กายคตาสติกถา

[178] อิทานิ ยํ ตํ อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา อปฺปวตฺตปุพฺพํ สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติฯ มหโต อตฺถาย สํวตฺตติฯ มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติฯ มหโต สติสมฺปชญฺญาย สํวตฺตติฯ ญาณทสฺสนปฏิลาภาย สํวตฺตติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติฯ กตโม เอกธมฺโม? กายคตา สติ… (อ. นิ. 1.563 อาทโย)ฯ อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสติํ ปริภุญฺชนฺติฯ อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสติํ น ปริภุญฺชนฺติฯ อมตํ เตสํ, ภิกฺขเว, ปริภุตฺตํ… อปริภุตฺตํ… ปริหีนํ… อปริหีนํ… วิรทฺธํ… อวิรทฺธํ, เยสํ กายคตาสติ อารทฺธาติ (อ. นิ. 1.603) เอวํ ภควตา อเนเกหิ อากาเรหิ ปสํสิตฺวา ‘‘กถํ ภาวิตา, ภิกฺขเว, กายคตาสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.154) นเยน อานาปานปพฺพํ, อิริยาปถปพฺพํ, จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ, ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพํ, ธาตุมนสิการปพฺพํ, นวสิวถิกปพฺพานีติ อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ ปพฺพานํ วเสน กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐํ, ตสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโตฯ

ตตฺถ ยสฺมา อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพนฺติ อิมานิ ตีณิ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิฯ นว สิวถิกปพฺพานิ วิปสฺสนาญาเณสุเยว อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตานิฯ ยาปิ เจตฺถ อุทฺธุมาตกาทีสุ สมาธิภาวนา อิชฺเฌยฺย, สา อสุภนิทฺเทเส ปกาสิตาเยวฯ อานาปานปพฺพํ ปน ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพญฺจ อิมาเนเวตฺถ ทฺเว สมาธิวเสน วุตฺตานิฯ เตสุ อานาปานปพฺพํ อานาปานสฺสติวเสน วิสุํ กมฺมฏฺฐานํเยวฯ ยํ ปเนตํ ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติฯ อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา…เป.… มุตฺต’’นฺติ (ม. นิ. 3.154) เอวํ มตฺถลุงฺคํ อฏฺฐิมิญฺเชน สงฺคเหตฺวา ปฏิกฺกูลมนสิการวเสน เทสิตํ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ, อิทมิธ กายคตาสตีติ อธิปฺเปตํฯ

[179] ตตฺถายํ ปาฬิวณฺณนาปุพฺพงฺคโม ภาวนานิทฺเทโสฯ อิมเมว กายนฺติ อิมํ จตุมหาภูติกํ ปูติกายํฯ อุทฺธํ ปาทตลาติ ปาทตลโต อุปริฯ อโธ เกสมตฺถกาติ เกสคฺคโต เหฏฺฐาฯ ตจปริยนฺตนฺติ ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนํฯ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขตีติ นานปฺปการเกสาทิอสุจิภริโต อยํ กาโยติ ปสฺสติฯ กถํ? อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา…เป.… มุตฺตนฺติฯ

ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติฯ อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ, ตสฺมิํฯ กาเยติ สรีเรฯ สรีรํ หิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนญฺจ โรคสตานํ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติฯ เกสา โลมาติ เอเต เกสาทโย ทฺวตฺติํสาการาฯ ตตฺถ อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา, อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย โลมาติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

อิมสฺมิํ หิ ปาทตลา ปฏฺฐาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ตจโต ปฏฺฐาย ปริโตติ เอตฺตเก พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณิํ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปูรํ วา วาสจุณฺณาทิํ วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถ โข ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อสิริกทสฺสนํ นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจิํเยว ปสฺสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา…เป.… มุตฺต’’นฺติฯ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนาฯ

[180] อิมํ ปน กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อิทํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตพฺพํฯ เตนาปิสฺส กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ ทสธา จ มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ ตตฺถ วจสา มนสา วณฺณโต สณฺฐานโต ทิสโต โอกาสโต ปริจฺเฉทโตติ เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ

อิมสฺมิํ หิ ปฏิกฺกูลมนสิการกมฺมฏฺฐาเน โยปิ ติปิฏโก โหติ, เตนาปิ มนสิการกาเล ปฐมํ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ เอกจฺจสฺส หิ สชฺฌายํ กโรนฺตสฺเสว กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหติ มลยวาสี มหาเทวตฺเถรสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานานํ ทฺวินฺนํ เถรานํ วิยฯ

เถโร กิร เตหิ กมฺมฏฺฐานํ ยาจิโต จตฺตาโร มาเส อิมํเยว สชฺฌายํ กโรถาติ ทฺวตฺติํสาการปาฬิํ อทาสิฯ เต กิญฺจาปิ เนสํ ทฺเว ตโย นิกายา ปคุณา, ปทกฺขิณคฺคาหิตาย ปน จตฺตาโร มาเส ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายนฺตาว โสตาปนฺนา อเหสุํฯ ตสฺมา กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน อาจริเยน อนฺเตวาสิโก วตฺตพฺโพ ‘‘ปฐมํ ตาว วาจาย สชฺฌายํ กโรหี’’ติฯ

กโรนฺเตน จ ตจปญฺจกาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมปฏิโลมวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจติ หิ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสาติ วตฺตพฺพํฯ

ตทนนฺตรํ วกฺกปญฺจเก มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺชํ วกฺกนฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ, ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสาติ วตฺตพฺพํฯ

ตโต ปปฺผาสปญฺจเก หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสนฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ, วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ, ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสาติ วตฺตพฺพํฯ

ตโต มตฺถลุงฺคปญฺจเก อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ มตฺถลุงฺคนฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ, ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ, วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ, ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสาติ วตฺตพฺพํฯ

ตโต เมทฉกฺเก ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโทติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต เมโท เสโท โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ, มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ, ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ, วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ, ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสาติ วตฺตพฺพํฯ

ตโต มุตฺตฉกฺเก อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตนฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต มุตฺตํ ลสิกา สิงฺฆาณิกา เขโฬ วสา อสฺสุ, เมโท เสโท โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ, มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ, ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ, วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ, ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสาติ วตฺตพฺพํฯ

เอวํ กาลสตํ กาลสหสฺสํ กาลสตสหสฺสมฺปิ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ วจสา สชฺฌาเยน หิ กมฺมฏฺฐานตนฺติ ปคุณา โหติ, น อิโต จิโต จ จิตฺตํ วิธาวติฯ โกฏฺฐาสา ปากฏา โหนฺติ, หตฺถสงฺขลิกา วิย วติปาทปนฺติ วิย จ ขายนฺติฯ

ยถา ปน วจสา, ตเถว มนสาปิ สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ วจสา สชฺฌาโย หิ มนสา สชฺฌายสฺส ปจฺจโย โหติฯ มนสา สชฺฌาโย ลกฺขณปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหติฯ

วณฺณโตติ เกสาทีนํ วณฺโณ ววตฺถเปตพฺโพฯ

สณฺฐานโตติ เตสญฺเญว สณฺฐานํ ววตฺถเปตพฺพํฯ

ทิสโตติ อิมสฺมิํ หิ สรีเร นาภิโต อุทฺธํ อุปริมทิสา, อโธ เหฏฺฐิมทิสา, ตสฺมา อยํ โกฏฺฐาโส อิมิสฺสา นาม ทิสายาติ ทิสา ววตฺถเปตพฺพาฯ

โอกาสโตติ อยํ โกฏฺฐาโส อิมสฺมิํ นาม โอกาเส ปติฏฺฐิโตติ เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาโส ววตฺถเปตพฺโพฯ

ปริจฺเฉทโตติ สภาคปริจฺเฉโท วิสภาคปริจฺเฉโทติ ทฺเว ปริจฺเฉทาฯ ตตฺถ อยํ โกฏฺฐาโส เหฏฺฐา จ อุปริ จ ติริยญฺจ อิมินา นาม ปริจฺฉินฺโนติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ เกสา น โลมา, โลมาปิ น เกสาติ เอวํ อมิสฺสกตาวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ

เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขนฺเตน ปน อิทํ กมฺมฏฺฐานํ อสุกสฺมิํ สุตฺเต ปฏิกฺกูลวเสน กถิตํ, อสุกสฺมิํ ธาตุวเสนาติ ญตฺวา อาจิกฺขิตพฺพํฯ อิทญฺหิ มหาสติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.377) ปฏิกฺกูลวเสเนว กถิตํฯ มหาหตฺถิปโทปม(ม. นิ. 1.300 อาทโย) มหาราหุโลวาท(ม. นิ. 2.113 อาทโย) ธาตุวิภงฺเคสุ(ม. นิ. 3.342 อาทโย) ธาตุวเสน กถิตํฯ กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. 3.153) ปน ยสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย จตฺตาริ ฌานานิ วิภตฺตานิฯ ตตฺถ ธาตุวเสน กถิตํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ โหติฯ ปฏิกฺกูลวเสน กถิตํ สมถกมฺมฏฺฐานํฯ ตเทตํ อิธ สมถกมฺมฏฺฐานเมวาติฯ

[181] เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตฺวา อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฏิพาหนโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต, อนุปุพฺพมุญฺจนโต, อปฺปนาโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสธา มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ ตตฺถ อนุปุพฺพโตติ อิทญฺหิ สชฺฌายกรณโต ปฏฺฐาย อนุปฏิปาฏิยา มนสิกาตพฺพํ, น เอกนฺตริกายฯ เอกนฺตริกาย หิ มนสิกโรนฺโต ยถา นาม อกุสโล ปุริโส ทฺวตฺติํสปทํ นิสฺเสณิํ เอกนฺตริกาย อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ, เอวเมว ภาวนาสมฺปตฺติวเสน อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมา กิลนฺตจิตฺโต ปตติ, น ภาวนํ สมฺปาเทติฯ

อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ จ นาติสีฆโต มนสิกาตพฺพํฯ อติสีฆโต มนสิกโรโต หิ ยถา นาม ติโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา โอกฺกมนวิสฺสชฺชนํ อสลฺลกฺเขตฺวา สีเฆน ชเวน สตกฺขตฺตุมฺปิ คมนาคมนํ กโรโต ปุริสสฺส กิญฺจาปิ อทฺธานํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, อถ โข ปุจฺฉิตฺวาว คนฺตพฺพํ โหติ, เอวเมว เกวลํ กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ ปาปุณาติ, อวิภูตํ ปน โหติ, น วิเสสํ อาวหติ, ตสฺมา นาติสีฆโต มนสิกาตพฺพํฯ

ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิฯ อติสณิกโต มนสิกโรโต หิ ยถา นาม ตทเหว ติโยชนมคฺคํ คนฺตุกามสฺส ปุริสสฺส อนฺตรามคฺเค รุกฺขปพฺพตตฬากาทีสุ วิลมฺพมานสฺส มคฺโค ปริกฺขยํ น คจฺฉติ, ทฺวีหตีเหน ปริโยสาเปตพฺโพ โหติ, เอวเมว กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจโย น โหติฯ

วิกฺเขปปฏิพาหนโตติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพฯ อปฺปฏิพาหโต หิ ยถา นาม เอกปทิกํ ปปาตมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส ปุริสสฺส อกฺกมนปทํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิโต จิโต จ วิโลกยโต ปทวาโร วิรชฺฌติ, ตโต สตโปริเส ปปาเต ปติตพฺพํ โหติ, เอวเมว พหิทฺธา วิกฺเขเป สติ กมฺมฏฺฐานํ ปริหายติ ปริธํสติฯ ตสฺมา วิกฺเขปปฏิพาหนโต มนสิกาตพฺพํฯ

ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ ยายํ เกสา โลมาติอาทิกา ปณฺณตฺติ, ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลนฺติ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ ยถา หิ อุทกทุลฺลภกาเล มนุสฺสา อรญฺเญ อุทปานํ ทิสฺวา ตตฺถ ตาลปณฺณาทิกํ กิญฺจิเทว สญฺญาณํ พนฺธิตฺวา เตน สญฺญาเณน อาคนฺตฺวา นฺหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จฯ ยทา ปน เนสํ อภิณฺหสญฺจาเรน อาคตาคตปทํ ปากฏํ โหติ, ตทา สญฺญาเณน กิจฺจํ น โหติ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ คนฺตฺวา นฺหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ, เอวเมว ปุพฺพภาเค เกสา โลมาติปณฺณตฺติวเสน มนสิกโรโต ปฏิกฺกูลภาโว ปากโฏ โหติฯ อถ เกสา โลมาติปณฺณตฺติํ สมติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ

อนุปุพฺพมุญฺจนโตติ โย โย โกฏฺฐาโส น อุปฏฺฐาติ, ตํ ตํ มุญฺจนฺเตน อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาตพฺพํฯ อาทิกมฺมิกสฺส หิ เกสาติ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา มุตฺตนฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ มุตฺตนฺติ จ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา เกสาติ อิมํ อาทิโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ อถสฺส มนสิกโรโต มนสิกโรโต เกจิ โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, เกจิ น อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน เย เย อุปฏฺฐหนฺติ, เตสุ เตสุ ตาว กมฺมํ กาตพฺพํฯ ยาว ทฺวีสุ อุปฏฺฐิเตสุ เตสมฺปิ เอโก สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหติ, เอวํ อุปฏฺฐิตํ ปน ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกโรนฺเตน อปฺปนา อุปฺปาเทตพฺพาฯ

ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ ทฺวตฺติํสตาลเก ตาลวเน วสนฺตํ มกฺกฏํ คเหตุกาโม ลุทฺโท อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐิํ กเรยฺย, อถ โข โส มกฺกโฏ ปฏิปาฏิยา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ตาเล ปติตฺวา ปริยนฺตตาลเมว คจฺเฉยฺย, ตตฺถปิ คนฺตฺวา ลุทฺเทน ตเถว กเต ปุน เตเนว นเยน อาทิตาลํ อาคจฺเฉยฺย, โส เอวํ ปุนปฺปุนํ ปริปาติยมาโน อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเนเยว อุฏฺฐหิตฺวา อนุกฺกเมน เอกสฺมิํ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺส เวมชฺเฌ มกุฬตาลปณฺณสูจิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมาโนปิ น อุฏฺฐเหยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา หิ ตาลวเน ทฺวตฺติํสตาลา, เอวํ อิมสฺมิํ กาเย ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสาฯ มกฺกโฏ วิย จิตฺตํฯ ลุทฺโท วิย โยคาวจโรฯ

มกฺกฏสฺส ทฺวตฺติํสตาลเก ตาลวเน นิวาโส วิย โยคิโน จิตฺตสฺส ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสเก กาเย อารมฺมณวเสน อนุสญฺจรณํฯ ลุทฺเทน อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐิยา กตาย มกฺกฏสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ ตาเล ปติตฺวา ปริยนฺตตาลคมนํ วิย โยคิโน เกสาติ มนสิกาเร อารทฺเธ ปฏิปาฏิยา คนฺตฺวา ปริโยสานโกฏฺฐาเสเยว จิตฺตสฺส สณฺฐานํฯ ปุน ปจฺจาคมเนปิ เอเสว นโยฯ ปุนปฺปุนํ ปริปาติยมานสฺส มกฺกฏสฺส อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเน อุฏฺฐานํ วิย ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต เกสุจิ เกสุจิ อุปฏฺฐิเตสุ อนุปฏฺฐหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺฐิเตสุ ปริกมฺมกรณํฯ อนุกฺกเมน เอกสฺมิํ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺส มชฺเฌ มกุฬตาลปณฺณสูจิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมานสฺสปิ อนุฏฺฐานํ วิย อวสาเน ทฺวีสุ อุปฏฺฐิเตสุ โย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐาติ, ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา อปฺปนาย อุปฺปาทนํฯ

อปราปิ อุปมา – ยถา นาม ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ ทฺวตฺติํสกุลํ คามํ อุปนิสฺสาย วสนฺโต ปฐมเคเหเยว ทฺเว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกํ วิสฺสชฺเชยฺยฯ ปุนทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา ปรโต ทฺเว วิสฺสชฺเชยฺยฯ ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปริภุญฺเชยฺยฯ เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวตฺติํสกุลคาโม วิย หิ ทฺวตฺติํสากาโรฯ ปิณฺฑปาติโก วิย โยคาวจโรฯ ตสฺส ตํ คามํ อุปนิสฺสาย วาโส วิย โยคิโน ทฺวตฺติํสากาเร ปริกมฺมกรณํฯ ปฐมเคเห ทฺเว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกิสฺสา วิสฺสชฺชนํ วิย ทุติยทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา ปรโต ทฺวินฺนํ วิสฺสชฺชนํ วิย จ มนสิกโรโต มนสิกโรโต อนุปฏฺฐหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺฐิเตสุ ยาว โกฏฺฐาสทฺวเย ปริกมฺมกรณํฯ ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลายํ นิสีทิตฺวา ปริโภโค วิย ทฺวีสุ โย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐาติ, ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา อปฺปนาย อุปฺปาทนํฯ

อปฺปนาโตติ อปฺปนาโกฏฺฐาสโต เกสาทีสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพาติ อยเมเวตฺถ อธิปฺปาโยฯ

ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อธิจิตฺตํ, สีติภาโว, โพชฺฌงฺคโกสลฺลนฺติ อิเม ตโย สุตฺตนฺตา วีริยสมาธิโยชนตฺถํ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ –

‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน , ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ กาเลนกาลํ มนสิกาตพฺพานิฯ กาเลนกาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ กาเลนกาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ กาเลนกาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตญฺเญว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตญฺเญว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตญฺเญว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมา สมาธิเยยฺย อาสวานํ ขยายฯ ยโต จ โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ กาเลนกาลํ สมาธินิมิตฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกโรติ, ตํ โหติ จิตฺตํ มุทุญฺจ กมฺมญฺญญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา อุกฺกํ พนฺธติ, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปติ, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปตฺวา สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิปิตฺวา กาเลนกาลํ อภิธมติ, กาเลนกาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลนกาลํ อชฺฌุเปกฺขติฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อภิธเมยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ ฑเหยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อุทเกน ปริปฺโผเสยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ นิพฺพาเยยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ อชฺฌุเปกฺเขยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ น สมฺมา ปริปากํ คจฺเฉยฺยฯ ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ กาเลนกาลํ อภิธมติ, กาเลนกาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลนกาลํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตํ โหติ ชาตรูปํ มุทุญฺจ กมฺมญฺญญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา อุเปติ กมฺมายฯ

ยสฺสา ยสฺสา จ ปิฬนฺธนวิกติยา อากงฺขติ ยทิ ปฏิกาย ยทิ กุณฺฑลาย ยทิ คีเวยฺยาย ยทิ สุวณฺณมาลาย, ตญฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติฯ

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน…เป.… สมาธิยติ อาสวานํ ขยายฯ ยสฺส ยสฺส จ อภิญฺญา สจฺฉิ กรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิญฺญา สจฺฉิ กิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติ อายตเน’’ติ (อ. นิ. 3.103)ฯ

อิทํ สุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุํฯ กตเมหิ ฉหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติฯ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติฯ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํสิตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติฯ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ปณีตาธิมุตฺติโก จ โหติ นิพฺพานาภิรโตฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุ’’นฺติ (อ. นิ. 6.85)ฯ

อิทํ สุตฺตํ อนุตฺตรํ สีติภาโวติ เวทิตพฺพํฯ

โพชฺฌงฺคโกสลฺลํ ‘‘ปน เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมิํ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. 5.234) อปฺปนาโกสลฺลกถายํ ทสฺสิตเมวฯ

อิติ อิทํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อิทญฺจ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา เตน โยคินา อุภยโกสลฺลวเสน กมฺมฏฺฐานํ สาธุกํ อุคฺคเหตพฺพํฯ สเจ ปนสฺส อาจริเยน สทฺธิํ เอกวิหาเรเยว ผาสุ โหติ, เอวํ วิตฺถาเรน อกถาเปตฺวา กมฺมฏฺฐานํ สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อนุยุชฺชนฺเตน วิเสสํ ลภิตฺวา อุปรูปริ กถาเปตพฺพํฯ

อญฺญตฺถ วสิตุกาเมน ยถาวุตฺเตน วิธินา วิตฺถารโต กถาเปตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา สพฺพํ คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา ปถวีกสิณนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว อนนุรูปํ เสนาสนํ ปหาย อนุรูเป วิหาเร วสนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา ปฏิกฺกูลมนสิกาเร ปริกมฺมํ กาตพฺพํฯ

กโรนฺเตน ปน เกเสสุ ตาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ กถํ? เอกํ วา ทฺเว วา เกเส ลุญฺจิตฺวา หตฺถตเล ฐเปตฺวา วณฺโณ ตาว ววตฺถเปตพฺโพฯ ฉินฺนฏฺฐาเนปิ เกเส โอโลเกตุํ วฏฺฏติฯ อุทกปตฺเต วา ยาคุปตฺเต วา โอโลเกตุมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ กาฬกกาเล ทิสฺวา กาฬกาติ มนสิกาตพฺพา ฯ เสตกาเล เสตาติฯ มิสฺสกกาเล ปน อุสฺสทวเสน มนสิกาตพฺพา โหนฺติฯ ยถา จ เกเสสุ, เอวํ สกเลปิ ตจปญฺจเก ทิสฺวาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ

โกฏฺฐาสววตฺถาปนกถา

[182] เอวํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สพฺพโกฏฺฐาเส วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา วณฺณสณฺฐานคนฺธอาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลโต ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺรายํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ อนุปุพฺพกถาฯ เกสา ตาว ปกติวณฺเณน กาฬกา อทฺทาริฏฺฐกวณฺณาฯ สณฺฐานโต ทีฆวฏฺฏลิกา ตุลาทณฺฑสณฺฐานาฯ ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตาฯ โอกาสโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ, ปุรโต นลาฏนฺเตน, ปจฺฉโต คลวาฏเกน ปริจฺฉินฺนาฯ สีสกฏาหเวฐนํ อลฺลจมฺมํ เกสานํ โอกาโสฯ ปริจฺเฉทโต เกสา สีสเวฐนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน เหฏฺฐา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนา, ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติ อยํ สภาคปริจฺเฉโทฯ เกสา น โลมา, โลมา น เกสาติ เอวํ อวเสสเอกติํสโกฏฺฐาเสหิ อมิสฺสีกตา เกสา นาม ปาฏิเยกฺโก เอกโกฏฺฐาโสติ อยํ วิสภาคปริจฺเฉโทฯ อิทํ เกสานํ วณฺณาทิโต ววตฺถาปนํฯ

[183] อิทํ ปน เนสํ วณฺณาทิวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลโต ววตฺถาปนํฯ เกสา นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ