ทุวิโธ หิ สมาธิ อุปจารสมาธิ จ อปฺปนาสมาธิ จฯ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตํ สมาธิยติ อุปจารภูมิยํ วา ปฏิลาภภูมิยํ วาฯ ตตฺถ อุปจารภูมิยํ นีวรณปฺปหาเนน จิตฺตํ สมาหิตํ โหติฯ ปฏิลาภภูมิยํ องฺคปาตุภาเวนฯ

ทฺวินฺนํ ปน สมาธีนํ อิทํ นานาการณํ, อุปจาเร องฺคานิ น ถามชาตานิ โหนฺติ, องฺคานํ อถามชาตตฺตา, ยถา นาม ทหโร กุมารโก อุกฺขิปิตฺวา ฐปิยมาโน ปุนปฺปุนํ ภูมิยํ ปตติ, เอวเมว อุปจาเร อุปฺปนฺเน จิตฺตํ กาเลน นิมิตฺตมารมฺมณํ กโรติ, กาเลน ภวงฺคโมตรติฯ อปฺปนายํ ปน องฺคานิ ถามชาตานิ โหนฺติ, เตสํ ถามชาตตฺตา, ยถา นาม พลวา ปุริโส อาสนา วุฏฺฐาย ทิวสมฺปิ ติฏฺเฐยฺย, เอวเมว อปฺปนาสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน จิตฺตํ สกิํ ภวงฺควารํ ฉินฺทิตฺวา เกวลมฺปิ รตฺติํ เกวลมฺปิ ทิวสํ ติฏฺฐติ, กุสลชวนปฏิปาฏิวเสเนว ปวตฺตตีติฯ

ตตฺร ยเทตํ อุปจารสมาธินา สทฺธิํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส อุปฺปาทนํ นาม อติทุกฺกรํฯ ตสฺมา สเจ เตเนว ปลฺลงฺเกน ตํ นิมิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อปฺปนํ อธิคนฺตุํ สกฺโกติ, สุนฺทรํฯ โน เจ สกฺโกติ, อถาเนน ตํ นิมิตฺตํ อปฺปมตฺเตน จกฺกวตฺติคพฺโภ วิย รกฺขิตพฺพํฯ เอวญฺหิ –

นิมิตฺตํ รกฺขโต ลทฺธ-ปริหานิ น วิชฺชติ;

อารกฺขมฺหิ อสนฺตมฺหิ, ลทฺธํ ลทฺธํ วินสฺสติฯ

สตฺตสปฺปายา

[59] ตตฺรายํ รกฺขณวิธิ –

อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;

อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเยฯ

สปฺปาเย สตฺต เสเวถ, เอวญฺหิ ปฏิปชฺชโต;

นจิเรเนว กาเลน, โหติ กสฺสจิ อปฺปนาฯ

ตตฺรสฺส ยสฺมิํ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ วา นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนํ วา วินสฺสติ, อนุปฏฺฐิตา จ สติ น อุปฏฺฐาติ, อสมาหิตญฺจ จิตฺตํ น สมาธิยติ, อยํ อสปฺปาโยฯ

ยตฺถ นิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว ถาวรญฺจ โหติ , สติ อุปฏฺฐาติ, จิตฺตํ สมาธิยติ นาคปพฺพตวาสีปธานิยติสฺสตฺเถรสฺส วิย, อยํ สปฺปาโยฯ ตสฺมา ยสฺมิํ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ, ตตฺถ เอกเมกสฺมิํ ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ตตฺถ วสิตพฺพํฯ อาวาสสปฺปายตาย หิ ตมฺพปณฺณิทีปมฺหิ จูฬนาคเลเณ วสนฺตา ตตฺเถว กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ โสตาปนฺนาทีนํ ปน อญฺญตฺถ อริยภูมิํ ปตฺวา ตตฺถ อรหตฺตปฺปตฺตานญฺจ คณนา นตฺถิฯ เอวมญฺเญสุปิ จิตฺตลปพฺพตวิหาราทีสุฯ

โคจรคาโม ปน โย เสนาสนโต อุตฺตเรน วา ทกฺขิเณน วา นาติทูเร ทิยฑฺฒโกสพฺภนฺตเร โหติ สุลภสมฺปนฺนภิกฺโข, โส สปฺปาโยฯ วิปรีโต อสปฺปาโยฯ

ภสฺสนฺติ ทฺวตฺติํสติรจฺฉานกถาปริยาปนฺนํ อสปฺปายํ, ตญฺหิสฺส นิมิตฺตนฺตรธานาย สํวตฺตติฯ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สปฺปายํ, ตมฺปิ มตฺตาย ภาสิตพฺพํฯ

ปุคฺคโลปิ อติรจฺฉานกถิโก สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ยํ นิสฺสาย อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ถิรตรํ โหติ, เอวรูโป สปฺปาโยฯ กายทฬฺหีพหุโล ปน ติรจฺฉานกถิโก อสปฺปาโยฯ โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติ, ตาทิสญฺจ อาคมฺม โกฏปพฺพตวาสีทหรสฺเสว สมาปตฺติปิ นสฺสติ, ปเคว นิมิตฺตํฯ

โภชนํ ปน กสฺสจิ มธุรํ, กสฺสจิ อมฺพิลํ สปฺปายํ โหติฯ อุตุปิ กสฺสจิ สีโต, กสฺสจิ อุณฺโห สปฺปาโย โหติฯ ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ โหติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติ, ตํ โภชนํ โส จ อุตุ สปฺปาโยฯ อิตรํ โภชนํ อิตโร จ อุตุ อสปฺปาโยฯ

อิริยาปเถสุปิ กสฺสจิ จงฺกโม สปฺปาโย โหติ, กสฺสจิ สยนฏฺฐานนิสชฺชานํ อญฺญตโรฯ ตสฺมา ตํ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา ยสฺมิํ อิริยาปเถ อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติ, โส สปฺปาโยฯ อิตโร อสปฺปาโยติ เวทิตพฺโพฯ

อิติ อิมํ สตฺตวิธํ อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายํ เสวิตพฺพํฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส หิ นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺส นจิเรเนว กาเลน โหติ กสฺสจิ อปฺปนาฯ

ทสวิธอปฺปนาโกสลฺลํ

[60] ยสฺส ปน เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต น โหติ, เตน ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ ตตฺรายํ นโย, ทสาหากาเรหิ อปฺปนาโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ, วตฺถุวิสทกิริยโต, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนโต, นิมิตฺตกุสลโต, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํสิตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนโต, สมาหิตปุคฺคลเสวนโต, ตทธิมุตฺตโตติฯ

[61] ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยา นาม อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํฯ ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา เสทมลคฺคหิตํ, ตทา อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ ยทา ปนสฺส จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ โหติ, ตทา พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ อชฺฌตฺติกพาหิเร จ วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ อปริสุทฺธํ โหติ, อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิยฯ อปริสุทฺเธน ญาเณน สงฺขาเร สมฺมสโต สงฺขาราปิ อวิภูตา โหนฺติ, กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชโต กมฺมฏฺฐานมฺปิ วุฑฺฒิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ น คจฺฉติฯ วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธํ, ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิยฯ ปริสุทฺเธน จ ญาเณน สงฺขาเร สมฺมสโต สงฺขาราปิ วิภูตา โหนฺติ, กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชโต กมฺมฏฺฐานมฺปิ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ คจฺฉติฯ

[62] อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนํ นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํฯ