เมนู

ตตฺริทํ นิมิตฺตทฺวยสฺส นานากรณํ, อุคฺคหนิมิตฺตํ วิรูปํ พีภจฺฉํ เภรวทสฺสนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ ฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา นิปนฺโน ถูลงฺคปจฺจงฺคปุริโส วิยฯ ตสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว พหิทฺธา กามานํ อมนสิการา วิกฺขมฺภนวเสน กามจฺฉนฺโท ปหียติฯ อนุนยปฺปหาเนเนว จสฺส โลหิตปฺปหาเนน ปุพฺโพ วิย พฺยาปาโทปิ ปหียติฯ ตถา อารทฺธวีริยตาย ถินมิทฺธํ, อวิปฺปฏิสารกรสนฺตธมฺมานุโยควเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, อธิคตวิเสสสฺส ปจฺจกฺขตาย ปฏิปตฺติเทสเก สตฺถริ ปฏิปตฺติยํ ปฏิปตฺติผเล จ วิจิกิจฺฉา ปหียตีติ ปญฺจ นีวรณานิ ปหียนฺติฯ ตสฺมิญฺเญว จ นิมิตฺเต เจตโส อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, นิมิตฺตานุมชฺชนกิจฺจํ สาธยมาโน วิจาโร, ปฏิลทฺธวิเสสาธิคมปจฺจยา ปีติ, ปีติมนสฺส ปสฺสทฺธิสมฺภวโต ปสฺสทฺธิ, ตนฺนิมิตฺตํ สุขํ, สุขิตสฺส จิตฺตสมาธิสมฺภวโต สุขนิมิตฺตา เอกคฺคตา จาติ ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺติฯ เอวมสฺส ปฐมชฺฌานปฏิพิมฺพภูตํ อุปจารชฺฌานมฺปิ ตงฺขณญฺเญว นิพฺพตฺตติฯ อิโต ปรํ ยาว ปฐมชฺฌานสฺส อปฺปนา เจว วสิปฺปตฺติ จ, ตาว สพฺพํ ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

วินีลกาทิกมฺมฏฺฐานานิ

[118] อิโต ปเรสุ ปน วินีลกาทีสุปิ ยํ ตํ ‘‘อุทฺธุมาตกํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต เอโก อทุติโย คจฺฉติ อุปฏฺฐิตาย สติยา’’ติอาทินา นเยน คมนํ อาทิํ กตฺวา ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ‘‘วินีลกํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต, วิปุพฺพกํ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ อุทฺธุมาตกปทมตฺตํ ปริวตฺเตตฺวา วุตฺตนเยเนว สวินิจฺฉยาธิปฺปายํ เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปน วิเสโส – วินีลเก ‘‘วินีลกปฏิกฺกูลํ วินีลกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อุคฺคหนิมิตฺตญฺเจตฺถ กพรกพรวณฺณํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน อุสฺสทวเสน อุปฏฺฐาติฯ

วิปุพฺพเก ‘‘วิปุพฺพกปฏิกฺกูลํ วิปุพฺพกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปเนตฺถ ปคฺฆรนฺตมิว อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ นิจฺจลํ สนฺนิสินฺนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

วิจฺฉิทฺทกํ ยุทฺธมณฺฑเล วา โจราฏวิยํ วา สุสาเน วา ยตฺถ ราชาโน โจเร ฉินฺทาเปนฺติฯ อรญฺเญ วา ปน สีหพฺยคฺเฆหิ ฉินฺนปุริสฏฺฐาเน ลพฺภติฯ ตสฺมา ตถารูปํ ฐานํ คนฺตฺวา สเจ นานาทิสายํ ปติตมฺปิ เอกาวชฺชเนน อาปาถมาคจฺฉติ อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ อาคจฺฉติ, สยํ หตฺเถน น ปรามสิตพฺพํฯ ปรามสนฺโต หิ วิสฺสาสํ อาปชฺชติฯ ตสฺมา อารามิเกน วา สมณุทฺเทเสน วา อญฺเญน วา เกนจิ เอกฏฺฐาเน กาเรตพฺพํฯ อลภนฺเตน กตฺตรยฏฺฐิยา วา ทณฺฑเกน วา เอกงฺคุลนฺตรํ กตฺวา อุปนาเมตพฺพํฯ เอวํ อุปนาเมตฺวา ‘‘วิจฺฉิทฺทกปฏิกฺกูลํ วิจฺฉิทฺทกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ ตตฺถ อุคฺคหนิมิตฺตํ มชฺเฌ ฉิทฺทํ วิย อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน ปริปุณฺณํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

วิกฺขายิตเก วิกฺขายิตกปฏิกฺกูลํ วิกฺขายิตกปฏิกฺกูลนฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปเนตฺถ ตหิํ ตหิํ ขายิตสทิสเมว อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

วิกฺขิตฺตกมฺปิ วิจฺฉิทฺทเก วุตฺตนเยเนว องฺคุลงฺคุลนฺตรํ กาเรตฺวา วา กตฺวา วา ‘‘วิกฺขิตฺตกปฏิกฺกูลํ วิกฺขิตฺตกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ เอตฺถ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปากฏนฺตรํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน ปริปุณฺณํว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

หตวิกฺขิตฺตกมฺปิ วิจฺฉิทฺทเก วุตฺตปฺปกาเรสุเยว ฐาเนสุ ลพฺภติฯ ตสฺมา ตตฺถ คนฺตฺวา วุตฺตนเยเนว องฺคุลงฺคุลนฺตรํ กาเรตฺวา วา กตฺวา วา ‘‘หตวิกฺขิตฺตกปฏิกฺกูลํ หตวิกฺขิตฺตกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปเนตฺถ ปญฺญายมานํ ปหารมุขํ วิย โหติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปริปุณฺณเมว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

โลหิตกํ ยุทฺธมณฺฑลาทีสุ ลทฺธปฺปหารานํ หตฺถปาทาทีสุ วา ฉินฺเนสุ ภินฺนคณฺฑปีฬกาทีนํ วา มุขโต ปคฺฆรมานกาเล ลพฺภติฯ ตสฺมา ตํ ทิสฺวา ‘‘โลหิตกปฏิกฺกูลํ โลหิตกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ เอตฺถ อุคฺคหนิมิตฺตํ วาตปฺปหตา วิย รตฺตปฏากา จลมานาการํ อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน สนฺนิสินฺนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

ปุฬวกํ ทฺวีหตีหจฺจเยน กุณปสฺส นวหิ วณมุเขหิ กิมิราสิปคฺฆรณกาเล โหติฯ

อปิจ ตํ โสณสิงฺคาลมนุสฺสโคมหิํสหตฺถิอสฺสอชคราทีนํ สรีรปฺปมาณเมว หุตฺวา สาลิภตฺตราสิ วิย ติฏฺฐติ ฯ เตสุ ยตฺถ กตฺถจิ ‘‘ปุฬวกปฏิกฺกูลํ ปุฬวกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรสฺส หิ กาฬทีฆวาปิยา อนฺโต หตฺถิกุณเป นิมิตฺตํ อุปฏฺฐาสิฯ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปเนตฺถ จลมานํ วิย อุปฏฺฐาติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตํ สาลิภตฺตปิณฺโฑ วิย สนฺนิสินฺนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ

อฏฺฐิกํ ‘‘เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ อฏฺฐิสงฺขลิกํ สมํสโลหิตํ นหารุสมฺพนฺธ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.154) นเยน นานปฺปการโต วุตฺตํฯ ตตฺถ ยตฺถ ตํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตตฺถ ปุริมนเยเนว คนฺตฺวา สมนฺตา ปาสาณาทีนํ วเสน สนิมิตฺตํ สารมฺมณํ กตฺวา อิทํ อฏฺฐิกนฺติ สภาวภาวโต อุปลกฺเขตฺวา วณฺณาทิวเสน เอกาทสหากาเรหิ นิมิตฺตํ อุคฺคเหตพฺพํฯ

[119] ตํ ปน วณฺณโต เสตนฺติ โอโลเกนฺตสฺส น อุปฏฺฐาติ, โอทาตกสิณสมฺเภโท โหติฯ ตสฺมา อฏฺฐิกนฺติ ปฏิกฺกูลวเสเนว โอโลเกตพฺพํฯ ลิงฺคนฺติ อิธ หตฺถาทีนํ นามํฯ ตสฺมา หตฺถปาทสีสอุรพาหุกฏิอูรุชงฺฆานํ วเสน ลิงฺคโต ววตฺถเปตพฺพํฯ ทีฆรสฺสวฏฺฏจตุรสฺสขุทฺทกมหนฺตวเสน ปน สณฺฐานโต ววตฺถเปตพฺพํฯ ทิโสกาสา วุตฺตนยา เอวฯ ตสฺส ตสฺส อฏฺฐิโน ปริยนฺตวเสน ปริจฺเฉทโต ววตฺถเปตฺวา ยเทเวตฺถ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตํ คเหตฺวา อปฺปนา ปาปุณิตพฺพาฯ ตสฺส ตสฺส อฏฺฐิโน นินฺนฏฺฐานถลฏฺฐานวเสน ปน นินฺนโตถลโต จ ววตฺถเปตพฺพํฯ ปเทสวเสนาปิ อหํ นินฺเน ฐิโต, อฏฺฐิ ถเล, อหํ ถเล, อฏฺฐิ นินฺเนติปิ ววตฺถเปตพฺพํฯ ทฺวินฺนํ ปน อฏฺฐิกานํ ฆฏิตฆฏิตฏฺฐานวเสน สนฺธิโต ววตฺถเปตพฺพํฯ อฏฺฐิกานํเยว อนฺตรวเสน วิวรโต ววตฺถเปตพฺพํฯ สพฺพตฺเถว ปน ญาณํ จาเรตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน อิทมฏฺฐีติ สมนฺตโต ววตฺถเปตพฺพํฯ เอวมฺปิ นิมิตฺเต อนุปฏฺฐหนฺเต นลาฏฏฺฐิมฺหิ จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํฯ

[120] ยถา เจตฺถ, เอวํ อิทํ เอกาทสวิเธน นิมิตฺตคฺคหณํ อิโต ปุริเมสุ ปุฬวกาทีสุปิ ยุชฺชมานวเสน สลฺลกฺเขตพฺพํฯ อิทญฺจ ปน กมฺมฏฺฐานํ สกลายปิ อฏฺฐิกสงฺขลิกาย เอกสฺมิมฺปิ อฏฺฐิเก สมฺปชฺชติฯ

ตสฺมา เตสุ ยตฺถกตฺถจิ เอกาทสวิเธน นิมิตฺตํ อุคฺคเหตฺวา ‘‘อฏฺฐิกปฏิกฺกูลํ อฏฺฐิกปฏิกฺกูล’’นฺติ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ อิธ อุคฺคหนิมิตฺตมฺปิ ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ เอกสทิสเมว โหตีติ วุตฺตํ, ตํ เอกสฺมิํ อฏฺฐิเก ยุตฺตํฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกาย ปน อุคฺคหนิมิตฺเต ปญฺญายมาเน วิวรตาฯ ปฏิภาคนิมิตฺเต ปริปุณฺณภาโว ยุชฺชติฯ เอกฏฺฐิเกปิ จ อุคฺคหนิมิตฺเตน พีภจฺเฉน ภยานเกน ภวิตพฺพํฯ ปฏิภาคนิมิตฺเตน ปีติโสมนสฺสชนเกน, อุปจาราวหตฺตาฯ

อิมสฺมิํ หิ โอกาเส ยํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, ตํ ทฺวารํ ทตฺวาว วุตฺตํฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘จตูสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ทสสุ จ อสุเภสุ ปฏิภาคนิมิตฺตํ นตฺถิฯ พฺรหฺมวิหาเรสุ หิ สีมสมฺเภโทเยว นิมิตฺตํฯ ทสสุ จ อสุเภสุ นิพฺพิกปฺปํ กตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวเยว ทิฏฺเฐ นิมิตฺตํ นาม โหตี’’ติ วตฺวาปิ ปุน อนนฺตรเมว ‘‘ทุวิธํ อิธ นิมิตฺตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อุคฺคหนิมิตฺตํ วิรูปํ พีภจฺฉํ ภยานกํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยํ วิจาเรตฺวา อโวจุมฺห, อิทเมเวตฺถ ยุตฺตํฯ

อปิจ มหาติสฺสตฺเถรสฺส ทนฺตฏฺฐิกมตฺตาวโลกเนน สกลิตฺถิสรีรสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตภาเวน อุปฏฺฐานาทีนิ เจตฺถ นิทสฺสนานีติฯ

อิติ อสุภานิ สุภคุโณ, ทสสตโลจเนน ถุตกิตฺติ;

ยานิ อโวจ ทสพโล, เอเกกชฺฌานเหตุนีติฯ

เอวํ ตานิ จ เตสญฺจ, ภาวนานยมิมํ วิทิตฺวาน;

เตสฺเวว อยํ ภิยฺโย, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ

ปกิณฺณกกถา

[121] เอเตสุ หิ ยตฺถ กตฺถจิ อธิคตชฺฌาโน สุวิกฺขมฺภิตราคตฺตา วีตราโค วิย นิลฺโลลุปฺปจาโร โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ยฺวายํ อสุภปฺปเภโท วุตฺโต, โส สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน จ ราคจริตเภทวเสน จาติ เวทิตพฺโพฯ ฉวสรีรํ หิ ปฏิกฺกูลภาวํ อาปชฺชมานํ อุทฺธุมาตกสภาวปฺปตฺตํ วา สิยา, วินีลกาทีนํ วา อญฺญตรสภาวปฺปตฺตํฯ อิติ ยาทิสํ ยาทิสํ สกฺกา โหติ ลทฺธุํ, ตาทิเส ตาทิเส อุทฺธุมาตกปฏิกฺกูลํ วินีลกปฏิกฺกูลนฺติ เอวํ นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพเมวาติ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน ทสธา อสุภปฺปเภโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ