จตุตฺถชฺฌานกถา

[87] เอวมธิคเต ปน ตสฺมิํปิ วุตฺตนเยเนว ปญฺจหากาเรหิ จิณฺณวสินา หุตฺวา ปคุณตติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘อยํ สมาปตฺติ อาสนฺนปีติปจฺจตฺถิกา, ‘ยเทว ตตฺถ สุขมิติ เจตโส อาโภโค, เอเตเนตํ โอฬาริกํ อกฺขายตี’ติ (ที. นิ. 1.96) เอวํ วุตฺตสฺส สุขสฺส โอฬาริกตฺตา องฺคทุพฺพลา’’ติ จ ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา จตุตฺถํ ฌานํ สนฺตโต มนสิกตฺวา ตติยชฺฌาเน นิกนฺติํ ปริยาทาย จตุตฺถาธิคมาย โยโค กาตพฺโพฯ อถสฺส ยทา ตติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย สตสฺส สมฺปชานสฺส ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขโต เจตสิกโสมนสฺสสงฺขาตํ สุขํ โอฬาริกโต อุปฏฺฐาติ, อุเปกฺขาเวทนา เจว จิตฺเตกคฺคตา จ สนฺตโต อุปฏฺฐาติ, ตทาสฺส โอฬาริกงฺคปฺปหานาย สนฺตองฺคปฏิลาภาย จ ตเทว นิมิตฺตํ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ‘‘อิทานิ จตุตฺถํ ฌานํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ตเทว ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติฯ ตโต ตสฺมิํเยวารมฺมเณ จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ , เยสํ อวสาเน เอกํ รูปาวจรํ จตุตฺถชฺฌานิกํ, เสสานิ วุตฺตปฺปการาเนว กามาวจรานิฯ อยํ ปน วิเสโส, ยสฺมา สุขเวทนา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ, จตุตฺถชฺฌาเน จ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อุปฺปชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา ตานิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติฯ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตตฺตาเยว เจตฺถ ปีติปิ ปริหายตีติฯ เอตฺตาวตา เจส สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ (ที. นิ. 1.232; ธ. ส. 165)ฯ เอวมเนน เอกงฺควิปฺปหีนํ ทุวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ จตุตฺถํ ฌานํ อธิคตํ โหติ ปถวีกสิณํฯ

[88] ตตฺถ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานาฯ ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณฯ โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส จ เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา, ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ

กทา ปน เนสํ ปหานํ โหตีติฯ จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณฯ โสมนสฺสญฺหิ จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติฯ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปฐมทุติยตติยชฺฌานานํ อุปจารกฺขเณสุฯ เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานมฺปิ อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํฯ

ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ, อถ กสฺมา ‘‘กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิปิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติฯ กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ (สํ. นิ. 5.510) เอวํ ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ? อติสยนิโรธตฺตาฯ อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยวฯ นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธฯ