3. สงฺฆานุสฺสติกถา

[154] สงฺฆานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมนาปิ รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ญายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา , เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย, ปาหุเนยฺโย, ทกฺขิเณยฺโย, อญฺชลิกรณีโย, อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ (อ. นิ. 6.10) เอวํ อริยสงฺฆคุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

[155] ตตฺถ สุปฺปฏิปนฺโนติ สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโน, สมฺมาปฏิปทํ อนิวตฺติปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ ภควโต โอวาทานุสาสนิํ สกฺกจฺจํ สุณนฺตีติ สาวกาฯ สาวกานํ สงฺโฆ สาวกสงฺโฆ, สีลทิฏฺฐิสามญฺญตาย สงฺฆาตภาวมาปนฺโน สาวกสมูโหติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน สา สมฺมาปฏิปทา อุชุ อวงฺกา อกุฏิลา อชิมฺหา, อริโย จ ญาโยติปิ วุจฺจติ, อนุจฺฉวิกตฺตา จ สามีจีติปิ สงฺขํ คตาฯ ตสฺมา ตมฺปฏิปนฺโน อริยสงฺโฆ อุชุปฺปฏิปนฺโน ญายปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโนติปิ วุตฺโตฯ

เอตฺถ จ เย มคฺคฏฺฐา, เต สมฺมาปฏิปตฺติสมงฺคิตาย สุปฺปฏิปนฺนาฯ เย ผลฏฺฐา, เต สมฺมาปฏิปทาย อธิคนฺตพฺพสฺส อธิคตตฺตา อตีตํ ปฏิปทํ สนฺธาย สุปฺปฏิปนฺนาติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺนตฺตาปิ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตาปิ สุปฺปฏิปนฺโนฯ

มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อนฺตทฺวยมนุปคมฺม ปฏิปนฺนตฺตา กายวจีมโนวงฺกกุฏิลชิมฺหโทสปฺปหานาย ปฏิปนฺนตฺตา จ อุชุปฺปฏิปนฺนตฺตา จ อุชุปฺปฏิปนฺโนฯ

ญาโย วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตทตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ญายปฺปฏิปนฺโนฯ

ยถา ปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนารหา โหนฺติ, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา สามีจิปฺปฏิปนฺโนฯ

[156] ยทิทนฺติ ยานิ อิมานิฯ จตฺตาริ ปุริสยุคานีติ ยุคฬวเสน ปฐมมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ อิทเมกํ ยุคฬนฺติ เอวํ จตฺตาริ ปุริสยุคฬานิ โหนฺติฯ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลาติ ปุริสปุคฺคลวเสน เอโก ปฐมมคฺคฏฺโฐ เอโก ผลฏฺโฐติ อิมินา นเยน อฏฺเฐว ปุริสปุคฺคลา โหนฺติ ฯ เอตฺถ จ ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา เอกตฺถานิ เอตานิ ปทานิฯ เวเนยฺยวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ

เอส ภควโต สาวกสงฺโฆติ ยานิมานิ ยุควเสน จตฺตาริ ปุริสยุคานิ, ปาฏิเอกฺกโต อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ, อาหุเนยฺโยติอาทีสุ อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, ทูรโตปิ อาเนตฺวา สีลวนฺเตสุ ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตมธิวจนํฯ ตํ อาหุนํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต ตสฺส มหปฺผลกรณโตติ อาหุเนยฺโยฯ อถ วา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา สพฺพสาปเตยฺยมฺปิ เอตฺถ หุนิตพฺพนฺติ อาหวนีโยฯ สกฺกาทีนมฺปิ วา อาหวนํ อรหตีติ อาหวนีโยฯ โย จายํ พฺราหฺมณานํ อาหวนีโย นาม อคฺคิ, ยตฺถ หุตํ มหปฺผลนฺติ เตสํ ลทฺธิฯ สเจ หุตสฺส มหปฺผลตาย อาหวนีโย, สงฺโฆว อาหวนีโยฯ สงฺเฆ หุตญฺหิ มหปฺผลํ โหติฯ ยถาห –

‘‘โย จ วสฺสสตํ ชนฺตุ, อคฺคิํ ปริจเร วเน;

เอกญฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;

สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยญฺเจ วสฺสสตํ หุต’’นฺติฯ (ธ. ป. 107);

ตเทตํ นิกายนฺตเร อาหวนีโยติ ปทํ อิธ อาหุเนยฺโยติ อิมินา ปเทน อตฺถโต เอกํฯ พฺยญฺชนโต ปเนตฺถ กิญฺจิมตฺตเมว นานํฯ อิติ อาหุเนยฺโยฯ

ปาหุเนยฺโยติ เอตฺถ ปน ปาหุนํ วุจฺจติ ทิสาวิทิสโต อาคตานํ ปิยมนาปานํ ญาติมิตฺตานมตฺถาย สกฺกาเรน ปฏิยตฺตํ อาคนฺตุกทานํฯ ตมฺปิ ฐเปตฺวา เต ตถารูเป ปาหุนเก สงฺฆสฺเสว ทาตุํ ยุตฺตํ, สงฺโฆว ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตฯ สงฺฆสทิโส หิ ปาหุนโก นตฺถิฯ ตถา เหส เอกพุทฺธนฺตเร จ ทิสฺสติ, อพฺโพกิณฺณญฺจ ปิยมนาปตฺตกเรหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโตติฯ เอวํ ปาหุนมสฺส ทาตุํ ยุตฺตํ ปาหุนญฺจ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโยฯ เยสํ ปน ปาหวนีโยติ ปาฬิ, เตสํ ยสฺมา สงฺโฆ ปุพฺพการมรหติ, ตสฺมา สพฺพปฐมํ อาเนตฺวา เอตฺถ หุนิตพฺพนฺติ ปาหวนีโยฯ สพฺพปฺปกาเรน วา อาหวนมรหตีติ ปาหวนีโยฯ สฺวายมิธ เตเนว อตฺเถน ปาหุเนยฺโยติ วุจฺจติฯ

ทกฺขิณาติ ปน ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพทานํ วุจฺจติฯ ตํ ทกฺขิณํ อรหติ, ทกฺขิณาย วา หิโต ยสฺมา นํ มหปฺผลกรณตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ

อุโภ หตฺเถ สิรสฺมิํ ปติฏฺฐเปตฺวา สพฺพโลเกน กยิรมานํ อญฺชลิกมฺมํ อรหตีติ อญฺชลิกรณีโยฯ

อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ สพฺพโลกสฺส อสทิสํ ปุญฺญวิรูหนฏฺฐานํฯ ยถา หิ รญฺโญ วา อมจฺจสฺส วา สาลีนํ วา ยวานํ วา วิรูหนฏฺฐานํ รญฺโญ สาลิกฺเขตฺตํ รญฺโญ ยวกฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สงฺโฆ สพฺพโลกสฺส ปุญฺญานํ วิรูหนฏฺฐานํฯ สงฺฆํ นิสฺสาย หิ โลกสฺส นานปฺปการหิตสุขสํวตฺตนิกานิ ปุญฺญานิ วิรูหนฺติฯ ตสฺมา สงฺโฆ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติฯ

[157] เอวํ สุปฺปฏิปนฺนตาทิเภเท สงฺฆคุเณ อนุสฺสรโต เนว ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ น โทส…เป.… น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ สงฺฆํ อารพฺภาติ (อ. นิ. 6.10) ปุริมนเยเนว วิกฺขมฺภิตนีวรณสฺส เอกกฺขเณ ฌานงฺคานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ สงฺฆคุณานํ ปน คมฺภีรตาย นานปฺปการคุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตาย วา อปฺปนํ อปฺปตฺวา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติฯ ตเทตํ สงฺฆคุณานุสฺสรณวเสน อุปฺปนฺนตฺตา สงฺฆานุสฺสติจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติฯ

อิมญฺจ ปน สงฺฆานุสฺสติํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ สงฺเฆ สคารโว โหติ สปฺปติสฺโสฯ สทฺธาทิเวปุลฺลํ อธิคจฺฉติ, ปีติปาโมชฺชพหุโล โหติ, ภยเภรวสโห, ทุกฺขาธิวาสนสมตฺโถ, สงฺเฆน สํวาสสญฺญํ ปฏิลภติฯ สงฺฆคุณานุสฺสติยา อชฺฌาวุตฺถญฺจสฺส สรีรํ สนฺนิปติตสงฺฆมิว อุโปสถาคารํ ปูชารหํ โหติ, สงฺฆคุณาธิคมาย จิตฺตํ นมติ, วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสมาโยเค จสฺส สมฺมุขา สงฺฆํ ปสฺสโต วิย หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐาติ, อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต ปน สุคติปรายโน โหติฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมาทํ, กยิราถ สุเมธโส;

เอวํ มหานุภาวาย, สงฺฆานุสฺสติยา สทาติฯ

อิทํ สงฺฆานุสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

4. สีลานุสฺสติกถา

[158] สีลานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมน ปน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ‘‘อโห วต เม สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานี’’ติ (อ. นิ. 6.10) เอวํ อขณฺฑตาทิคุณวเสน อตฺตโน สีลานิ อนุสฺสริตพฺพานิฯ ตานิ จ คหฏฺเฐน คหฏฺฐสีลานิ, ปพฺพชิเตน ปพฺพชิตสีลานิฯ

คหฏฺฐสีลานิ วา โหนฺตุ ปพฺพชิตสีลานิ วา, เยสํ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา เอกมฺปิ น ภินฺนํ, ตานิ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย น ขณฺฑานีติ อขณฺฑานิฯ เยสํ เวมชฺเฌ เอกมฺปิ น ภินฺนํ, ตานิ มชฺเฌ วินิวิทฺธสาฏโก วิย น ฉิทฺทานีติ อจฺฉิทฺทานิฯ เยสํ ปฏิปาฏิยา ทฺเว วา ตีณิ วา น ภินฺนานิ, ตานิ ปิฏฺฐิยา วา กุจฺฉิยา วา อุฏฺฐิเตน ทีฆวฏฺฏาทิสณฺฐาเนน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อญฺญตรสรีรวณฺณา คาวี วิย น สพลานีติ อสพลานิฯ ยานิ อนฺตรนฺตรา น ภินฺนานิ, ตานิ วิสภาคพินฺทุวิจิตฺรา คาวี วิย น กมฺมาสานีติ อกมฺมาสานิฯ อวิเสเสน วา สพฺพานิปิ สตฺตวิเธน เมถุนสํโยเคน โกธุปนาหาทีหิ จ ปาปธมฺเมหิ อนุปหตตฺตา อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิฯ ตานิเยว ตณฺหาทาสพฺยโต โมเจตฺวา ภุชิสฺสภาวกรเณน ภุชิสฺสานิฯ พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ ปสตฺถตฺตา วิญฺญุปฺปสตฺถานิฯ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อปรามฏฺฐตาย เกนจิ วา อยํ เต สีเลสุ โทโสติ เอวํ ปรามฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปรามฏฺฐานิฯ อุปจารสมาธิํ อปฺปนาสมาธิํ วา, อถ วา ปน มคฺคสมาธิํ ผลสมาธิญฺจาปิ สํวตฺเตนฺตีติ สมาธิสํวตฺตนิกานิฯ

[159] เอวํ อขณฺฑตาทิคุณวเสน อตฺตโน สีลานิ อนุสฺสรโต เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ น โทส…เป.… น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ, สีลํ อารพฺภาติ ปุริมนเยเนว วิกฺขมฺภิตนีวรณสฺส เอกกฺขเณ ฌานงฺคานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ สีลคุณานํ ปน คมฺภีรตาย นานปฺปการคุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตาย วา อปฺปนํ อปฺปตฺวา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติฯ