เมนู

8. อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส

มรณสฺสติกถา

[167] อิทานิ อิโต อนนฺตราย มรณสฺสติยา ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโทฯ ยํ ปเนตํ อรหนฺตานํ วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทสงฺขาตํ สมุจฺเฉทมรณํ, สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตํ ขณิกมรณํ, รุกฺโข มโต โลหํ มตนฺติอาทีสุ สมฺมุติมรณญฺจ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ

ยมฺปิ เจตํ อธิปฺเปตํ, ตํ กาลมรณํ อกาลมรณนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยน วา อายุกฺขเยน วา อุภยกฺขเยน วา โหติฯ อกาลมรณํ กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมวเสนฯ

ตตฺถ ยํ วิชฺชมานายปิ อายุสนฺตานชนกปจฺจยสมฺปตฺติยา เกวลํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส วิปกฺกวิปากตฺตา มรณํ โหติ, อิทํ ปุญฺญกฺขเยน มรณํ นามฯ ยํ คติกาลาหาราทิสมฺปตฺติยา อภาเวน อชฺชตนกาลปุริสานํ วิย วสฺสสตมตฺตปริมาณสฺส อายุโน ขยวเสน มรณํ โหติ, อิทํ อายุกฺขเยน มรณํ นามฯ ยํ ปน ทูสีมารกลาพุราชาทีนํ วิย ตงฺขณญฺเญว ฐานาจาวนสมตฺเถน กมฺมุนา อุปจฺฉินฺนสนฺตานานํ, ปุริมกมฺมวเสน วา สตฺถหรณาทีหิ อุปกฺกเมหิ อุปจฺฉิชฺชมานสนฺตานานํ มรณํ โหติ, อิทํ อกาลมรณํ นามฯ ตํ สพฺพมฺปิ วุตฺตปฺปกาเรน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทน สงฺคหิตํฯ อิติ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตสฺส มรณสฺส สรณํ มรณสฺสติฯ

[168] ตํ ภาเวตุกาเมน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ‘‘มรณํ ภวิสฺสติ, ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ วา, ‘‘มรณํ มรณ’’นฺติ วา โยนิโส มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อโยนิโส ปวตฺตยโต หิ อิฏฺฐชนมรณานุสฺสรเณ โสโก อุปฺปชฺชติ วิชาตมาตุยา ปิยปุตฺตมรณานุสฺสรเณ วิยฯ อนิฏฺฐชนมรณานุสฺสรเณ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ เวรีนํ เวริมรณานุสฺสรเณ วิยฯ มชฺฌตฺตชนมรณานุสฺสรเณ สํเวโค น อุปฺปชฺชติ มตกเฬวรทสฺสเน ฉวฑาหกสฺส วิยฯ

อตฺตโน มรณานุสฺสรเณ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุกฺขิตฺตาสิกํ วธกํ ทิสฺวา ภีรุกชาติกสฺส วิยฯ ตเทตํ สพฺพมฺปิ สติสํเวคญาณวิรหโต โหติฯ ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ หตมตสตฺเต โอโลเกตฺวา ทิฏฺฐปุพฺพสมฺปตฺตีนํ สตฺตานํ มตานํ มรณํ อาวชฺเชตฺวา สติญฺจ สํเวคญฺจ ญาณญฺจ โยเชตฺวา ‘‘มรณํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา นเยน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ เอวํ ปวตฺเตนฺโต หิ โยนิโส ปวตฺเตติ, อุปาเยน ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปวตฺตยโตเยว หิ เอกจฺจสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, มรณารมฺมณา สติ สณฺฐาติ, อุปจารปฺปตฺตเมว กมฺมฏฺฐานํ โหติฯ

[169] ยสฺส ปน เอตฺตาวตา น โหติ, เตน วธกปจฺจุปฏฺฐานโต, สมฺปตฺติวิปตฺติโต, อุปสํหรณโต, กายพหุสาธารณโต, อายุทุพฺพลโต, อนิมิตฺตโต, อทฺธานปริจฺเฉทโต, ขณปริตฺตโตติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

ตตฺถ วธกปจฺจุปฏฺฐานโตติ วธกสฺส วิย ปจฺจุปฏฺฐานโตฯ ยถา หิ อิมสฺส สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติ อสิํ คเหตฺวา คีวาย จารยมาโน วธโก ปจฺจุปฏฺฐิโตว โหติ, เอวํ มรณมฺปิ ปจฺจุปฏฺฐิตเมวาติ อนุสฺสริตพฺพํฯ กสฺมา? สห ชาติยา อาคตโต, ชีวิตหรณโต จฯ ยถา หิ อหิจฺฉตฺตกมกุฬํ มตฺถเกน ปํสุํ คเหตฺวาว อุคฺคจฺฉติ, เอวํ สตฺตา ชรามรณํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตนฺติฯ ตถา หิ เนสํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปาทานนฺตรเมว ชรํ ปตฺวา ปพฺพตสิขรโต ปติตสิลา วิย ภิชฺชติ สทฺธิํ สมฺปยุตฺตขนฺเธหิฯ เอวํ ขณิกมรณํ ตาว สห ชาติยา อาคตํฯ ชาตสฺส ปน อวสฺสํ มรณโต อิธาธิปฺเปตมรณมฺปิ สห ชาติยา อาคตํฯ ตสฺมา เอส สตฺโต ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ยถา นาม อุฏฺฐิโต สูริโย อตฺถาภิมุโข คจฺฉเตว, คตคตฏฺฐานโต อีสกมฺปิ น นิวตฺตติฯ ยถา วา นที ปพฺพเตยฺยา สีฆโสตา หารหารินี สนฺทเตว วตฺตเตว อีสกมฺปิ น นิวตฺตติ, เอวํ อีสกมฺปิ อนิวตฺตมาโน มรณาภิมุโขว ยาติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;

อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติฯ (ชา. 1.15.363);

เอวํ คจฺฉโต จสฺส คิมฺหาภิตตฺตานํ กุนฺนทีนํ ขโย วิย, ปาโต อาโปรสานุคตพนฺธนานํ ทุมปฺผลานํ ปตนํ วิย, มุคฺคราภิตาฬิตานํ มตฺติกภาชนานํ เภโท วิย, สูริยรสฺมิสมฺผุฏฺฐานํ อุสฺสาวพินฺทูนํ วิทฺธํสนํ วิย จ มรณเมว อาสนฺนํ โหติฯ เตนาห –

‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตมุปรุชฺฌติ;

อายุ ขียติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทกํฯ (สํ. นิ. 1.146);

‘‘ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปปตโต ภยํ;

เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํฯ

‘‘ยถาปิ กุมฺภการสฺส, กตํ มตฺติกภาชนํ;

ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ, ยํ ปกฺกํ ยญฺจ อามกํ;

สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ’ฯ (สุ. นิ. 581-582);

‘‘อุสฺสาโวว ติณคฺคมฺหิ, สูริยุคฺคมนํ ปติ;

เอวมายุ มนุสฺสานํ, มา มํ อมฺม นิวารยา’’ติฯ (ชา. 1.11.79);

เอวํ อุกฺขิตฺตาสิโก วธโก วิย สห ชาติยา อาคตํ ปเนตํ มรณํ คีวาย อสิํ จารยมาโน โส วธโก วิย ชีวิตํ หรติเยว, น อหริตฺวา นิวตฺตติฯ ตสฺมา สห ชาติยา อาคตโต, ชีวิตหรณโต จ อุกฺขิตฺตาสิโก วธโก วิย มรณมฺปิ ปจฺจุปฏฺฐิตเมวาติ เอวํ วธกปจฺจุปฏฺฐานโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[170] สมฺปตฺติวิปตฺติโตติ อิธ สมฺปตฺติ นาม ตาวเทว โสภติ, ยาว นํ วิปตฺติ นาภิภวติ, น จ สา สมฺปตฺติ นาม อตฺถิ, ยา วิปตฺติํ อติกฺกมฺม ติฏฺเฐยฺยฯ ตถา หิ –

‘‘สกลํ เมทินิํ ภุตฺวา, ทตฺวา โกฏิสตํ สุขี;

อฑฺฒามลกมตฺตสฺส, อนฺเต อิสฺสรตํ คโตฯ

‘‘เตเนว เทหพนฺเธน, ปุญฺญมฺหิ ขยมาคเต;

มรณาภิมุโข โสปิ, อโสโก โสกมาคโต’’ติฯ

อปิจ สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ, สพฺโพเยว โลกสนฺนิวาโส ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, พฺยาธินา อภิภูโต, มรเณน อพฺภาหโตฯ เตนาห –

‘‘ยถาปิ เสลา วิปุลา, นภํ อาหจฺจ ปพฺพตา;

สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ, นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสาฯ

‘‘เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน;

ขตฺติเย พฺราหฺมเณ เวสฺเส, สุทฺเท จณฺฑาลปุกฺกุเส;

น กิญฺจิ ปริวชฺเชติ, สพฺพเมวาภิมทฺทติฯ

‘‘น ตตฺถ หตฺถีนํ ภูมิ, น รถานํ น ปตฺติยา;

น จาปิ มนฺตยุทฺเธน, สกฺกา เชตุํ ธเนน วา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.136);

เอวํ ชีวิตสมฺปตฺติยา มรณวิปตฺติปริโยสานตํ ววตฺถเปนฺเตน สมฺปตฺติวิปตฺติโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[171] อุปสํหรณโตติ ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตโน อุปสํหรณโตฯ ตตฺถ สตฺตหากาเรหิ อุปสํหรณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ, ยสมหตฺตโต, ปุญฺญมหตฺตโต, ถามมหตฺตโต, อิทฺธิมหตฺตโต, ปญฺญามหตฺตโต, ปจฺเจกพุทฺธโต, สมฺมาสมฺพุทฺธโตติฯ กถํ? อิทํ มรณํ นาม มหายสานํ มหาปริวารานํ สมฺปนฺนธนวาหนานํ มหาสมฺมตมนฺธาตุมหาสุทสฺสน ทฬฺหเนมิ นิมิปฺปภุตีนมฺปิ อุปริ นิราสงฺกเมว ปติตํ, กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสติ?

มหายสา ราชวรา, มหาสมฺมตอาทโย;

เตปิ มจฺจุวสํ ปตฺตา, มาทิเสสุ กถาว กาติฯ

เอวํ ตาว ยสมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํฯ

กถํ ปุญฺญมหตฺตโต?

โชติโก ชฏิโล อุคฺโค, เมณฺฑโก อถ ปุณฺณโก;

เอเต จญฺเญ จ เย โลเก, มหาปุญฺญาติ วิสฺสุตา;

สพฺเพ มรณมาปนฺนา, มาทิเสสุ กถาว กาติฯ

เอวํ ปุญฺญมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํฯ

กถํ ถามมหตฺตโต?

วาสุเทโว พลเทโว, ภีมเสโน ยุธิฏฺฐิโล;

จานุโร โย มหามลฺโล, อนฺตกสฺส วสํ คตาฯ

เอวํ ถามพลูเปตา, อิติ โลกมฺหิ วิสฺสุตา;

เอเตปิ มรณํ ยาตา, มาทิเสสุ กถาว กาติฯ

เอวํ ถามมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํฯ

กถํ อิทฺธิมหตฺตโต?

ปาทงฺคุฏฺฐกมตฺเตน , เวชยนฺตมกมฺปยิ;

โย นามิทฺธิมตํ เสฏฺโฐ, ทุติโย อคฺคสาวโกฯ

โสปิ มจฺจุมุขํ โฆรํ, มิโค สีหมุขํ วิย;

ปวิฏฺโฐ สห อิทฺธีหิ, มาทิเสสุ กถาว กาติฯ

เอวํ อิทฺธิมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํฯ

กถํ ปญฺญามหตฺตโต?

โลกนาถํ ฐเปตฺวาน, เย จญฺเญ อตฺถิ ปาณิโน;

ปญฺญาย สาริปุตฺตสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิํฯ

เอวํ นาม มหาปญฺโญ, ปฐโม อคฺคสาวโก;

มรณสฺส วสํ ปตฺโต, มาทิเสสุ กถาว กาติฯ

เอวํ ปญฺญามหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํฯ

กถํ ปจฺเจกพุทฺธโต? เยปิ เต อตฺตโน ญาณวีริยพเลน สพฺพกิเลสสตฺตุนิมฺมถนํ กตฺวา ปจฺเจกโพธิํ ปตฺตา ขคฺควิสาณกปฺปา สยมฺภุโน, เตปิ มรณโต น มุตฺตา, กุโต ปนาหํ มุจฺจิสฺสามีติฯ

ตํ ตํ นิมิตฺตมาคมฺม, วีมํสนฺตา มเหสโย;

สยมฺภุญฺญาณเตเชน, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํฯ

เอกจริยนิวาเสน, ขคฺคสิงฺคสมูปมา;

เตปิ นาติคตา มจฺจุํ, มาทิเสสุ กถาว กาติฯ

เอวํ ปจฺเจกพุทฺธโต อนุสฺสริตพฺพํฯ

กถํ สมฺมาสมฺพุทฺธโต? โยปิ โส ภควา อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺรรูปกาโย สพฺพาการปริสุทฺธสีลกฺขนฺธาทิคุณรตนสมิทฺธธมฺมกาโย ยสมหตฺตปุญฺญมหตฺตถามมหตฺตอิทฺธิมหตฺตปญฺญามหตฺตานํ ปารํ คโต อสโม อสมสโม อปฺปฏิปุคฺคโล อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, โสปิ สลิลวุฏฺฐินิปาเตน มหาอคฺคิกฺขนฺโธ วิย มรณวุฏฺฐินิปาเตน ฐานโส วูปสนฺโตฯ

เอวํ มหานุภาวสฺส, ยํ นาเมตํ มเหสิโน;

น ภเยน น ลชฺชาย, มรณํ วสมาคตํฯ

นิลฺลชฺชํ วีตสารชฺชํ, สพฺพสตฺตาภิมทฺทนํ;

ตยิทํ มาทิสํ สตฺตํ, กถํ นาภิภวิสฺสตีติฯ

เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺธโต อนุสฺสริตพฺพํฯ

ตสฺเสวํ ยสมหตฺตตาทิสมฺปนฺเนหิ ปเรหิ สทฺธิํ มรณสามญฺญตาย อตฺตานํ อุปสํหริตฺวา เตสํ วิย สตฺตวิเสสานํ มยฺหมฺปิ มรณํ ภวิสฺสตีติ อนุสฺสรโต อุปจารปฺปตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ โหตีติฯ เอวํ อุปสํหรณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[172] กายพหุสาธารณโตติ อยํ กาโย พหุสาธารโณฯ อสีติยา ตาว กิมิกุลานํ สาธารโณ, ตตฺถ ฉวินิสฺสิตา ปาณา ฉวิํ ขาทนฺติ, จมฺมนิสฺสิตา จมฺมํ ขาทนฺติ, มํสนิสฺสิตา มํสํ ขาทนฺติ, นฺหารุนิสฺสิตา นฺหารุํ ขาทนฺติ, อฏฺฐินิสฺสิตา อฏฺฐิํ ขาทนฺติ, มิญฺชนิสฺสิตา มิญฺชํ ขาทนฺติฯ ตตฺเถว ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติฯ กาโยว เนสํ สูติฆรญฺเจว คิลานสาลา จ สุสานญฺจ วจฺจกุฏิ จ ปสฺสาวโทณิกา จฯ สฺวายํ เตสมฺปิ กิมิกุลานํ ปโกเปน มรณํ นิคจฺฉติเยวฯ ยถา จ อสีติยา กิมิกุลานํ, เอวํ อชฺฌตฺติกานํเยว อเนกสตานํ โรคานํ พาหิรานญฺจ อหิวิจฺฉิกาทีนํ มรณสฺส ปจฺจยานํ สาธารโณฯ

ยถา หิ จตุมหาปเถ ฐปิเต ลกฺขมฺหิ สพฺพทิสาหิ อาคตา สรสตฺติโตมรปาสาณาทโย นิปตนฺติ, เอวํ กาเยปิ สพฺพุปทฺทวา นิปตนฺติ ฯ สฺวายํ เตสมฺปิ อุปทฺทวานํ นิปาเตน มรณํ นิคจฺฉติเยวฯ เตนาห ภควา – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวเส นิกฺขนฺเต รตฺติยา ปฏิหิตาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ, พหุกา โข เม ปจฺจยา มรณสฺส, อหิ วา มํ ฑํเสยฺย, วิจฺฉิโก วา มํ ฑํเสยฺย, สตปที วา มํ ฑํเสยฺย, เตน เม อสฺส กาลงฺกิริยา, โส มมสฺส อนฺตราโย, อุปกฺขลิตฺวา วา ปปเตยฺยํ, ภตฺตํ วา เม ภุตฺตํ พฺยาปชฺเชยฺย, ปิตฺตํ วา เม กุปฺเปยฺย, เสมฺหํ วา เม กุปฺเปยฺย, สตฺถกา วา เม วาตา กุปฺเปยฺยุํ, เตน เม อสฺส กาลงฺกิริยา, โส มมสฺส อนฺตราโย’’ติฯ เอวํ (อ. นิ. 6.20) กายพหุสาธารณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[173] อายุทุพฺพลโตติ อายุ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํฯ ตถา หิ สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธญฺเจว อิริยาปถูปนิพทฺธญฺจ สีตุณฺหูปนิพทฺธญฺจ มหาภูตูปนิพทฺธญฺจ อาหารูปนิพทฺธญฺจฯ ตเทตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ พหิ นิกฺขนฺตนาสิกวาเต ปน อนฺโต อปวิสนฺเต, ปวิฏฺเฐ วา อนิกฺขมนฺเต มโต นาม โหติฯ จตุนฺนํ อิริยาปถานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ อญฺญตรญฺญตรสฺส ปน อธิมตฺตตาย อายุสงฺขารา อุปจฺฉิชฺชนฺติฯ สีตุณฺหานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ อติสีเตน ปน อติอุณฺเหน วา อภิภูตสฺส วิปชฺชติฯ มหาภูตานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ ปถวีธาตุยา ปน อาโปธาตุอาทีนํ วา อญฺญตรญฺญตรสฺส ปโกเปน พลสมฺปนฺโนปิ ปุคฺคโล ปตฺถทฺธกาโย วา อติสาราทิวเสน กิลินฺนปูติกาโย วา มหาฑาหปเรโต วา สมฺภิชฺชมานสนฺธิพนฺธโน วา หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณาติฯ กพฬีการาหารมฺปิ ยุตฺตกาเล ลภนฺตสฺเสว ชีวิตํ ปวตฺตติ, อาหารํ อลภมานสฺส ปน ปริกฺขยํ คจฺฉตีติฯ เอวํ อายุทุพฺพลโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[174] อนิมิตฺตโตติ อววตฺถานโต, ปริจฺเฉทาภาวโตติ อตฺโถฯ สตฺตานํ หิ –

ชีวิตํ พฺยาธิ กาโล จ, เทหนิกฺเขปนํ คติ;

ปญฺเจเต ชีวโลกสฺมิํ, อนิมิตฺตา น นายเรฯ

ตตฺถ ชีวิตํ ตาว ‘‘เอตฺตกเมว ชีวิตพฺพํ, น อิโต ปร’’นฺติ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตํ ฯ กลลกาเลปิ หิ สตฺตา มรนฺติ, อพฺพุทเปสิฆนมาสิกทฺเวมาสเตมาสจตุมาสปญฺจมาสทสมาสกาเลปิฯ กุจฺฉิโต นิกฺขนฺตสมเยปิฯ ตโต ปรํ วสฺสสตสฺส อนฺโตปิ พหิปิ มรนฺติเยวฯ พฺยาธิปิ ‘‘อิมินาว พฺยาธินา สตฺตา มรนฺติ, นาญฺเญนา’’ติ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺโตฯ จกฺขุโรเคนาปิ หิ สตฺตา มรนฺติ, โสตโรคาทีนํ อญฺญตเรนาปิฯ กาโลปิ ‘‘อิมสฺมิํเยว กาเล มริตพฺพํ, นาญฺญสฺมิ’’นฺติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺโตฯ ปุพฺพณฺเหปิ หิ สตฺตา มรนฺติ, มชฺฌนฺหิกาทีนํ อญฺญตรสฺมิมฺปิฯ เทหนิกฺเขปนมฺปิ ‘‘อิเธว มียมานานํ เทเหน ปติตพฺพํ, นาญฺญตฺรา’’ติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตํฯ อนฺโตคาเม ชาตานํ หิ พหิคาเมปิ อตฺตภาโว ปตติฯ พหิคาเม ชาตานมฺปิ อนฺโตคาเมฯ ตถา ถลชานํ วา ชเล, ชลชานํ วา ถเลติ อเนกปฺปการโต วิตฺถาเรตพฺพํฯ คติปิ ‘‘อิโต จุเตน อิธ นิพฺพตฺติตพฺพ’’นฺติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตาฯ เทวโลกโต หิ จุตา มนุสฺเสสุปิ นิพฺพตฺตนฺติ, มนุสฺสโลกโต จุตา เทวโลกาทีนมฺปิ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺตีติ เอวํ ยนฺตยุตฺตโคโณ วิย คติปญฺจเก โลโก สมฺปริวตฺตตีติ เอวํ อนิมิตฺตโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[175] อทฺธานปริจฺเฉทโตติ มนุสฺสานํ ชีวิตสฺส นาม เอตรหิ ปริตฺโต อทฺธาฯ โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ, อปฺปํ วา ภิยฺโยฯ เตนาห ภควา – ‘‘อปฺปมิทํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ, คมนีโย สมฺปราโย, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํฯ โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ, อปฺปํ วา ภิยฺโยติฯ

อปฺปมายุมนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;

จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโมติฯ (สํ. นิ. 1.145);

อปรมฺปิ อาห – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อรโก นาม สตฺถา อโหสี’’ติ สพฺพมฺปิ สตฺตหิ อุปมาหิ อลงฺกตํ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

อปรมฺปิ อาห – ‘‘โยจายํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ มรณสฺสติํ ภาเวติ, อโห วตาหํ รตฺตินฺทิวํ ชีเวยฺยํ, ภควโต สาสนํ มนสิกเรยฺยํ, พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติฯ

โยจายํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ มรณสฺสติํ ภาเวติ , อโห วตาหํ ทิวสํ ชีเวยฺยํ, ภควโต สาสนํ มนสิกเรยฺยํ, พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติฯ โย จายํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ มรณสฺสติํ ภาเวติ, อโห วตาหํ ตทนฺตรํ ชีเวยฺยํ, ยทนฺตรํ เอกํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชามิ, ภควโต สาสนํ มนสิกเรยฺยํ, พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติฯ โย จายํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ มรณสฺสติํ ภาเวติ, อโห วตาหํ ตทนฺตรํ ชีเวยฺยํ, ยทนฺตรํ จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป สงฺขาทิตฺวา อชฺโฌหรามิ, ภควโต สาสนํ มนสิกเรยฺยํ, พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปมตฺตา วิหรนฺติ, ทนฺธํ มรณสฺสติํ ภาเวนฺติ อาสวานํ ขยายฯ โย จ ขฺวายํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ มรณสฺสติํ ภาเวติ, อโห วตาหํ ตทนฺตรํ ชีเวยฺยํ, ยทนฺตรํ เอกํ อาโลปํ สงฺขาทิตฺวา อชฺโฌหรามิ, ภควโต สาสนํ มนสิกเรยฺยํ, พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติฯ โย จายํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ มรณสฺสติํ ภาเวติ, อโห วตาหํ ตทนฺตรํ ชีเวยฺยํ, ยทนฺตรํ อสฺสสิตฺวา วา ปสฺสสามิ, ปสฺสสิตฺวา วา อสฺสสามิ, ภควโต สาสนํ มนสิกเรยฺยํ, พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อปฺปมตฺตา วิหรนฺติ, ติกฺขํ มรณสฺสติํ ภาเวนฺติ อาสวานํ ขยายา’’ติ (อ. นิ. 6.19)ฯ เอวํ จตุปญฺจาโลปสงฺขาทนมตฺตํ อวิสฺสาสิโย ปริตฺโต ชีวิตสฺส อทฺธาติ เอวํ อทฺธานปริจฺเฉทโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[176] ขณปริตฺตโตติ ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ เอกจิตฺตปฺปวตฺติมตฺโตเยวฯ ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ เอเกเนว เนมิปฺปเทเสน ปวตฺตติ, ติฏฺฐมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺฐติ, เอวเมว เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตํฯ ตสฺมิํ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ, น ชีวิสฺสติฯ อนาคเต จิตฺตกฺขเณ น ชีวิตฺถ, น ชีวติ, ชีวิสฺสติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ น ชีวิตฺถ, ชีวติ, น ชีวิสฺสติฯ

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุ โส วตฺตเต ขโณฯ

‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;

สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกาฯ

‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;

จิตฺตภงฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา’’ติฯ (มหานิ. 39);

เอวํ ขณปริตฺตโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํฯ

[177] อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ อาการานํ อญฺญตรญฺญตเรน อนุสฺสรโตปิ ปุนปฺปุนํ มนสิการวเสน จิตฺตํ อาเสวนํ ลภติ, มรณารมฺมณา สติ สนฺติฏฺฐติ, นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺติฯ สภาวธมฺมตฺตา ปน สํเวชนียตฺตา จ อารมฺมณสฺส อปฺปนํ อปฺปตฺวา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติฯ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปน ทุติยจตุตฺถานิ จ อารุปฺปชฺฌานานิ สภาวธมฺเมปิ ภาวนาวิเสเสน อปฺปนํ ปาปุณนฺติฯ วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมวเสน หิ โลกุตฺตรํ อปฺปนํ ปาปุณาติฯ อารมฺมณาติกฺกมภาวนาวเสน อารุปฺปํฯ อปฺปนาปตฺตสฺเสว หิ ฌานสฺส อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตํ ตตฺถ โหติฯ อิธ ปน ตทุภยมฺปิ นตฺถิฯ ตสฺมา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติฯ ตเทตํ มรณสฺสติพเลน อุปฺปนฺนตฺตา มรณสฺสติจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติฯ

อิมญฺจ ปน มรณสฺสติํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ สตตํ อปฺปมตฺโต โหติ, สพฺพภเวสุ อนภิรติสญฺญํ ปฏิลภติ, ชีวิตนิกนฺติํ ชหาติ, ปาปครหี โหติ, อสนฺนิธิพหุโล ปริกฺขาเรสุ วิคตมลมจฺเฉโร, อนิจฺจสญฺญา จสฺส ปริจยํ คจฺฉติ, ตทนุสาเรเนว ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา จ อุปฏฺฐาติฯ ยถา อภาวิตมรณา สตฺตา สหสา วาฬมิคยกฺขสปฺปโจรวธกาภิภูตา วิย มรณสมเย ภยํ สนฺตาสํ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺติ, เอวํ อนาปชฺชิตฺวา อภโย อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติฯ สเจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อมตํ นาราเธติ, กายสฺส เภทา สุคติปรายโน โหติฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมาทํ, กยิราถ สุเมธโส;

เอวํ มหานุภาวาย, มรณสฺสติยา สทาติฯ

อิทํ มรณสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

กายคตาสติกถา

[178] อิทานิ ยํ ตํ อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา อปฺปวตฺตปุพฺพํ สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติฯ มหโต อตฺถาย สํวตฺตติฯ มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติฯ มหโต สติสมฺปชญฺญาย สํวตฺตติฯ ญาณทสฺสนปฏิลาภาย สํวตฺตติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติฯ กตโม เอกธมฺโม? กายคตา สติ… (อ. นิ. 1.563 อาทโย)ฯ อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสติํ ปริภุญฺชนฺติฯ อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสติํ น ปริภุญฺชนฺติฯ อมตํ เตสํ, ภิกฺขเว, ปริภุตฺตํ… อปริภุตฺตํ… ปริหีนํ… อปริหีนํ… วิรทฺธํ… อวิรทฺธํ, เยสํ กายคตาสติ อารทฺธาติ (อ. นิ. 1.603) เอวํ ภควตา อเนเกหิ อากาเรหิ ปสํสิตฺวา ‘‘กถํ ภาวิตา, ภิกฺขเว, กายคตาสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.154) นเยน อานาปานปพฺพํ, อิริยาปถปพฺพํ, จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ, ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพํ, ธาตุมนสิการปพฺพํ, นวสิวถิกปพฺพานีติ อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ ปพฺพานํ วเสน กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐํ, ตสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโตฯ

ตตฺถ ยสฺมา อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพนฺติ อิมานิ ตีณิ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิฯ นว สิวถิกปพฺพานิ วิปสฺสนาญาเณสุเยว อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตานิฯ ยาปิ เจตฺถ อุทฺธุมาตกาทีสุ สมาธิภาวนา อิชฺเฌยฺย, สา อสุภนิทฺเทเส ปกาสิตาเยวฯ อานาปานปพฺพํ ปน ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพญฺจ อิมาเนเวตฺถ ทฺเว สมาธิวเสน วุตฺตานิฯ เตสุ อานาปานปพฺพํ อานาปานสฺสติวเสน วิสุํ กมฺมฏฺฐานํเยวฯ ยํ ปเนตํ ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติฯ อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา…เป.… มุตฺต’’นฺติ (ม. นิ. 3.154) เอวํ มตฺถลุงฺคํ อฏฺฐิมิญฺเชน สงฺคเหตฺวา ปฏิกฺกูลมนสิการวเสน เทสิตํ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ, อิทมิธ กายคตาสตีติ อธิปฺเปตํฯ