[163] ตสฺมา ปุพฺพภาเค เทวตานํ คุเณ อนุสฺสริตฺวา อปรภาเค อตฺตโน สํวิชฺชมาเน สทฺธาทิคุเณ อนุสฺสรโต จสฺส เนว ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ น โทส…เป.… น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ เทวตา อารพฺภาติ (อ. นิ. 6.10) ปุริมนเยเนว วิกฺขมฺภิตนีวรณสฺส เอกกฺขเณ ฌานงฺคานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ สทฺธาทิคุณานํ ปน คมฺภีรตาย นานปฺปการคุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตาย วา อปฺปนํ อปฺปตฺวา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติฯ ตเทตํ เทวตานํ คุณสทิสสทฺธาทิคุณานุสฺสรณวเสน เทวตานุสฺสติจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติฯ

อิมญฺจ ปน เทวตานุสฺสติํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ เทวตานํ ปิโย โหติ มนาโป, ภิยฺโยโส มตฺตาย สทฺธาทิเวปุลฺลํ อธิคจฺฉติ, ปีติปาโมชฺชพหุโล วิหรติฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต ปน สุคติปรายโน โหติฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมาทํ, กยิราถ สุเมธโส;

เอวํ มหานุภาวาย, เทวตานุสฺสติยา สทาติฯ

อิทํ เทวตานุสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

ปกิณฺณกกถา

[164] ยํ ปน เอตาสํ วิตฺถารเทสนายํ ‘‘อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ ตถาคตํ อารพฺภา’’ติอาทีนิ วตฺวา ‘‘อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี’’ติ (อ. นิ. 6.10) วุตฺตํ, ตตฺถ อิติปิ โส ภควาติอาทีนํ อตฺถํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ตุฏฺฐิํ สนฺธาย ลภติ อตฺถเวทนฺติ วุตฺตํฯ ปาฬิํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ตุฏฺฐิํ สนฺธาย ลภติ ธมฺมเวทํฯ อุภยวเสน ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชนฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยญฺจ เทวตานุสฺสติยํ เทวตา อารพฺภาติ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺพภาเค เทวตา อารพฺภ ปวตฺตจิตฺตวเสน เทวตาคุณสทิเส วา เทวตาภาวนิปฺผาทเก คุเณ อารพฺภ ปวตฺตจิตฺตวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[165] อิมา ปน ฉ อนุสฺสติโย อริยสาวกานญฺเญว อิชฺฌนฺติฯ เตสํ หิ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณา ปากฏา โหนฺติฯ เต จ อขณฺฑตาทิคุเณหิ สีเลหิ, วิคตมลมจฺเฉเรน จาเคน, มหานุภาวานํ เทวตานํ คุณสทิเสหิ สทฺธาทิคุเณหิ สมนฺนาคตาฯ มหานามสุตฺเต (อ. นิ. 6.10) จ โสตาปนฺนสฺส นิสฺสยวิหารํ ปุฏฺเฐน ภควตา โสตาปนฺนสฺส นิสฺสยวิหารทสฺสนตฺถเมว เอตา วิตฺถารโต กถิตาฯ

เคธสุตฺเตปิ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, อิติปิ โส ภควา…เป.… อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ นิกฺขนฺตํ มุตฺตํ วุฏฺฐิตํ เคธมฺหาฯ เคโธติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานมธิวจนํฯ อิทมฺปิ โข, ภิกฺขเว, อารมฺมณํ กริตฺวา เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (อ. นิ. 6.25) เอวํ อริยสาวกสฺส อนุสฺสติวเสน จิตฺตํ วิโสเธตฺวา อุตฺตริ ปรมตฺถวิสุทฺธิอธิคมตฺถาย กถิตาฯ

อายสฺมตา มหากจฺจาเนน เทสิเต สมฺพาโธกาสสุตฺเตปิ ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส, ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺพาเธ โอกาสาธิคโม อนุพุทฺโธ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา…เป.… นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย ยทิทํ ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิฯ กตมานิ ฉ? อิธาวุโส, อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ…เป.… เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา วิสุทฺธิธมฺมา ภวนฺตี’’ติ (อ. นิ. 6.26) เอวํ อริยสาวกสฺเสว ปรมตฺถวิสุทฺธิธมฺมตาย โอกาสาธิคมวเสน กถิตาฯ

อุโปสถสุตฺเตปิ ‘‘กถญฺจ, วิสาเข, อริยูโปสโถ โหติ? อุปกฺกิลิฏฺฐสฺส, วิสาเข, จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติฯ กถญฺจ, วิสาเข, อุปกฺกิลิฏฺฐสฺส จิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปริโยทปนา โหติ? อิธ, วิสาเข, อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรตี’’ติ (อ. นิ. 3.71) เอวํ อริยสาวกสฺเสว อุโปสถํ อุปวสโต จิตฺตวิโสธนกมฺมฏฺฐานวเสน อุโปสถสฺส มหปฺผลภาวทสฺสนตฺถํ กถิตาฯ

เอกาทสนิปาเตปิ ‘‘สทฺโธ โข, มหานาม, อาราธโก โหติ, โน อสฺสทฺโธฯ

อารทฺธวีริโย, อุปฏฺฐิตสติ, สมาหิโต, ปญฺญวา, มหานาม , อาราธโก โหติ, โน ทุปฺปญฺโญฯ อิเมสุ โข ตฺวํ, มหานาม, ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาย ฉ ธมฺเม อุตฺตริ ภาเวยฺยาสิฯ อิธ ตฺวํ, มหานาม, ตถาคตํ อนุสฺสเรยฺยาสิ อิติปิ โส ภควา’’ติ (อ. นิ. 11.11) เอวํ อริยสาวกสฺเสว ‘‘เตสํ โน, ภนฺเต, นานาวิหาเรน วิหรตํ เกนสฺส วิหาเรน วิหริตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉโต วิหารทสฺสนตฺถํ กถิตาฯ

[166] เอวํ สนฺเตปิ ปริสุทฺธสีลาทิคุณสมนฺนาคเตน ปุถุชฺชเนนาปิ มนสิ กาตพฺพาฯ อนุสฺสววเสนาปิ หิ พุทฺธาทีนํ คุเณ อนุสฺสรโต จิตฺตํ ปสีทติเยวฯ ยสฺสานุภาเวน นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา อุฬารปาโมชฺโช วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํเยว สจฺฉิกเรยฺย กฏอนฺธการวาสี ผุสฺสเทวตฺเถโร วิยฯ

โส กิรายสฺมา มาเรน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ตาว สราคโทสโมโห เอวํ โสภติ, กถํ นุ โข ภควา น โสภติ, โส หิ สพฺพโส วีตราคโทสโมโห’’ติ พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ ปฏิลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

สมาธิภาวนาธิกาเร

ฉอนุสฺสตินิทฺเทโส นาม

สตฺตโม ปริจฺเฉโทฯ

8. อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส

มรณสฺสติกถา

[167] อิทานิ อิโต อนนฺตราย มรณสฺสติยา ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโทฯ ยํ ปเนตํ อรหนฺตานํ วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทสงฺขาตํ สมุจฺเฉทมรณํ, สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตํ ขณิกมรณํ, รุกฺโข มโต โลหํ มตนฺติอาทีสุ สมฺมุติมรณญฺจ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ

ยมฺปิ เจตํ อธิปฺเปตํ, ตํ กาลมรณํ อกาลมรณนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยน วา อายุกฺขเยน วา อุภยกฺขเยน วา โหติฯ อกาลมรณํ กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมวเสนฯ

ตตฺถ ยํ วิชฺชมานายปิ อายุสนฺตานชนกปจฺจยสมฺปตฺติยา เกวลํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส วิปกฺกวิปากตฺตา มรณํ โหติ, อิทํ ปุญฺญกฺขเยน มรณํ นามฯ ยํ คติกาลาหาราทิสมฺปตฺติยา อภาเวน อชฺชตนกาลปุริสานํ วิย วสฺสสตมตฺตปริมาณสฺส อายุโน ขยวเสน มรณํ โหติ, อิทํ อายุกฺขเยน มรณํ นามฯ ยํ ปน ทูสีมารกลาพุราชาทีนํ วิย ตงฺขณญฺเญว ฐานาจาวนสมตฺเถน กมฺมุนา อุปจฺฉินฺนสนฺตานานํ, ปุริมกมฺมวเสน วา สตฺถหรณาทีหิ อุปกฺกเมหิ อุปจฺฉิชฺชมานสนฺตานานํ มรณํ โหติ, อิทํ อกาลมรณํ นามฯ ตํ สพฺพมฺปิ วุตฺตปฺปกาเรน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทน สงฺคหิตํฯ อิติ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตสฺส มรณสฺส สรณํ มรณสฺสติฯ

[168] ตํ ภาเวตุกาเมน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ‘‘มรณํ ภวิสฺสติ, ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ วา, ‘‘มรณํ มรณ’’นฺติ วา โยนิโส มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อโยนิโส ปวตฺตยโต หิ อิฏฺฐชนมรณานุสฺสรเณ โสโก อุปฺปชฺชติ วิชาตมาตุยา ปิยปุตฺตมรณานุสฺสรเณ วิยฯ อนิฏฺฐชนมรณานุสฺสรเณ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ เวรีนํ เวริมรณานุสฺสรเณ วิยฯ มชฺฌตฺตชนมรณานุสฺสรเณ สํเวโค น อุปฺปชฺชติ มตกเฬวรทสฺสเน ฉวฑาหกสฺส วิยฯ