เมนู

[145] ตสฺเสวํ อิมินา จ อิมินา จ การเณน โส ภควา อรหํ…เป.… อิมินา จ อิมินา จ การเณน ภควาติ พุทฺธคุเณ อนุสฺสรโต เนว ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทสปริยุฏฺฐิตํ, น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ ตถาคตมารพฺภ (อ. นิ. 6.10)ฯ อิจฺจสฺส เอวํ ราคาทิปริยุฏฺฐานาภาเวน วิกฺขมฺภิตนีวรณสฺส กมฺมฏฺฐานาภิมุขตาย อุชุคตจิตฺตสฺส พุทฺธคุณโปณา วิตกฺกวิจารา ปวตฺตนฺติฯ พุทฺธคุเณ อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต ปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปีติมนสฺส ปีติปทฏฺฐานาย ปสฺสทฺธิยา กายจิตฺตทรถา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ ปสฺสทฺธทรถสฺส กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ อุปฺปชฺชติฯ สุขิโน พุทฺธคุณารมฺมณํ หุตฺวา จิตฺตํ สมาธิยตีติ อนุกฺกเมน เอกกฺขเณ ฌานงฺคานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ พุทฺธคุณานํ ปน คมฺภีรตาย นานปฺปการคุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตาย วา อปฺปนํ อปฺปตฺวา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติฯ ตเทตํ พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสน อุปฺปนฺนตฺตา พุทฺธานุสฺสติจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติฯ

อิมญฺจ ปน พุทฺธานุสฺสติํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว โหติ สปฺปติสฺโส, สทฺธาเวปุลฺลํ สติเวปุลฺลํ ปญฺญาเวปุลฺลํ ปุญฺญเวปุลฺลญฺจ อธิคจฺฉติ, ปีติปาโมชฺชพหุโล โหติ, ภยเภรวสโห ทุกฺขาธิวาสนสมตฺโถ, สตฺถารา สํวาสสญฺญํ ปฏิลภติฯ พุทฺธคุณานุสฺสติยา อชฺฌาวุตฺถญฺจสฺส สรีรมฺปิ เจติยฆรมิว ปูชารหํ โหติฯ พุทฺธภูมิยํ จิตฺตํ นมติฯ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสมาโยเค จสฺส สมฺมุขา สตฺถารํ ปสฺสโต วิย หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐาติฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต ปน สุคติปรายโน โหติฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมาทํ, กยิราถ สุเมธโส;

เอวํ มหานุภาวาย, พุทฺธานุสฺสติยา สทาติฯ

อิทํ ตาว พุทฺธานุสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

2. ธมฺมานุสฺสติกถา

[146] ธมฺมานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมนาปิ รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺฐิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหี’’ติ (อ. นิ. 6.10) เอวํ ปริยตฺติธมฺมสฺส เจว นววิธสฺส จ โลกุตฺตรธมฺมสฺส คุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

[147] สฺวากฺขาโตติ อิมสฺมิํ หิ ปเท ปริยตฺติธมฺโมปิ สงฺคหํ คจฺฉติ, อิตเรสุ โลกุตฺตรธมฺโมวฯ

ตตฺถ ปริยตฺติธมฺโม ตาว สฺวากฺขาโต อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณตฺตา สาตฺถสพฺยญฺชนเกวลปริปุณฺณปริสุทฺธพฺรหฺมจริยปฺปกาสนตฺตา จฯ ยญฺหิ ภควา เอกคาถมฺปิ เทเสติ, สา สมนฺตภทฺทกตฺตา ธมฺมสฺส ปฐมปาเทน อาทิกลฺยาณา, ทุติยตติยปาเทหิ มชฺเฌกลฺยาณา, ปจฺฉิมปาเทน ปริโยสานกลฺยาณาฯ เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณํ, เสเสน มชฺเฌกลฺยาณํฯ นานานุสนฺธิกํ สุตฺตํ ปฐมานุสนฺธินา อาทิกลฺยาณํ, ปจฺฉิเมน ปริโยสานกลฺยาณํ, เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํฯ อปิจ สนิทานสอุปฺปตฺติกตฺตา อาทิกลฺยาณํ, เวเนยฺยานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส อวิปรีตตาย จ เหตุทาหรณยุตฺตโต จ มชฺเฌกลฺยาณํ, โสตูนํ สทฺธาปฏิลาภชนเนน นิคมเนน จ ปริโยสานกลฺยาณํฯ

สกโลปิ สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน สีเลน อาทิกลฺยาโณ, สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ, นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาโณฯ สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ, วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ, ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณฯ พุทฺธสุโพธิตาย วา อาทิกลฺยาโณ, ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาโณ, สงฺฆสุปฺปฏิปฺปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาโณฯ ตํ สุตฺวา ตถตฺถาย ปฏิปนฺเนน อธิคนฺตพฺพาย อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ, ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ, สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณฯ

สุยฺยมาโน เจส นีวรณวิกฺขมฺภนโต สวเนนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ อาทิกลฺยาโณ, ปฏิปชฺชิยมาโน สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณํ อาวหตีติ มชฺเฌกลฺยาโณ, ตถาปฏิปนฺโน จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺฐิเต ตาทิภาวาวหนโต ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณํ อาวหตีติ ปริโยสานกลฺยาโณติ เอวํ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณตฺตา สฺวากฺขาโตฯ

ยํ ปเนส ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ นานานเยหิ ทีเปติ, ตํ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติอตฺถปทสมาโยคโต สาตฺถํ, อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ

อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถํ, ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํฯ อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยโต สาตฺถํ, ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํฯ ปณฺฑิตเวทนียโต ปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ สาตฺถํ, สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนํฯ คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํ, อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํฯ อุปเนตพฺพสฺส อภาวโต สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํฯ อปเนตพฺพสฺส อภาวโต นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํฯ

อปิจ ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํ, ปริยตฺติยา อาคมพฺยตฺติโต สพฺยญฺชนํ, สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต เกวลปริปุณฺณํ, นิรุปกฺกิเลสโต นิตฺตรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ ปริสุทฺธนฺติ เอวํ สาตฺถสพฺยญฺชนเกวลปริปุณฺณปริสุทฺธพฺรหฺมจริยปฺปกาสนโต สฺวากฺขาโตฯ

อตฺถวิปลฺลาสาภาวโต วา สุฏฺฐุ อกฺขาโตติ สฺวากฺขาโตฯ ยถา หิ อญฺญติตฺถิยานํ ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสมาปชฺชติ, อนฺตรายิกาติ วุตฺตธมฺมานํ อนฺตรายิกตฺตาภาวโต, นิยฺยานิกาติ วุตฺตธมฺมานํ นิยฺยานิกตฺตาภาวโตฯ เตน เต ทุรกฺขาตธมฺมาเยว โหนฺติ, น ตถา ภควโต ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสมาปชฺชติฯ อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา, อิเม ธมฺมา นิยฺยานิกาติ เอวํ วุตฺตธมฺมานํ ตถาภาวานติกฺกมนโตติฯ เอวํ ตาว ปริยตฺติธมฺโม สฺวากฺขาโตฯ

โลกุตฺตรธมฺโม ปน นิพฺพานานุรูปาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปทานุรูปสฺส จ นิพฺพานสฺส อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโตฯ ยถาห – ‘‘สุปญฺญตฺตา โข ปน เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จฯ เสยฺยถาปิ นาม คงฺโคทกํ ยมุโนทเกน สํสนฺทติ สเมติ, เอวเมว สุปญฺญตฺตา (ที. นิ. 2.296) เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จา’’ติฯ อริยมคฺโค เจตฺถ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทาภูโตว ‘‘มชฺฌิมา ปฏิปทา’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโตฯ สามญฺญผลานิ ปฏิปสฺสทฺธกิเลสาเนว ‘‘ปฏิปสฺสทฺธกิเลสานี’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตานิฯ นิพฺพานํ สสฺสตามตตาณเลณาทิสภาวเมว สสฺสตาทิสภาววเสน อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตนฺติ เอวํ โลกุตฺตรธมฺโมปิ สฺวากฺขาโตฯ

[148] สนฺทิฏฺฐิโกติ เอตฺถ ปน อริยมคฺโค ตาว อตฺตโน สนฺตาเน ราคาทีนํ อภาวํ กโรนฺเตน อริยปุคฺคเลน สามํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ ยถาห –‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติฯ เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ ราเค ปหีเน เนว อตฺตพฺยาพาธาย เจเตติ, น ปรพฺยาพาธาย เจเตติ, น อุภยพฺยาพาธาย เจเตติ, น เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอวมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหตี’’ติ(อ. นิ. 3.54)ฯ อปิจ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม เยน เยน อธิคโต โหติ, เตน เตน ปรสทฺธาย คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาเณน สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ อถ วา ปสตฺถา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ ตถา เหตฺถ อริยมคฺโค สมฺปยุตฺตาย, อริยผลํ การณภูตาย, นิพฺพานํ วิสยิภูตาย สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส ชยติฯ ตสฺมา ยถา รเถน ชยตีติ รถิโก, เอวํ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ

อถ วา ทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนํ วุจฺจติฯ ทิฏฺฐเมว สนฺทิฏฺฐํ, ทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ โลกุตฺตรธมฺโม หิ ภาวนาภิสมยวเสน สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน จ ทิสฺสมาโนเยว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติฯ ตสฺมา ยถา วตฺถํ อรหตีติ วตฺถิโก, เอวํ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ

[149] อตฺตโน ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส กาโลติ อกาโลฯ อกาโลเยว อกาลิโกฯ น ปญฺจาหสตฺตาหาทิเภทํ กาลํ เขเปตฺวา ผลํ เทติ, อตฺตโน ปน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลโทติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อตฺตโน ผลทาเน ปกฏฺโฐ กาโล ปตฺโต อสฺสาติ กาลิโกฯ โก โส? โลกิโย กุสลธมฺโมฯ อยํ ปน สมนนฺตรผลตฺตา น กาลิโกติ อกาลิโกฯ อิทํ มคฺคเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[150] ‘‘เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺม’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก

กสฺมา ปเนส ตํ วิธิํ อรหตีติ? วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ ฯ ริตฺตมุฏฺฐิยํ หิ หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา อตฺถีติ วตฺวาปิ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํฯ กสฺมา? อวิชฺชมานตฺตาฯ วิชฺชมานมฺปิ จ คูถํ วา มุตฺตํ วา มนุญฺญภาวปฺปกาสเนน จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํฯ อปิจ โข ปน ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺพเมว โหติฯ กสฺมา? อปริสุทฺธตฺตาฯ อยํ ปน นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สภาวโตว วิชฺชมาโน วิคตวลาหเก อากาเส สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย จ ปริสุทฺโธฯ ตสฺมา วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ

[151] อุปเนตพฺโพติ โอปเนยฺยิโกฯ อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย, อุปนยนํ อุปนโย, อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเต อุปนยนํ อรหตีติ โอปนยิโกฯ โอปนยิโกว โอปเนยฺยิโกฯ อิทํ สงฺขเต โลกุตฺตรธมฺเม ยุชฺชติฯ อสงฺขเต ปน อตฺตโน จิตฺเตน อุปนยนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโกฯ สจฺฉิกิริยาวเสน อลฺลียนํ อรหตีติ อตฺโถฯ

อถ วา นิพฺพานํ อุปเนตีติ อริยมคฺโค อุปเนยฺโยฯ สจฺฉิกาตพฺพตํ อุปเนตพฺโพติ ผลนิพฺพานธมฺโม อุปเนยฺโยฯ อุปเนยฺโย เอว โอปเนยฺยิโกฯ

[152] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติ สพฺเพหิปิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีหิ วิญฺญูหิ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺโพ ‘‘ภาวิโต เม มคฺโค, อธิคตํ ผลํ, สจฺฉิกโต นิโรโธ’’ติฯ น หิ อุปชฺฌาเยน ภาวิเตน มคฺเคน สทฺธิวิหาริกสฺส กิเลสา ปหียนฺติ, น โส ตสฺส ผลสมาปตฺติยา ผาสุวิหรติ, น เตน สจฺฉิกตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ ตสฺมา น เอส ปรสฺส สีเส อาภรณํ วิย ทฏฺฐพฺโพ, อตฺตโน ปน จิตฺเตเยว ทฏฺฐพฺโพ, อนุภวิตพฺโพ วิญฺญูหีติ วุตฺตํ โหติฯ พาลานํ ปน อวิสโย เจสฯ

อปิจ สฺวากฺขาโต อยํ ธมฺโมฯ กสฺมา? สนฺทิฏฺฐิกตฺตาฯ สนฺทิฏฺฐิโก, อกาลิกตฺตาฯ อกาลิโก, เอหิปสฺสิกตฺตาฯ โย จ เอหิปสฺสิโก, โส นาม โอปเนยฺยิโก โหตีติฯ

[153] ตสฺเสวํ สฺวากฺขาตตาทิเภเท ธมฺมคุเณ อนุสฺสรโต เนว ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ น โทส…เป.… น โมหปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติฯ อุชุคตเมวสฺส ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ โหติ ธมฺมํ อารพฺภาติ (อ. นิ. 6.10) ปุริมนเยเนว วิกฺขมฺภิตนีวรณสฺส เอกกฺขเณ ฌานงฺคานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ธมฺมคุณานํ ปน คมฺภีรตาย นานปฺปการคุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตาย วา อปฺปนํ อปฺปตฺวา อุปจารปฺปตฺตเมว ฌานํ โหติฯ ตเทตํ ธมฺมคุณานุสฺสรณวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ธมฺมานุสฺสติจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติฯ

อิมญฺจ ปน ธมฺมานุสฺสติํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอวํ โอปเนยฺยิกสฺส ธมฺมสฺส เทเสตารํ อิมินาปงฺเคน สมนฺนาคตํ สตฺถารํ เนว อตีตํเส สมนุปสฺสามิ, น ปเนตรหิ อญฺญตฺร เตน ภควตาติ เอวํ ธมฺมคุณทสฺสเนเนว สตฺถริ สคารโว โหติ สปฺปติสฺโสฯ ธมฺเม ครุจิตฺตีกาโร สทฺธาทิเวปุลฺลํ อธิคจฺฉติ, ปีติปาโมชฺชพหุโล โหติ, ภยเภรวสโห, ทุกฺขาธิวาสนสมตฺโถ, ธมฺเมน สํวาสสญฺญํ ปฏิลภติ, ธมฺมคุณานุสฺสติยา อชฺฌาวุตฺถญฺจสฺส สรีรมฺปิ เจติยฆรมิว ปูชารหํ โหติ, อนุตฺตรธมฺมาธิคมาย จิตฺตํ นมติ, วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสมาโยเค จสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ สมนุสฺสรโต หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐาติฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต ปน สุคติปรายโน โหติฯ

ตสฺมา หเว อปฺปมาทํ, กยิราถ สุเมธโส;

เอวํ มหานุภาวาย, ธมฺมานุสฺสติยา สทาติฯ

อิทํ ธมฺมานุสฺสติยํ วิตฺถารกถามุขํฯ

3. สงฺฆานุสฺสติกถา

[154] สงฺฆานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมนาปิ รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ญายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา , เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย, ปาหุเนยฺโย, ทกฺขิเณยฺโย, อญฺชลิกรณีโย, อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ (อ. นิ. 6.10) เอวํ อริยสงฺฆคุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

[155] ตตฺถ สุปฺปฏิปนฺโนติ สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโน, สมฺมาปฏิปทํ อนิวตฺติปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ ภควโต โอวาทานุสาสนิํ สกฺกจฺจํ สุณนฺตีติ สาวกาฯ สาวกานํ สงฺโฆ สาวกสงฺโฆ, สีลทิฏฺฐิสามญฺญตาย สงฺฆาตภาวมาปนฺโน สาวกสมูโหติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน สา สมฺมาปฏิปทา อุชุ อวงฺกา อกุฏิลา อชิมฺหา, อริโย จ ญาโยติปิ วุจฺจติ, อนุจฺฉวิกตฺตา จ สามีจีติปิ สงฺขํ คตาฯ ตสฺมา ตมฺปฏิปนฺโน อริยสงฺโฆ อุชุปฺปฏิปนฺโน ญายปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโนติปิ วุตฺโตฯ

เอตฺถ จ เย มคฺคฏฺฐา, เต สมฺมาปฏิปตฺติสมงฺคิตาย สุปฺปฏิปนฺนาฯ เย ผลฏฺฐา, เต สมฺมาปฏิปทาย อธิคนฺตพฺพสฺส อธิคตตฺตา อตีตํ ปฏิปทํ สนฺธาย สุปฺปฏิปนฺนาติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺนตฺตาปิ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตาปิ สุปฺปฏิปนฺโน

มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อนฺตทฺวยมนุปคมฺม ปฏิปนฺนตฺตา กายวจีมโนวงฺกกุฏิลชิมฺหโทสปฺปหานาย ปฏิปนฺนตฺตา จ อุชุปฺปฏิปนฺนตฺตา จ อุชุปฺปฏิปนฺโน

ญาโย วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตทตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ญายปฺปฏิปนฺโน

ยถา ปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนารหา โหนฺติ, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา สามีจิปฺปฏิปนฺโน

[156] ยทิทนฺติ ยานิ อิมานิฯ จตฺตาริ ปุริสยุคานีติ ยุคฬวเสน ปฐมมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ อิทเมกํ ยุคฬนฺติ เอวํ จตฺตาริ ปุริสยุคฬานิ โหนฺติฯ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลาติ ปุริสปุคฺคลวเสน เอโก ปฐมมคฺคฏฺโฐ เอโก ผลฏฺโฐติ อิมินา นเยน อฏฺเฐว ปุริสปุคฺคลา โหนฺติ ฯ เอตฺถ จ ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา เอกตฺถานิ เอตานิ ปทานิฯ เวเนยฺยวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ