… สุญฺญาคารํ วา ปเวเสตฺวา ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสถมฺเภ สติโยตฺเตน พนฺธิตพฺพํฯ

เอวมสฺส ตํ จิตฺตํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวาปิ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณํ อลภมานํ สติโยตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตํ ตเมวารมฺมณํ อุปจารปฺปนาวเสน อุปนิสีทติ เจว อุปนิปชฺชติ จฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ยถา ถมฺเภ นิพนฺเธยฺย, วจฺฉํ ทมํ นโร อิธ;

พนฺเธยฺเยวํ สกํ จิตฺตํ, สติยารมฺมเณ ทฬฺห’’นฺติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165; ที. นิ. อฏฺฐ. 3.374; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.107);

เอวมสฺเสตํ เสนาสนํ ภาวนานุรูปํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทมสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปน’’นฺติฯ

อถ วา ยสฺมา อิทํ กมฺมฏฺฐานปฺปเภเท มุทฺธภูตํ สพฺพญฺญุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วิเสสาธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ อิตฺถิปุริสหตฺถิอสฺสาทิสทฺทสมากุลํ คามนฺตํ อปริจฺจชิตฺวา น สุกรํ ภาเวตุํ, สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสฯ อคามเก ปน อรญฺเญ สุกรํ โยคาวจเรน อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ สมฺปาปุณิตุํฯ ตสฺมาสฺส อนุรูปเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘อรญฺญคโต วา’’ติอาทิมาหฯ

วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย หิ ภควา, โส ยถา วตฺถุวิชฺชาจริโย นครภูมิํ ปสฺสิตฺวา สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา ‘‘เอตฺถ นครํ มาเปถา’’ติ อุปทิสติ, โสตฺถินา จ นคเร นิฏฺฐิเต ราชกุลโต มหาสกฺการํ ลภติ, เอวเมว โยคาวจรสฺส อนุรูปเสนาสนํ อุปปริกฺขิตฺวา ‘‘เอตฺถ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตพฺพ’’นฺติ อุปทิสติ, ตโต ตตฺถ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุตฺเตน โยคินา กเมน อรหตฺเต ปตฺเต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ มหนฺตํ สกฺการํ ลภติฯ

อยํ ปน ภิกฺขุ ทีปิสทิโสติ วุจฺจติฯ ยถา หิ มหาทีปิราชา อรญฺเญ ติณคหนํ วา วนคหนํ วา ปพฺพตคหนํ วา นิสฺสาย นิลียิตฺวา วนมหิํสโคกณฺณสูกราทโย มิเค คณฺหาติ, เอวเมว อยํ อรญฺญาทีสุ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ยถากฺกเมน โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺเค เจว อริยผลญฺจ คณฺหตีติ เวทิตพฺโพฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ยถาปิ ทีปิโก นาม, นิลียิตฺวา คณฺหตี มิเค;

ตเถวายํ พุทฺธปุตฺโต, ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก;

อรญฺญํ ปวิสิตฺวาน, คณฺหาติ ผลมุตฺตม’’นฺติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.374; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.107);

เตนสฺส ปรกฺกมชวโยคฺคภูมิํ อรญฺญเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘อรญฺญคโต วา’’ติอาทิมาหฯ

[218] ตตฺถ อรญฺญคโตติ ‘‘อรญฺญนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) จ, ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) จ เอวํ วุตฺตลกฺขเณสุ อรญฺเญสุ ยํกิญฺจิ ปวิเวกสุขํ อรญฺญํ คโตฯ รุกฺขมูลคโตติ รุกฺขสมีปํ คโตฯ สุญฺญาคารคโตติ สุญฺญํ วิวิตฺโตกาสํ คโตฯ เอตฺถ จ ฐเปตฺวา อรญฺญญฺจ รุกฺขมูลญฺจ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนคโตปิ สุญฺญาคารคโตติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

เอวมสฺส อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลญฺจ อานาปานสฺสติภาวนานุรูปํ เสนาสนํ อุปทิสิตฺวา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกํ สนฺตํ อิริยาปถํ อุปทิสนฺโต นิสีทตีติ อาหฯ อถสฺส นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อารมฺมณปริคฺคหูปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํฯ อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวาฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมสรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวาฯ อฏฺฐารสปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทตฺวาฯ เอวญฺหิ นิสีทนฺตสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติฯ อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปฺปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติฯ ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ, วุทฺธิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํ ฐปยิตฺวาฯ อถ วา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐฯ สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.164) วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขโป, ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สติํ กตฺวาติฯ

[219] โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสตีติ โส ภิกฺขุ เอวํ นิสีทิตฺวา เอวญฺจ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตํ สติํ อวิชหนฺโต สโต เอว อสฺสสติ สโต ปสฺสสติ, สโตการี โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ เยหากาเรหิ สโตการี โหติ, เต ทสฺเสตุํ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโตติอาทิมาหฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสตี’’ติ เอตสฺเสว วิภงฺเค –

‘‘พาตฺติํสาย อากาเรหิ สโต การี โหติฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.165)ฯ

ตตฺถ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโตติ ทีฆํ วา อสฺสาสํ ปวตฺตยนฺโตฯ อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโตฯ ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโตติ วินยฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตฏฺฐกถาสุ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา อาคตํฯ ตตฺถ สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล ปฐมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติฯ ปจฺฉา พาหิรวาโต สุขุมรชํ คเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสนฺโต ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายติฯ เอวํ ตาว อสฺสาสปสฺสาสา เวทิตพฺพาฯ

ยา ปน เตสํ ทีฆรสฺสตา, สา อทฺธานวเสน เวทิตพฺพาฯ ยถา หิ โอกาสทฺธานํ ผริตฺวา ฐิตํ อุทกํ วา วาลิกา วา ‘‘ทีฆมุทกํ ทีฆา วาลิกา, รสฺสมุทกํ รสฺสา วาลิกา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ จุณฺณวิจุณฺณาปิ อสฺสาสปสฺสาสา หตฺถิสรีเร จ อหิสรีเร จ เตสํ อตฺตภาวสงฺขาตํ ทีฆํ อทฺธานํ สณิกํ ปูเรตฺวา สณิกเมว นิกฺขมนฺติฯ ตสฺมา ทีฆาติ วุจฺจนฺติฯ สุนขสสาทีนํ อตฺตภาวสงฺขาตํ รสฺสํ อทฺธานํ สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺติ, ตสฺมา รสฺสาติ วุจฺจนฺติฯ มนุสฺเสสุ ปน เกจิ หตฺถิอหิอาทโย วิย กาลทฺธานวเสน ทีฆํ อสฺสสนฺติ จ ปสฺสสนฺติ จฯ

เกจิ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ, ตสฺมา เตสํ กาลวเสน ทีฆมทฺธานํ นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ เต ‘‘ทีฆา’’ อิตฺตรมทฺธานํ นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ ‘‘รสฺสา’’ติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺรายํ ภิกฺขุ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต จ ‘‘ทีฆํ อสฺสสามิ, ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ เอวํ ปชานโต จสฺส เอเกนากาเรน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถาห ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.166) –

‘‘กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติฯ ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ทีฆํ ปสฺสสามีติ ปชานาติฯ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติฯ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติฯ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ…เป.… ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติฯ ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติฯ ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ…เป.… ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิฯ ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตํ วิวตฺตติ, อุเปกฺขา สณฺฐาติฯ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยฯ อุปฏฺฐานํ สติฯ อนุปสฺสนา ญาณํฯ กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

เอส นโย รสฺสปเทปิฯ อยํ ปน วิเสโส, ยถา เอตฺถ ‘‘ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสตี’’ติ อาคตํฯ ตสฺมา รสฺสวเสน ยาว ‘‘เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติ, ตาว โยเชตพฺพํฯ

เอวํ อยํ อทฺธานวเสน อิตฺตรวเสน จ อิเมหากาเรหิ อสฺสาสปสฺสาเส ปชานนฺโต ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ…เป.… รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต รสฺสํ ปสฺสสามีติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ ปชานโต จสฺส –

ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส,

ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส;

จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ,

นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165);

[220] สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ…เป.… ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ สกลสฺส อสฺสาสกายสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ สกลสฺส ปสฺสาสกายสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จฯ ตสฺมา ‘‘อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขตีติ วุจฺจติฯ เอกสฺส หิ ภิกฺขุโน จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏ อสฺสาสกาเย ปสฺสาสกาเย วา อาทิ ปากโฏ โหติ, น มชฺฌปริโยสานํฯ โส อาทิเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, มชฺฌปริโยสาเน กิลมติฯ เอกสฺส มชฺฌํ ปากฏํ โหติ, น อาทิปริโยสานํฯ เอกสฺส ปริโยสานํ ปากฏํ โหติ, น อาทิมชฺฌํฯ โส ปริโยสานํเยว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, อาทิมชฺเฌ กิลมติฯ เอกสฺส สพฺพมฺปิ ปากฏํ โหติ, โส สพฺพมฺปิ ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, น กตฺถจิ กิลมติ, ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติ…เป.… ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ สิกฺขตีติ เอวํ ฆฏติ วายมติฯ โย วา ตถาภูตสฺส สํวโร, อยเมตฺถ อธิสีลสิกฺขาฯ โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ ยา ตถาภูตสฺส ปญฺญา, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาติ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย ตสฺมิํ อารมฺมเณ ตาย สติยา เตน มนสิกาเรน สิกฺขติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ ยสฺมา ปุริมนเย เกวลํ อสฺสสิตพฺพํ ปสฺสสิตพฺพเมว, น จ อญฺญํ กิญฺจิ กาตพฺพํฯ อิโต ปฏฺฐาย ปน ญาณุปฺปาทนาทีสุ โยโค กรณีโยฯ ตสฺมา ตตฺถ อสฺสสามีติ ปชานาติ ปสฺสสามีติ ปชานาติจฺเจว วตฺตมานกาลวเสน ปาฬิํ วตฺวา อิโต ปฏฺฐาย กตฺตพฺพสฺส ญาณุปฺปาทนาทิโน อาการสฺส ทสฺสนตฺถํ สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติอาทินา นเยน อนาคตวจนวเสน ปาฬิ อาโรปิตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ…เป.… ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ตตฺร เอวํ โอฬาริกสุขุมตา จ ปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพาฯ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล กาโย จ จิตฺตญฺจ สทรถา โหนฺติ โอฬาริกาฯ กายจิตฺตานํ โอฬาริกตฺเต อวูปสนฺเต อสฺสาสปสฺสาสาปิ โอฬาริกา โหนฺติ, พลวตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, นาสิกา นปฺปโหติ, มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺฐติฯ ยทา ปนสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติ, ตทา เต สนฺตา โหนฺติ วูปสนฺตาฯ เตสุ วูปสนฺเตสุ อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, ‘‘อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ วิเจตพฺพตาการปฺปตฺตา โหนฺติฯ

เสยฺยถาปิ ปุริสสฺส ธาวิตฺวา, ปพฺพตา วา โอโรหิตฺวา, มหาภารํ วา สีสโต โอโรเปตฺวา ฐิตสฺส โอฬาริกา อสฺสาสปสฺสาสา โหนฺติ, นาสิกา นปฺปโหติ, มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺฐติฯ

ยทา ปเนส ตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ อลฺลสาฏกํ หทเย กตฺวา สีตาย ฉายาย นิปนฺโน โหติ, อถสฺส เต อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมา โหนฺติ ‘‘อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ วิเจตพฺพตาการปฺปตฺตา, เอวเมว อิมสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล กาโย จ…เป.… วิเจตพฺพตาการปฺปตฺตา โหนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิสฺส ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล ‘‘โอฬาริโกฬาริเก กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภมี’’ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ, ปริคฺคหิตกาเล ปน อตฺถิฯ เตนสฺส อปริคฺคหิตกาลโต ปริคฺคหิตกาเล กายสงฺขาโร สุขุโม โหติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘สารทฺเธ กาเย จิตฺเต จ, อธิมตฺตํ ปวตฺตติ;

อสารทฺธมฺหิ กายมฺหิ, สุขุมํ สมฺปวตฺตตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165);

[221] ปริคฺคเหปิ โอฬาริโก, ปฐมชฺฌานุปจาเร สุขุโมฯ ตสฺมิมฺปิ โอฬาริโก, ปฐมชฺฌาเน สุขุโมฯ ปฐมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานุปจาเร จ โอฬาริโก, ทุติยชฺฌาเน สุขุโมฯ ทุติยชฺฌาเน จ ตติยชฺฌานุปจาเร จ โอฬาริโก, ตติยชฺฌาเน สุขุโมฯ ตติยชฺฌาเน จ จตุตฺถชฺฌานุปจาเร จ โอฬาริโก, จตุตฺถชฺฌาเน อติสุขุโม อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาตีติฯ อิทํ ตาว ทีฆภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มตํฯ

มชฺฌิมภาณกา ปน ปฐมชฺฌาเน โอฬาริโก, ทุติยชฺฌานุปจาเร สุขุโมติ เอวํ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต อุปรูปริชฺฌานุปจาเรปิ สุขุมตรมิจฺฉนฺติฯ สพฺเพสญฺเญว ปน มเตน อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ ปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปฐมชฺฌานุปจาเร…เป.… จตุตฺถชฺฌานุปจาเร ปวตฺตกายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ อยํ ตาว สมเถ นโยฯ

วิปสฺสนายํ ปน อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร โอฬาริโก, มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมฯ โสปิ โอฬาริโก, อุปาทารูปปริคฺคเห สุขุโมฯ โสปิ โอฬาริโก, สกลรูปปริคฺคเห สุขุโมฯ โสปิ โอฬาริโก, อรูปปริคฺคเห สุขุโมฯ โสปิ โอฬาริโก, รูปารูปปริคฺคเห สุขุโมฯ โสปิ โอฬาริโก, ปจฺจยปริคฺคเห สุขุโมฯ โสปิ โอฬาริโก, สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคเห สุขุโมฯ โสปิ โอฬาริโก, ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย สุขุโมฯ โสปิ ทุพฺพลวิปสฺสนาย โอฬาริโก, พลววิปสฺสนาย สุขุโมฯ

ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิเมน ปจฺฉิเมน ปฏิปฺปสฺสทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เอวเมตฺถ โอฬาริกสุขุมตา จ ปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพาฯ

ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.171) ปนสฺส สทฺธิํ โจทนาโสธนาหิ เอวมตฺโถ วุตฺโต –

‘‘กถํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามิ…เป.… ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ? กตเม กายสงฺขารา? ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขาราฯ เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ…เป.… ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อานมนา, วินมนา, สนฺนมนา, ปณมนา, อิญฺชนา, ผนฺทนา, จลนา, กมฺปนา ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส น อานมนา, น วินมนา, น สนฺนมนา, น ปณมนา, อนิญฺชนา, อผนฺทนา, อจลนา, อกมฺปนา สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ

‘‘อิติ กิร ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา น โหติฯ อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา น โหติฯ อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา น โหติ, น จ นํ ตํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิฯ

‘‘อิติ กิร ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ, ตญฺจ นํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิฯ ยถา กถํ วิย?

‘‘เสยฺยถาปิ กํเส อาโกฏิเต ปฐมํ โอฬาริกา สทฺทา ปวตฺตนฺติฯ

โอฬาริกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก สทฺเท อถ ปจฺฉา สุขุมกา สทฺทา ปวตฺตนฺติฯ สุขุมกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก สทฺเท อถ ปจฺฉา สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ, เอวเมว ปฐมํ โอฬาริกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติฯ โอฬาริกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส อถ ปจฺฉา สุขุมกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติฯ สุขุมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก อสฺสาสปสฺสาเส อถ ปจฺฉา สุขุมอสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ

‘‘เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ, ตญฺจ นํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺฐหนฺติปิฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโย, อุปฏฺฐานํ สติ, อนุปสฺสนา ญาณํ, กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ, สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ, ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อยํ ตาเวตฺถ กายานุปสฺสนาวเสน วุตฺตสฺส ปฐมจตุกฺกสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนาฯ

[222] ยสฺมา ปเนตฺถ อิทเมว จตุกฺกํ อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺฐานวเสน วุตฺตํฯ อิตรานิ ปน ตีณิ จตุกฺกานิ เอตฺถ ปตฺตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน วุตฺตานิฯ ตสฺมา อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานปทฏฺฐานาย วิปสฺสนาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สีลปริโสธนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา วุตฺตปฺปการสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตพฺพํฯ

ตตฺริเม ปญฺจ สนฺธโย อุคฺคโห, ปริปุจฺฉา, อุปฏฺฐานํ, อปฺปนา, ลกฺขณนฺติฯ ตตฺถ อุคฺคโห นาม กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนํฯ ปริปุจฺฉา นาม กมฺมฏฺฐานสฺส ปริปุจฺฉนาฯ อุปฏฺฐานํ นาม กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานํฯ อปฺปนา นาม กมฺมฏฺฐานสฺส อปฺปนาฯ ลกฺขณํ นาม กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณํฯ ‘‘เอวํลกฺขณมิทํ กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ กมฺมฏฺฐานสภาวูปธารณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺโต อตฺตนาปิ น กิลมติ, อาจริยมฺปิ น วิเหเสติฯ ตสฺมา โถกํ อุทฺทิสาเปตฺวา พหุกาลํ สชฺฌายิตฺวา เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเก วา อญฺญตฺร วา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเร เสนาสเน วสนฺเตน อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธน กตภตฺตกิจฺเจน ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวา สุขนิสินฺเนน รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา อาจริยุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อสมฺมุยฺหนฺเตน อิทํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ มนสิ กาตพฺพํฯ ตตฺรายํ มนสิการวิธิ –

[223]

คณนา อนุพนฺธนา, ผุสนา ฐปนา สลฺลกฺขณา;

วิวฏฺฏนา ปาริสุทฺธิ, เตสญฺจ ปฏิปสฺสนาติฯ

ตตฺถ คณนาติ คณนาเยวฯ อนุพนฺธนาติ อนุวหนาฯ ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐานํฯ ฐปนาติ อปฺปนาฯ สลฺลกฺขณาติ วิปสฺสนาฯ วิวฏฺฏนาติ มคฺโคฯ ปาริสุทฺธีติ ผลํฯ เตสญฺจ ปฏิปสฺสนาติ ปจฺจเวกฺขณาฯ

ตตฺถ อิมินา อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน ปฐมํ คณนาย อิทํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กาตพฺพํ ฯ คเณนฺเตน จ ปญฺจนฺนํ เหฏฺฐา น ฐเปตพฺพํฯ ทสนฺนํ อุปริ น เนตพฺพํฯ อนฺตรา ขณฺฑํ น ทสฺเสตพฺพํฯ ปญฺจนฺนํ เหฏฺฐา ฐเปนฺตสฺส หิ สมฺพาเธ โอกาเส จิตฺตุปฺปาโท วิปฺผนฺทติ สมฺพาเธ วเช สนฺนิรุทฺธโคคโณ วิยฯ ทสนฺนมฺปิ อุปริ เนนฺตสฺส คณนนิสฺสิตโก จิตฺตุปฺปาโท โหติฯ อนฺตรา ขณฺฑํ ทสฺเสนฺตสฺส ‘‘สิขาปฺปตฺตํ นุ โข เม กมฺมฏฺฐานํ, โน’’ติ จิตฺตํ วิกมฺปติฯ ตสฺมา เอเต โทเส วชฺเชตฺวา คเณตพฺพํฯ

คเณนฺเตน จ ปฐมํ ทนฺธคณนาย ธญฺญมาปกคณนาย คเณตพฺพํฯ ธญฺญมาปโก หิ นาฬิํ ปูเรตฺวา ‘‘เอก’’นฺติ วตฺวา โอกิรติฯ ปุน ปูเรนฺโต กิญฺจิ กจวรํ ทิสฺวา ตํ ฉฑฺเฑนฺโต ‘‘เอกํ เอก’’นฺติ วทติฯ เอส นโย ทฺเว ทฺเวติอาทีสุฯ

เอวเมว อิมินาปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺฐาติ, ตํ คเหตฺวา ‘‘เอกํ เอก’’นฺติ อาทิํ กตฺวา ยาว ‘‘ทส ทสา’’ติ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานํ อุปลกฺเขตฺวาว คเณตพฺพํฯ ตสฺส เอวํ คณยโต นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺติฯ

อถาเนน ตํ ทนฺธคณนํ ธญฺญมาปกคณนํ ปหาย สีฆคณนาย โคปาลกคณนาย คเณตพฺพํฯ เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราทโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา ปลิฆตฺถมฺภมตฺถเก นิสินฺโน ทฺวารปฺปตฺตํ ทฺวารปฺปตฺตํเยว คาวิํ เอกา ทฺเวติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณติฯ ติยามรตฺติํ สมฺพาเธ โอกาเส ทุกฺขํ วุตฺถโคคโณ นิกฺขมนฺโต นิกฺขมนฺโต อญฺญมญฺญํ อุปนิฆํสนฺโต เวเคน เวเคน ปุญฺชปุญฺโช หุตฺวา นิกฺขมติฯ โส เวเคน เวเคน ‘‘ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ทสา’’ติ คเณติเยว, เอวมิมสฺสาปิ ปุริมนเยน คณยโต อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา หุตฺวา สีฆํ สีฆํ ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺติฯ ตโตเนน ‘‘ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตี’’ติ ญตฺวา อนฺโต จ พหิ จ อคเหตฺวา ทฺวารปฺปตฺตํ ทฺวารปฺปตฺตํเยว คเหตฺวา ‘‘เอโก ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ฉฯ เอโก ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ฉ สตฺต…เป.… อฏฺฐ, นว, ทสา’’ติ สีฆํ สียํ คเณตพฺพเมวฯ คณนปฏิพทฺเธ หิ กมฺมฏฺฐาเน คณนพเลเนว จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, อริตฺตุปตฺถมฺภนวเสน จณฺฑโสเต นาวาฏฺฐปนมิวฯ

ตสฺเสวํ สีฆํ สีฆํ คณยโต กมฺมฏฺฐานํ นิรนฺตรํ ปวตฺตํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ อถ นิรนฺตรํ ปวตฺตตีติ ญตฺวา อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว เวเคน เวเคน คเณตพฺพํฯ อนฺโต ปวิสนวาเตน หิ สทฺธิํ จิตฺตํ ปเวสยโต อพฺภนฺตรํ วาตพฺภาหตํ เมทปูริตํ วิย โหติฯ พหิ นิกฺขมนวาเตน สทฺธิํ จิตฺตํ นีหรโต พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติฯ ผุฏฺฐผุฏฺโฐกาเส ปน สติํ ฐเปตฺวา ภาเวนฺตสฺเสว ภาวนา สมฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว เวเคน เวเคน คเณตพฺพ’’นฺติฯ

กีวจิรํ ปเนตํ คเณตพฺพนฺติ? ยาว วินา คณนาย อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ สติ สนฺติฏฺฐติฯ พหิวิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทํ กตฺวา อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ สติสณฺฐาปนตฺถํเยว หิ คณนาติฯ

[224] เอวํ คณนาย มนสิ กตฺวา อนุพนฺธนาย มนสิ กาตพฺพํฯ อนุพนฺธนา นาม คณนํ ปฏิสํหริตฺวา สติยา นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนํฯ ตญฺจ โข น อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนฯ พหินิกฺขมนวาตสฺส หิ นาภิ อาทิ, หทยํ มชฺฌํ, นาสิกคฺคํ ปริโยสานํฯ อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาทิ, หทยํ มชฺฌํ นาภิ ปริโยสานํฯ ตญฺจสฺส อนุคจฺฉโต วิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สารทฺธาย เจว โหติ อิญฺชนาย จฯ ยถาห –

‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.157)ฯ

ตสฺมา อนุพนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน น มนสิ กาตพฺพํฯ อปิจ โข ผุสนาวเสน จ ฐปนาวเสน จ มนสิ กาตพฺพํฯ คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิฯ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ปน คเณนฺโต คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรติฯ ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต, อปฺปนาวเสน จ จิตฺตํ ฐเปนฺโต อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิ กโรตีติ วุจฺจติฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตปงฺคุฬโทวาริกูปมาหิ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตกกจูปมาย จ เวทิตพฺโพฯ

[225] ตตฺรายํ ปงฺคุโฬปมา – เสยฺยถาปิ ปงฺคุโฬ โทลาย กีฬตํ มาตาปุตฺตานํ โทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว โทลาถมฺภมูเล นิสินฺโน กเมน อาคจฺฉนฺตสฺส จ คจฺฉนฺตสฺส จ โทลาผลกสฺส อุโภ โกฏิโย มชฺฌญฺจ ปสฺสติ, น จ อุโภโกฏิมชฺฌานํ ทสฺสนตฺถํ พฺยาวโฏ โหติ, เอวเมวายํ ภิกฺขุ สติวเสน อุปนิพนฺธนถมฺภมูเล ฐตฺวา อสฺสาสปสฺสาสโทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว นิมิตฺเต สติยา นิสีทนฺโต กเมน อาคจฺฉนฺตานญฺจ คจฺฉนฺตานญฺจ ผุฏฺฐฏฺฐาเน อสฺสาสปสฺสาสานํ อาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉนฺโต ตตฺถ จ จิตฺตํ ฐเปนฺโต ปสฺสติ, น จ เตสํ ทสฺสนตฺถํ พฺยาวโฏ โหติ, อยํ ปงฺคุโฬปมาฯ

[226] อยํ ปน โทวาริกูปมา – เสยฺยถาปิ โทวาริโก นครสฺส อนฺโต จ พหิ จ ปุริเส ‘‘โก ตฺวํ, กุโต วา อาคโต, กุหิํ วา คจฺฉสิ, กิํ วา เต หตฺเถ’’ติ น วีมํสติฯ น หิ ตสฺส เต ภารา, ทฺวารปฺปตฺตํ ทฺวารปฺปตฺตํเยว ปน วีมํสติ, เอวเมว อิมสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตปวิฏฺฐวาตา จ พหินิกฺขนฺตวาตา จ น ภารา โหนฺติ, ทฺวารปฺปตฺตา ทฺวารปฺปตฺตาเยว ภาราติ อยํ โทวาริกูปมาฯ

[227] กกจูปมา ปน อาทิโต ปฏฺฐาย เอวํ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

อชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา นุปลพฺภติฯ

‘‘นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

ชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา อุปลพฺภตี’’ติฯ (ปฏิ. ม. 1.159);

‘‘กถํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ, น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิ คจฺฉติ? เสยฺยถาปิ รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต, ตเมนํ ปุริโส กกเจน ฉินฺเทยฺยฯ รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ, น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติฯ

‘‘ยถา รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต, เอวํ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํฯ ยถา กกจทนฺตา, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสาฯ

ยถา รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ, น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ, เอวเมว ภิกฺขุ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺโน โหติ, น อาคเต วา คเต วา อสฺสาสปสฺสาเส มนสิ กโรติ, น จ อาคตา วา คตา วา อสฺสาสปสฺสาสา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติฯ

‘‘ปธานนฺติ กตมํ ปธานํ? อารทฺธวีริยสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ โหติ, อิทํ ปธานํฯ กตโม ปโยโค? อารทฺธวีริยสฺส อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมนฺติ, อยํ ปโยโคฯ กตโม วิเสโส? อารทฺธวีริยสฺส สํโยชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺติ, อยํ วิเสโสฯ เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ, น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ (ปฏิ. ม. 1.159)ฯ

‘‘อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;

อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;

โส อิมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติฯ (ปฏิ. ม. 1.160);

อยํ กกจูปมาฯ อิธ ปนสฺส อาคตาคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว ปโยชนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[228] อิทํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรโต กสฺสจิ น จิเรเนว นิมิตฺตญฺจ อุปฺปชฺชติ, อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชติฯ กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุติ อนุกฺกมโต โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสน กายทรเถ วูปสนฺเต กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหติ, สรีรํ อากาเส ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหติฯ ยถา สารทฺธกายสฺส มญฺเจ วา ปีเฐ วา นิสีทโต มญฺจปีฐํ โอนมติ, วิกูชติ, ปจฺจตฺถรณํ วลิํ คณฺหาติฯ อสารทฺธกายสฺส ปน นิสีทโต เนว มญฺจปีฐํ โอนมติ, น วิกูชติ, น ปจฺจตฺถรณํ วลิํ คณฺหาติ, ตูลปิจุปูริตํ วิย มญฺจปีฐํ โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา อสารทฺโธ กาโย ลหุโก โหติฯ เอวเมว คณนาวเสน มนสิการกาลโต ปภุติ อนุกฺกมโต โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสน กายทรเถ วูปสนฺเต กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหติ, สรีรํ อากาเส ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหติฯ

ตสฺส โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธ สุขุมสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺตติฯ ตสฺมิมฺปิ นิรุทฺเธ อปราปรํ ตโต สุขุมตรํ สุขุมตรํ นิมิตฺตารมฺมณํ ปวตฺตติเยวฯ กถํ? ยถา ปุริโส มหติยา โลหสลากาย กํสถาลํ อาโกเฏยฺย, เอกปฺปหาเรน มหาสทฺโท อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส โอฬาริกสทฺทารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ นิรุทฺเธ โอฬาริเก สทฺเท อถ ปจฺฉา สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณํ, ตสฺมิมฺปิ นิรุทฺเธ อปราปรํ ตโต สุขุมตรํ สุขุมตรํ สทฺทนิมิตฺตารมฺมณํ ปวตฺตเตว, เอวนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิเจตํ – ‘‘เสยฺยถาปิ กํเส อาโกฏิเต’’ติ (ปฏิ. ม. 1.171) วิตฺถาโรฯ

[229] ยถา หิ อญฺญานิ กมฺมฏฺฐานานิ อุปรูปริ วิภูตานิ โหนฺติ, น ตถา อิทํฯ อิทํ ปน อุปรูปริ ภาเวนฺตสฺส สุขุมตฺตํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐานมฺปิ น อุปคจฺฉติ, เอวํ อนุปฏฺฐหนฺเต ปน ตสฺมิํ เตน ภิกฺขุนา อุฏฺฐายาสนา จมฺมขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา น คนฺตพฺพํฯ กิํ กาตพฺพํ? ‘‘อาจริยํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ วา, ‘‘นฏฺฐํ ทานิ เม กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วา น วุฏฺฐาตพฺพํฯ อิริยาปถํ วิโกเปตฺวา คจฺฉโต หิ กมฺมฏฺฐานํ นวนวเมว โหติฯ ตสฺมา ยถานิสินฺเนเนว เทสโต อาหริตพฺพํฯ

ตตฺรายํ อาหรณูปาโย, เตน หิ ภิกฺขุนา กมฺมฏฺฐานสฺส อนุปฏฺฐานภาวํ ญตฺวา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ, อิเม อสฺสาสปสฺสาสา นาม กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ นตฺถิฯ กสฺส วา อตฺถิ, กสฺส วา นตฺถีติฯ อเถวํ ปฏิสญฺจิกฺขตา อิเม อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํ นตฺถิ, อุทเก นิมุคฺคานํ นตฺถิ, ตถา อสญฺญีภูตานํ, มตานํ, จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ, รูปารูปภวสมงฺคีนํ, นิโรธสมาปนฺนานนฺติ ญตฺวา เอวํ อตฺตนาว อตฺตา ปฏิโจเทตพฺโพ ‘‘นนุ ตฺวํ, ปณฺฑิต, เนว มาตุกุจฺฉิคโต, น อุทเก นิมุคฺโค, น อสญฺญีภูโต, น มโต, น จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺโน, น รูปารูปภวสมงฺคี, น นิโรธสมาปนฺโนฯ อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา, มนฺทปญฺญตาย ปน ปริคฺคเหตุํ น สกฺโกสี’’ติฯ อถาเนน ปกติผุฏฺฐวเสน จิตฺตํ ฐเปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อิเม หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺตา ปวตฺตนฺติฯ รสฺสนาสิกสฺส อุตฺตโรฏฺฐํฯ ตสฺมาเนน อิมํ นาม ฐานํ ฆฏฺเฏนฺตีติ นิมิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ อิมเมว หิ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, มุฏฺฐสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติภาวนํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 3.149; สํ. นิ. 5.992)ฯ

[230] กิญฺจาปิ หิ ยํกิญฺจิ กมฺมฏฺฐานํ สตสฺส สมฺปชานสฺเสว สมฺปชฺชติฯ อิโต อญฺญํ ปน มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติฯ อิทํ ปน อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ครุกํ ครุกภาวนํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ มหาปุริสานํเยว มนสิการภูมิภูตํ, น เจว อิตฺตรํ, น จ อิตฺตรสตฺตสมาเสวิตํฯ ยถา ยถา มนสิ กรียติ, ตถา ตถา สนฺตญฺเจว โหติ สุขุมญฺจฯ ตสฺมา เอตฺถ พลวตี สติ จ ปญฺญา จ อิจฺฉิตพฺพาฯ

ยถา หิ มฏฺฐสาฏกสฺส ตุนฺนกรณกาเล สูจิปิ สุขุมา อิจฺฉิตพฺพาฯ สูจิปาสเวธนมฺปิ ตโต สุขุมตรํ, เอวเมว มฏฺฐสาฏกสทิสสฺส อิมสฺส กมฺมฏฺฐานสฺส ภาวนากาเล สูจิปฏิภาคา สติปิ, สูจิปาสเวธนปฏิภาคา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺญาปิ พลวตี อิจฺฉิตพฺพาฯ ตาหิ จ ปน สติปญฺญาหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา น เต อสฺสาสปสฺสาสา อญฺญตฺร ปกติผุฏฺโฐกาสา ปริเยสิตพฺพาฯ

ยถา ปน กสฺสโก กสิํ กสิตฺวา พลีพทฺเท มุญฺจิตฺวา โคจรมุเข กตฺวา ฉายาย นิสินฺโน วิสฺสเมยฺย, อถสฺส เต พลีพทฺทา เวเคน อฏวิํ ปวิเสยฺยุํฯ โย โหติ เฉโก กสฺสโก, โส ปุน เต คเหตฺวา โยเชตุกาโม น เตสํ อนุปทํ คนฺตฺวา อฏวิํ อาหิณฺฑหิ, อถ โข รสฺมิญฺจ ปโตทญฺจ คเหตฺวา อุชุกเมว เตสํ นิปาตนติตฺถํ คนฺตฺวา นิสีทติ วา นิปชฺชติ วา, อถ เต โคเณ ทิวสภาคํ จริตฺวา นิปาตนติตฺถํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปจฺจุตฺตริตฺวา ฐิเต ทิสฺวา รสฺมิยา พนฺธิตฺวา ปโตเทน วิชฺฌนฺโต อาเนตฺวา โยเชตฺวา ปุน กมฺมํ กโรติ, เอวเมว เตน ภิกฺขุนา น เต อสฺสาสปสฺสาสา อญฺญตฺร ปกติผุฏฺโฐกาสา ปริเยสิตพฺพาฯ สติรสฺมิํ ปน ปญฺญาปโตทญฺจ คเหตฺวา ปกติผุฏฺโฐกาเส จิตฺตํ ฐเปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ เอวญฺหิสฺส มนสิกโรโต น จิรสฺเสว เต อุปฏฺฐหนฺติ นิปาตนติตฺเถ วิย โคณาฯ ตโตเนน สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน โยเชตฺวา ปญฺญาปโตเทน วิชฺฌนฺเตน ปุนปฺปุนํ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตพฺพํฯ

[231] ตสฺเสวมนุยุญฺชโต น จิรสฺเสว นิมิตฺตํ อุปฏฺฐาติฯ ตํ ปเนตํ น สพฺเพสํ เอกสทิสํ โหติฯ อปิจ โข กสฺสจิ สุขสมฺผสฺสํ อุปฺปาทยมาโน ตูลปิจุ วิย กปฺปาสปิจุ วิย วาตธารา วิย จ อุปฏฺฐาตีติ เอกจฺเจ อาหุฯ

อยํ ปน อฏฺฐกถาสุ วินิจฺฉโย, อิทญฺหิ กสฺสจิ ตารกรูปํ วิย มณิคุฬิกา วิย มุตฺตาคุฬิกา วิย จ, กสฺสจิ ขรสมฺผสฺสํ หุตฺวา กปฺปาสฏฺฐิ วิย ทารุสารสูจิ วิย จ, กสฺสจิ ทีฆปามงฺคสุตฺตํ วิย กุสุมทามํ วิย ธูมสิขา วิย จ, กสฺสจิ วิตฺถตํ มกฺกฏกสุตฺตํ วิย วลาหกปฏลํ วิย ปทุมปุปฺผํ วิย รถจกฺกํ วิย จนฺทมณฺฑลํ วิย สูริยมณฺฑลํ วิย จ อุปฏฺฐาติฯ ตญฺจ ปเนตํ ยถา สมฺพหุเลสุ ภิกฺขูสุ สุตฺตนฺตํ สชฺฌายิตฺวา นิสินฺเนสุ เอเกน ภิกฺขุนา ‘‘ตุมฺหากํ กีทิสํ หุตฺวา อิทํ สุตฺตํ อุปฏฺฐาตี’’ติ วุตฺเต เอโก ‘‘มยฺหํ มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาตี’’ติ อาหฯ อปโร ‘‘มยฺหํ เอกา วนราชิ วิย’’ฯ อญฺโญ ‘‘มยฺหํ เอโก สีตจฺฉาโย สาขาสมฺปนฺโน ผลภารภริตรุกฺโข วิยา’’ติฯ เตสํ หิ ตํ เอกเมว สุตฺตํ สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาติฯ เอวํ เอกเมว กมฺมฏฺฐานํ สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาติฯ สญฺญชญฺหิ เอตํ สญฺญานิทานํ สญฺญาปภวํฯ ตสฺมา สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ อญฺญเมว อสฺสาสารมฺมณํ จิตฺตํ, อญฺญํ ปสฺสาสารมฺมณํ, อญฺญํ นิมิตฺตารมฺมณํฯ ยสฺส หิ อิเม ตโย ธมฺมา นตฺถิ, ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ เนว อปฺปนํ, น อุปจารํ ปาปุณาติฯ ยสฺส ปน อิเม ตโย ธมฺมา อตฺถิ, ตสฺเสว กมฺมฏฺฐานํ อุปจารญฺจ อปฺปนญฺจ ปาปุณาติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

อชานโต ตโย ธมฺเม, ภาวนา นุปลพฺภติฯ

‘‘นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

ชานโตว ตโย ธมฺเม, ภาวนา อุปลพฺภตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165);

[232] เอวํ อุปฏฺฐิเต ปน นิมิตฺเต เตน ภิกฺขุนา อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, เอวรูปํ นาม อุปฏฺฐาตี’’ติฯ อาจริเยน ปน เอตํ นิมิตฺตนฺติ วา น วา นิมิตฺตนฺติ น วตฺตพฺพํฯ ‘‘เอวํ โหติ, อาวุโส’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรหีติ วตฺตพฺโพฯ นิมิตฺตนฺติ หิ วุตฺเต โวสานํ อาปชฺเชยฺยฯ น นิมิตฺตนฺติ วุตฺเต นิราโส วิสีเทยฺยฯ ตสฺมา ตทุภยมฺปิ อวตฺวา มนสิกาเรเยว นิโยเชตพฺโพติฯ เอวํ ตาว ทีฆภาณกาฯ

มชฺฌิมภาณกา ปนาหุ ‘‘นิมิตฺตมิทํ, อาวุโส, กมฺมฏฺฐานํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรหิ สปฺปุริสาติ วตฺตพฺโพ’’ติฯ

อถาเนน นิมิตฺเตเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ ฯ เอวมสฺสายํ อิโต ปภุติ ฐปนาวเสน ภาวนา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘นิมิตฺเต ฐปยํ จิตฺตํ, นานาการํ วิภาวยํ;

ธีโร อสฺสาสปสฺสาเส, สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165);

ตสฺเสวํ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปภุติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ, กิเลสา สนฺนิสินฺนาวฯ สติ อุปฏฺฐิตาเยวฯ จิตฺตํ อุปจารสมาธินา สมาหิตเมวฯ อถาเนน ตํ นิมิตฺตํ เนว วณฺณโต มนสิ กาตพฺพํ, น ลกฺขณโต ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ อปิจ โข ขตฺติยมเหสิยา จกฺกวตฺติคพฺโภ วิย กสฺสเกน สาลิยวคพฺโภ วิย จ อาวาสาทีนิ สตฺต อสปฺปายานิ วชฺเชตฺวา ตาเนว สตฺต สปฺปายานิ เสวนฺเตน สาธุกํ รกฺขิตพฺพํฯ อถ นํ เอวํ รกฺขิตฺวา ปุนปฺปุนํ มนสิการวเสน วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ คมยิตฺวา ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํ, วีริยสมตา โยเชตพฺพาฯ ตสฺเสวํ ฆเฏนฺตสฺส ปถวีกสิเณ วุตฺตานุกฺกเมเนว ตสฺมิํ นิมิตฺเต จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ

[233] เอวํ นิพฺพตฺตจตุกฺกปญฺจกชฺฌาโน ปเนตฺถ ภิกฺขุ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา ปาริสุทฺธิํ ปตฺตุกาโม ตเทว ฌานํ ปญฺจหากาเรหิ วสิปฺปตฺตํ ปคุณํ กตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปติฯ กถํ? โส หิ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทโย กรชกาโย จ จิตฺตญฺจาติ ปสฺสติฯ ยถา หิ กมฺมารคคฺคริยา ธมมานาย ภสฺตญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ วาโต สญฺจรติ, เอวเมว กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสาติฯ ตโต อสฺสาสปสฺสาเส จ กายญฺจ รูปนฺติ จิตฺตญฺจ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ อรูปนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน นามรูปววตฺถานํ ปรโต อาวิภวิสฺสติฯ

เอวํ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสติฯ ปริเยสนฺโต จ นํ ทิสฺวา ตีสุปิ อทฺธาสุ นามรูปสฺส ปวตฺติํ อารพฺภ กงฺขํ วิตรติฯ

วิติณฺณกงฺโข กลาปสมฺมสนวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเน โอภาสาทโย ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปฏิปทาญาณํ มคฺโคติ ววตฺถเปตฺวา อุทยํ ปหาย ภงฺคานุปสฺสนํ ปตฺวา นิรนฺตรํ ภงฺคานุปสฺสเนน วยโต อุปฏฺฐิเตสุ สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต ยถากฺกเมน จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา อรหตฺตผเล ปติฏฺฐาย เอกูนวีสติเภทสฺส ปจฺจเวกฺขณาญาณสฺส ปริยนฺตํ ปตฺโต สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺโย โหติฯ

เอตฺตาวตา จสฺส คณนํ อาทิํ กตฺวา วิปสฺสนาปริโยสานา อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา สมตฺตา โหตีติ อยํ สพฺพาการโต ปฐมจตุกฺกวณฺณนาฯ

[234] อิตเรสุ ปน ตีสุ จตุกฺเกสุ ยสฺมา วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาวนานโย นาม นตฺถิฯ ตสฺมา อนุปทวณฺณนานเยเนว เตสํ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปีติปฏิสํเวทีติ ปีติํ ปฏิสํวิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จฯ

กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชติฯ ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ กถํ อสมฺโมหโต? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีติํ ขยโต วยโต สมฺมสติฯ ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.172) –

‘‘ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ

ทีฆํ ปสฺสาสวเสน… รสฺสํ อสฺสาสวเสน… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ อาวชฺชโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ ชานโต ปสฺสโต ปจฺจเวกฺขโต จิตฺตํ อธิฏฺฐหโต สทฺธาย อธิมุจฺจโต วีริยํ ปคฺคณฺหโต สติํ อุปฏฺฐาปยโต จิตฺตํ สมาทหโต ปญฺญาย ปชานโต อภิญฺเญยฺยํ ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพํ ภาเวตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ เอวํ สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติฯ

เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ อิทมฺปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ, ติณฺณํ ฌานานํ วเสน สุขปฏิสํเวทิตา, จตุนฺนมฺปิ วเสน จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพาฯ จิตฺตสงฺขาโรติ เวทนาทโย ทฺเว ขนฺธาฯ สุขปฏิสํเวทีปเท เจตฺถ วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถํ ‘‘สุขนฺติ ทฺเว สุขานิ กายิกญฺจ สุขํ เจตสิกญฺจา’’ติ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.173) วุตฺตํฯ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ โอฬาริกํ โอฬาริกํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต, นิโรเธนฺโตติ อตฺโถฯ โส วิตฺถารโต กายสงฺขาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อปิเจตฺถ ปีติปเท ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาฯ สุขปเท สรูเปเนว เวทนาฯ ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสุ ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.174; ม. นิ. 1.463) วจนโต สญฺญาสมฺปยุตฺตา เวทนาติ เอวํ เวทนานุปสฺสนานเยน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[235] ตติยจตุกฺเกปิ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพาฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ โมเทนฺโต ปโมเทนฺโต หาเสนฺโต ปหาเสนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติฯ ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อภิปฺปโมโท โหติ สมาธิวเสน จ วิปสฺสนาวเสน จฯ

กถํ สมาธิวเสน? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชติฯ โส สมาปตฺติกฺขเณ สมฺปยุตฺตปีติยา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติฯ กถํ วิปสฺสนาวเสน? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตปีติํ ขยโต วยโต สมฺมสติฯ เอวํ วิปสฺสนากฺขเณ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีติํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติฯ

เอวํ ปฏิปนฺโน ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติ วุจฺจติฯ

สมาทหํ จิตฺตนฺติ ปฐมชฺฌานาทิวเสน อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ อาทหนฺโต สมํ ฐเปนฺโตฯ ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺปสฺสโต วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน อุปฺปชฺชติ ขณิกจิตฺเตกคฺคตาฯ เอวํ อุปฺปนฺนาย ขณิกจิตฺเตกคฺคตาย วเสนปิ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ อาทหนฺโต สมํ ฐเปนฺโต ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติ วุจฺจติฯ

วิโมจยํ จิตฺตนฺติ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต, ทุติเยน วิตกฺกวิจาเรหิ, ตติเยน ปีติยา, จตุตฺเถน สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโตฯ ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺมสติฯ โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาโต, อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาโต, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิโต, วิราคานุปสฺสนาย ราคโต, นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยโต, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติฯ เอวํ จิตฺตานุปสฺสนาวเสน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[236] จตุตฺถจตุกฺเก ปน อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ ตาว อนิจฺจํ เวทิตพฺพํฯ อนิจฺจตา เวทิตพฺพาฯ อนิจฺจานุปสฺสนา เวทิตพฺพาฯ อนิจฺจานุปสฺสี เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวาฯ อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ, หุตฺวา อภาโว วา, นิพฺพตฺตานํ เตเนวากาเรน อฏฺฐตฺวา ขณภงฺเคน เภโทติ อตฺโถฯ อนิจฺจานุปสฺสนาติ ตสฺสา อนิจฺจตาย วเสน รูปาทีสุ อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสนาฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ ตาย อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโตฯ

ตสฺมา เอวํภูโต อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต จ อิธ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติ เวทิตพฺโพฯ

วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน ทฺเว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จฯ ตตฺถ ขยวิราโคติ สงฺขารานํ ขณภงฺโคฯ อจฺจนฺตวิราโคติ นิพฺพานํฯ วิราคานุปสฺสนาติ ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตา วิปสฺสนา จ มคฺโค จฯ ตาย ทุวิธายปิ อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต จ ‘‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติ เวทิตพฺโพฯ นิโรธานุปสฺสีปเทปิ เอเสว นโยฯ

ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถาปิ ทฺเว ปฏินิสฺสคฺคา ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จฯ ปฏินิสฺสคฺโคเยว อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ วิปสฺสนามคฺคานํ เอตมธิวจนํฯ

วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติ, สงฺขตโทสทสฺสเนน จ ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคติ จ วุจฺจติฯ มคฺโค สมุจฺเฉทวเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติ, อารมฺมณกรเณน จ นิพฺพาเน ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคติ จ วุจฺจติฯ อุภยมฺปิ ปน ปุริมปุริมญฺญาณานํ อนุอนุปสฺสนโต อนุปสฺสนาติ วุจฺจติฯ ตาย ทุวิธายปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต จ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี’’ติ เวทิตพฺโพฯ

อิทํ จตุตฺถจตุกฺกํ สุทฺธวิปสฺสนาวเสเนว วุตฺตํฯ ปุริมานิ ปน ตีณิ สมถวิปสฺสนาวเสนฯ เอวํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสวตฺถุกาย อานาปานสฺสติยา ภาวนา เวทิตพฺพาฯ เอวํ โสฬสวตฺถุวเสน จ ปน อยํ อานาปานสฺสติ มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาฯ

[237] ตตฺรสฺส ‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สนฺโต เจว ปณีโต จา’’ติอาทิวจนโต สนฺตภาวาทิวเสนาปิ มหานิสํสตา เวทิตพฺพา, วิตกฺกุปจฺเฉทสมตฺถตายปิฯ

อยญฺหิ สนฺตปณีตอเสจนกสุขวิหารตฺตา สมาธิอนฺตรายกรานํ วิตกฺกานํ วเสน อิโต จิโต จ จิตฺตสฺส วิธาวนํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อานาปานารมฺมณาภิมุขเมว จิตฺตํ กโรติฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. 9.1)ฯ

วิชฺชาวิมุตฺติปาริปูริยา มูลภาเวนาปิ จสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.147)ฯ

อปิจ จริมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วิทิตภาวกรณโตปิสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ ภาวิตาย โข, ราหุล, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย เยปิ เต จริมกา อสฺสาสปสฺสาสา, เตปิ วิทิตาว นิรุชฺฌนฺติ, โน อวิทิตา’’ติ (ม. นิ. 2.121)ฯ

[238] ตตฺถ นิโรธวเสน ตโย จริมกา ภวจริมกา, ฌานจริมกา, จุติจริมกาติฯ ภเวสุ หิ กามภเว อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ, รูปารูปภเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ภวจริมกาฯ ฌาเนสุ ปุริเม ฌานตฺตเย ปวตฺตนฺติ, จตุตฺเถ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ฌานจริมกาฯ เย ปน จุติจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ, อิเม จุติจริมกา นามฯ อิเม อิธ ‘‘จริมกา’’ติ อธิปฺเปตาฯ

อิมํ กิร กมฺมฏฺฐานํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺฐุ ปริคฺคหิตตฺตา จุติจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสมสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ อาวชฺชยโต อุปฺปาโทปิ เนสํ ปากโฏ โหติฯ ฐิติํ อาวชฺชยโต ฐิติปิ เนสํ ปากฏา โหติฯ ภงฺคํ อาวชฺชยโต จ ภงฺโค เนสํ ปากโฏ โหติฯ

อิโต อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ภิกฺขุโน หิ อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนํ วา โหติ อปริจฺฉินฺนํ วาฯ อิทํ ปน โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนเมว โหติฯ

โส ‘‘เอตฺตกํ ทานิ เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺติ, น อิโต ปร’’นฺติ ญตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว สรีรปฏิชคฺคนนิวาสนปารุปนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อกฺขีนิ นิมีเลติ โกฏปพฺพตวิหารวาสีติสฺสตฺเถโร วิย มหากรญฺชิยวิหารวาสีมหาติสฺสตฺเถโร วิย เทวปุตฺตมหารฏฺเฐ ปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร วิย จิตฺตลปพฺพตวิหารวาสิโน ทฺเว ภาติยตฺเถรา วิย จฯ

ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํฯ ทฺเวภาติยตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา จงฺกเม ฐิโต จนฺทาโลกํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมาห – ‘‘ตุมฺเหหิ กถํ ปรินิพฺพายนฺตา ภิกฺขู ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ ตตฺร เกจิ อาหํสุ ‘‘อมฺเหหิ อาสเน นิสินฺนกาว ปรินิพฺพายนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติฯ เกจิ ‘‘อมฺเหหิ อากาเส ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสินฺนกา’’ติฯ เถโร อาห – ‘‘อหํ ทานิ โว จงฺกมนฺตเมว ปรินิพฺพายมานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ตโต จงฺกเม เลขํ กตฺวา ‘‘อหํ อิโต จงฺกมโกฏิโต ปรโกฏิํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน อิมํ เลขํ ปตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ปรภาคํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน เอเกน ปาเทน เลขํ อกฺกนฺตกฺขเณเยว ปรินิพฺพายิฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมตฺโต, อนุยุญฺเชถ ปณฺฑิโต;

เอวํ อเนกานิสํสํ, อานาปานสฺสติํ สทาติฯ

อิทํ อานาปานสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

อุปสมานุสฺสติกถา

[239] อานาปานสฺสติยา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํ ปน อุปสมานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) เอวํ สพฺพทุกฺขูปสมสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส คุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

ตตฺถ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ ธมฺมาติ สภาวาฯ สงฺขตา วา อสงฺขตา วาติ สงฺคมฺม สมาคมฺม ปจฺจเยหิ กตา วา อกตา วาฯ