เมนู

โมหจริตสฺส เสนาสนํ ทิสามุขํ อสมฺพาธํ วฏฺฏติ, ยตฺถ นิสินฺนสฺส วิวฏา ทิสา ขายนฺติ , อิริยาปเถสุ จงฺกโม วฏฺฏติฯ อารมฺมณํ ปนสฺส ปริตฺตํ สุปฺปมตฺตํ สราวมตฺตํ วา (ขุทฺทกํ) น วฏฺฏติฯ สมฺพาธสฺมิญฺหิ โอกาเส จิตฺตํ ภิยฺโย สมฺโมหมาปชฺชติ, ตสฺมา วิปุลํ มหากสิณํ วฏฺฏติฯ เสสํ โทสจริตสฺส วุตฺตสทิสเมวาติ อิทํ โมหจริตสฺส สปฺปายํฯ

สทฺธาจริตสฺส สพฺพมฺปิ โทสจริตมฺหิ วุตฺตวิธานํ สปฺปายํฯ อารมฺมเณสุ จสฺส อนุสฺสติฏฺฐานมฺปิ วฏฺฏติฯ

พุทฺธิจริตสฺส เสนาสนาทีสุ อิทํ นาม อสปฺปายนฺติ นตฺถิฯ

วิตกฺกจริตสฺส เสนาสนํ วิวฏํ ทิสามุขํ ยตฺถ นิสินฺนสฺส อารามวนโปกฺขรณีรามเณยฺยกานิ คามนิคมชนปทปฏิปาฏิโย นีโลภาสา จ ปพฺพตา ปญฺญายนฺติ, ตํ น วฏฺฏติ, ตญฺหิ วิตกฺกวิธาวนสฺเสว ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา คมฺภีเร ทรีมุเข วนปฺปฏิจฺฉนฺเน หตฺถิกุจฺฉิปพฺภารมหินฺทคุหาสทิเส เสนาสเน วสิตพฺพํฯ อารมฺมณมฺปิสฺส วิปุลํ น วฏฺฏติฯ ตาทิสญฺหิ วิตกฺกวเสน สนฺธาวนสฺส ปจฺจโย โหติฯ ปริตฺตํ ปน วฏฺฏติฯ

เสสํ ราคจริตสฺส วุตฺตสทิสเมวาติ อิทํ วิตกฺกจริตสฺส สปฺปายํฯ อยํ อตฺตโน จริยานุกูลนฺติ เอตฺถ อาคตจริยานํ ปเภทนิทานวิภาวนสปฺปายปริจฺเฉทโต วิตฺถาโรฯ น จ ตาว จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ สพฺพากาเรน อาวิกตํฯ ตญฺหิ อนนฺตรสฺส มาติกาปทสฺส วิตฺถาเร สยเมว อาวิภวิสฺสติฯ

จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[47] ตสฺมา ยํ วุตฺตํ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อญฺญตรํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาติ เอตฺถ สงฺขาตนิทฺเทสโต, อุปจารปฺปนาวหโต, ฌานปฺปเภทโต, สมติกฺกมโต, วฑฺฒนาวฑฺฒนโต, อารมฺมณโต, ภูมิโต, คหณโต, ปจฺจยโต, จริยานุกูลโตติ อิเมหิ ตาว ทสหากาเรหิ กมฺมฏฺฐานวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สงฺขาตนิทฺเทสโตติ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสูติ หิ วุตฺตํ, ตตฺริมานิ จตฺตาลีส กมฺมฏฺฐานานิ ทส กสิณา, ทส อสุภา, ทส อนุสฺสติโย, จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร อารุปฺปา, เอกา สญฺญา, เอกํ ววตฺถานนฺติฯ

ตตฺถ ปถวีกสิณํ, อาโปกสิณํ, เตโชกสิณํ, วาโยกสิณํ, นีลกสิณํ, ปีตกสิณํ, โลหิตกสิณํ, โอทาตกสิณํ, อาโลกกสิณํ, ปริจฺฉินฺนากาสกสิณนฺติ อิเม ทส กสิณา

อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, วิจฺฉิทฺทกํ, วิกฺขายิตกํ, วิกฺขิตฺตกํ, หตวิกฺขิตฺตกํ, โลหิตกํ, ปุฬุวกํ, อฏฺฐิกนฺติ อิเม ทส อสุภา

พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมานุสฺสติ, สงฺฆานุสฺสติ, สีลานุสฺสติ, จาคานุสฺสติ, เทวตานุสฺสติ, มรณานุสฺสติ, กายคตาสติ, อานาปานสฺสติ, อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโย

เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาติ อิเม จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา

อากาสานญฺจายตนํ, วิญฺญาณญฺจายตนํ, อากิญฺจญฺญายตนํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิเม จตฺตาโร อารุปฺปาฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา เอกา สญฺญาฯ จตุธาตุววตฺถานํ เอกํ ววตฺถานนฺติ เอวํ สงฺขาตนิทฺเทสโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อุปจารปฺปนาวหโตติ ฐเปตฺวา กายคตาสติญฺจ อานาปานสฺสติญฺจ อวเสสา อฏฺฐ อนุสฺสติโย, อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา, จตุธาตุววตฺถานนฺติ อิมาเนว เหตฺถ ทสกมฺมฏฺฐานานิ อุปจารวหานิฯ เสสานิ อปฺปนาวหานิฯ เอวํ อุปจารปฺปนาวหโตฯ

ฌานปฺปเภทโตติ อปฺปนาวเหสุ เจตฺถ อานาปานสฺสติยา สทฺธิํ ทส กสิณา จตุกฺกชฺฌานิกา โหนฺติฯ กายคตาสติยา สทฺธิํ ทส อสุภา ปฐมชฺฌานิกาฯ ปุริมา ตโย พฺรหฺมวิหารา ติกชฺฌานิกาฯ จตุตฺถพฺรหฺมวิหาโร จตฺตาโร จ อารุปฺปา จตุตฺถชฺฌานิกาติ เอวํ ฌานปฺปเภทโตฯ

สมติกฺกมโตติ ทฺเว สมติกฺกมา องฺคสมติกฺกโม จ อารมฺมณสมติกฺกโม จฯ

ตตฺถ สพฺเพสุปิ ติกจตุกฺกชฺฌานิเกสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ องฺคสมติกฺกโม โหติ วิตกฺกวิจาราทีนิ ฌานงฺคานิ สมติกฺกมิตฺวา เตสฺเววารมฺมเณสุ ทุติยชฺฌานาทีนํ ปตฺตพฺพโตฯ ตถา จตุตฺถพฺรหฺมวิหาเรฯ โสปิ หิ เมตฺตาทีนํเยว อารมฺมเณ โสมนสฺสํ สมติกฺกมิตฺวา ปตฺตพฺโพติฯ จตูสุ ปน อารุปฺเปสุ อารมฺมณสมติกฺกโม โหติฯ ปุริเมสุ หิ นวสุ กสิเณสุ อญฺญตรํ สมติกฺกมิตฺวา อากาสานญฺจายตนํ ปตฺตพฺพํฯ อากาสาทีนิ จ สมติกฺกมิตฺวา วิญฺญาณญฺจายตนาทีนิฯ เสเสสุ สมติกฺกโม นตฺถีติ เอวํ สมติกฺกมโตฯ

วฑฺฒนาวฑฺฒนโตติ อิเมสุ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ ทส กสิณาเนว วฑฺเฒตพฺพานิฯ ยตฺตกญฺหิ โอกาสํ กสิเณน ผรติ, ตทพฺภนฺตเร ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ โสตุํ ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปานิ ปสฺสิตุํ ปรสตฺตานญฺจ เจตสา จิตฺตมญฺญาตุํ สมตฺโถ โหติฯ กายคตาสติ ปน อสุภานิ จ น วฑฺเฒตพฺพานิฯ กสฺมา? โอกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตา อานิสํสาภาวา จฯ สา จ เนสํ โอกาเสน ปริจฺฉินฺนตา ภาวนานเย อาวิภวิสฺสติฯ เตสุ ปน วฑฺฒิเตสุ กุณปราสิเยว วฑฺฒติ, น โกจิ อานิสํโส อตฺถิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ โสปากปญฺหาพฺยากรเณ, ‘‘วิภูตา ภควา รูปสญฺญา อวิภูตา อฏฺฐิกสญฺญา’’ติฯ ตตฺร หิ นิมิตฺตวฑฺฒนวเสน รูปสญฺญา วิภูตาติ วุตฺตาฯ อฏฺฐิกสญฺญา อวฑฺฒนวเสน อวิภูตาติ วุตฺตาฯ

ยํ ปเนตํ ‘‘เกวลํ อฏฺฐิสญฺญาย, อผรี ปถวิํ อิม’’นฺติ (เถรคา. 18) วุตฺตํ, ตํ ลาภิสฺส สโต อุปฏฺฐานาการวเสน วุตฺตํฯ ยเถว หิ ธมฺมาโสกกาเล กรวีกสกุโณ สมนฺตา อาทาสภิตฺตีสุ อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา สพฺพทิสาสุ กรวีกสญฺญี หุตฺวา มธุรํ คิรํ นิจฺฉาเรสิ, เอวํ เถโรปิ อฏฺฐิกสญฺญาย ลาภิตฺตา สพฺพทิสาสุ อุปฏฺฐิตํ นิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต เกวลาปิ ปถวี อฏฺฐิกภริตาติ จินฺเตสีติฯ

ยทิ เอวํ ยา อสุภชฺฌานานํ อปฺปมาณารมฺมณตา วุตฺตา, สา วิรุชฺฌตีติฯ สา จ น วิรุชฺฌติฯ เอกจฺโจ หิ อุทฺธุมาตเก วา อฏฺฐิเก วา มหนฺเต นิมิตฺตํ คณฺหาติฯ เอกจฺโจ อปฺปเกฯ อิมินา ปริยาเยน เอกจฺจสฺส ปริตฺตารมฺมณํ ฌานํ โหติฯ เอกจฺจสฺส อปฺปมาณารมฺมณนฺติฯ โย วา เอตํ วฑฺฒเน อาทีนวํ อปสฺสนฺโต วฑฺเฒติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อานิสํสาภาวา ปน น วฑฺเฒตพฺพานีติฯ

ยถา จ เอตานิ, เอวํ เสสานิปิ น วฑฺเฒตพฺพานิฯ กสฺมา? เตสุ หิ อานาปานนิมิตฺตํ ตาว วฑฺฒยโต วาตราสิเยว วฑฺฒติ, โอกาเสน จ ปริจฺฉินฺนํฯ อิติ สาทีนวตฺตา โอกาเสน จ ปริจฺฉินฺนตฺตา น วฑฺเฒตพฺพํฯ พฺรหฺมวิหารา สตฺตารมฺมณา, เตสํ นิมิตฺตํ วฑฺฒยโต สตฺตราสิเยว วฑฺเฒยฺย, น จ เตน อตฺโถ อตฺถิ, ตสฺมา ตมฺปิ น วฑฺเฒตพฺพํฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา’’ติ (ที. นิ. 1.556) อาทิ, ตํ ปริคฺคหวเสเนว วุตฺตํฯ เอกาวาสทฺวิอาวาสาทินา หิ อนุกฺกเมน เอกิสฺสา ทิสาย สตฺเต ปริคฺคเหตฺวา ภาเวนฺโต เอกํ ทิสํ ผริตฺวาติ วุตฺโตฯ น นิมิตฺตํ วฑฺเฒนฺโตฯ ปฏิภาคนิมิตฺตเมว เจตฺถ นตฺถิฯ ยทยํ วฑฺเฒยฺย, ปริตฺตอปฺปมาณารมฺมณตาเปตฺถ ปริคฺคหวเสเนว เวทิตพฺพาฯ อารุปฺปารมฺมเณสุปิ อากาสํ กสิณุคฺฆาฏิมตฺตาฯ ตญฺหิ กสิณาปคมวเสเนว มนสิ กาตพฺพํฯ ตโต ปรํ วฑฺฒยโตปิ น กิญฺจิ โหติฯ วิญฺญาณํ สภาวธมฺมตฺตาฯ น หิ สกฺกา สภาวธมฺมํ วฑฺเฒตุํฯ วิญฺญาณาปคโม วิญฺญาณสฺส อภาวมตฺตตฺตาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนารมฺมณํ สภาวธมฺมตฺตาเยว น วฑฺเฒตพฺพํฯ เสสานิ อนิมิตฺตตฺตาฯ ปฏิภาคนิมิตฺตญฺหิ วฑฺเฒตพฺพํ นาม ภเวยฺยฯ พุทฺธานุสฺสติอาทีนญฺจ เนว ปฏิภาคนิมิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา ตํ น วฑฺเฒตพฺพนฺติ เอวํ วฑฺฒนาวฑฺฒนโตฯ

อารมฺมณโตติ อิเมสุ จ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ ทสกสิณา, ทสอสุภา, อานาปานสฺสติ, กายคตาสตีติ อิมานิ ทฺวาวีสติปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณานิฯ เสสานิ น ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณานิฯ ตถา ทสสุ อนุสฺสตีสุ ฐเปตฺวา อานาปานสฺสติญฺจ กายคตาสติญฺจ อวเสสา อฏฺฐ อนุสฺสติโย, อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา, จตุธาตุววตฺถานํ, วิญฺญาณญฺจายตนํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิมานิ ทฺวาทส สภาวธมฺมารมฺมณานิฯ ทส กสิณา, ทส อสุภา, อานาปานสฺสติ, กายคตาสตีติ อิมานิ ทฺวาวีสติ นิมิตฺตารมฺมณานิฯ เสสานิ ฉ น วตฺตพฺพารมฺมณานิฯ ตถา วิปุพฺพกํ, โลหิตกํ, ปุฬุวกํ, อานาปานสฺสติ, อาโปกสิณํ, เตโชกสิณํ, วาโยกสิณํ, ยญฺจ อาโลกกสิเณ สูริยาทีนํ โอภาสมณฺฑลารมฺมณนฺติ อิมานิ อฏฺฐ จลิตารมฺมณานิ, ตานิ จ โข ปุพฺพภาเค, ปฏิภาคํ ปน สนฺนิสินฺนเมว โหติฯ เสสานิ น จลิตารมฺมณานีติ เอวํ อารมฺมณโตฯ

ภูมิโตติ เอตฺถ จ ทส อสุภา, กายคตาสติ, อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาติ อิมานิ ทฺวาทส เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติฯ ตานิ ทฺวาทส, อานาปานสฺสติ จาติ อิมานิ เตรส พฺรหฺมโลเก นปฺปวตฺตนฺติ ฯ อรูปภเว ปน ฐเปตฺวา จตฺตาโร อารุปฺเป อญฺญํ นปฺปวตฺตติฯ มนุสฺเสสุ สพฺพานิปิ ปวตฺตนฺตีติ เอวํ ภูมิโตฯ

คหณโตติ ทิฏฺฐผุฏฺฐสุตคฺคหณโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺร ฐเปตฺวา วาโยกสิณํ เสสา นว กสิณา, ทส อสุภาติ อิมานิ เอกูนวีสติ ทิฏฺเฐน คเหตพฺพานิฯ ปุพฺพภาเค จกฺขุนา โอโลเกตฺวา นิมิตฺตํ เนสํ คเหตพฺพนฺติ อตฺโถฯ กายคตาสติยํ ตจปญฺจกํ ทิฏฺเฐน, เสสํ สุเตนาติ เอวํ ตสฺสา อารมฺมณํ ทิฏฺฐสุเตน คเหตพฺพํฯ อานาปานสฺสติ ผุฏฺเฐน, วาโยกสิณํ ทิฏฺฐผุฏฺเฐน, เสสานิ อฏฺฐารส สุเตน คเหตพฺพานิฯ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาโร, จตฺตาโร อารุปฺปาติ อิมานิ เจตฺถ น อาทิกมฺมิเกน คเหตพฺพานิฯ เสสานิ ปญฺจติํส คเหตพฺพานีติ เอวํ คหณโตฯ

ปจฺจยโตติ อิเมสุ ปน กมฺมฏฺฐาเนสุ ฐเปตฺวา อากาสกสิณํ เสสา นว กสิณา อารุปฺปานํ ปจฺจยา โหนฺติ, ทส กสิณา อภิญฺญานํ, ตโย พฺรหฺมวิหารา จตุตฺถพฺรหฺมวิหารสฺส, เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ อารุปฺปํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรธสมาปตฺติยา, สพฺพานิปิ สุขวิหารวิปสฺสนาภวสมฺปตฺตีนนฺติ เอวํ ปจฺจยโตฯ

จริยานุกูลโตติ จริยานํ อนุกูลโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ เสยฺยถิทํ – ราคจริตสฺส ตาว เอตฺถ ทส อสุภา, กายคตาสตีติ เอกาทส กมฺมฏฺฐานานิ อนุกูลานิฯ โทสจริตสฺส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาริ วณฺณกสิณานีติ อฏฺฐฯ โมหจริตสฺส, วิตกฺกจริตสฺส จ เอกํ อานาปานสฺสติ กมฺมฏฺฐานเมวฯ สทฺธาจริตสฺส ปุริมา ฉ อนุสฺสติโยฯ พุทฺธิจริตสฺส มรณสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ, จตุธาตุววตฺถานํ, อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาติ จตฺตาริฯ เสสกสิณานิ, จตฺตาโร จ อารุปฺปา สพฺพจริตานํ อนุกูลานิฯ กสิเณสุ จ ยํกิญฺจิ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตสฺส, อปฺปมาณํ โมหจริตสฺสาติฯ

เอวเมตฺถ จริยานุกูลโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ สพฺพญฺเจตํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน จ อติสปฺปายวเสน จ วุตฺตํฯ ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา สทฺธาทีนํ วา อนุปการา กุสลภาวนา นาม นตฺถิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ เมฆิยสุตฺเต –

‘‘จตฺตาโร ธมฺมา อุตฺตริ ภาเวตพฺพาฯ อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายฯ เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานายฯ อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายฯ อนิจฺจสญฺญา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาตายา’’ติฯ

ราหุลสุตฺเตปิ ‘‘เมตฺตํ, ราหุล, ภาวนํ ภาเวหี’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.120) นเยน เอกสฺเสว สตฺต กมฺมฏฺฐานานิ วุตฺตานิฯ ตสฺมา วจนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวา สพฺพตฺถ อธิปฺปาโย ปริเยสิตพฺโพติ อยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาติ เอตฺถ กมฺมฏฺฐานกถา วินิจฺฉโยฯ

[48] คเหตฺวาติ อิมสฺส ปน ปทสฺส อยมตฺถทีปนาฯ ‘‘เตน โยคินา กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา พุทฺธสฺส วา ภควโต อาจริยสฺส วา อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา สมฺปนฺนชฺฌาสเยน สมฺปนฺนาธิมุตฺตินา จ หุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ยาจิตพฺพํฯ

ตตฺร ‘‘อิมาหํ ภควา อตฺตภาวํ ตุมฺหากํ ปริจฺจชามี’’ติ เอวํ พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตา นิยฺยาเตตพฺโพฯ เอวญฺหิ อนิยฺยาเตตฺวา ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺโต เภรวารมฺมเณ อาปาถมาคเต สนฺถมฺภิตุํ อสกฺโกนฺโต คามนฺตํ โอสริตฺวา คิหีหิ สํสฏฺโฐ หุตฺวา อเนสนํ อาปชฺชิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาปุเณยฺยฯ นิยฺยาติตตฺตภาวสฺส ปนสฺส เภรวารมฺมเณ อาปาถมาคเตปิ ภยํ น อุปฺปชฺชติฯ ‘‘นนุ ตยา, ปณฺฑิต, ปุริมเมว อตฺตา พุทฺธานํ นิยฺยาติโต’’ติ ปจฺจเวกฺขโต ปนสฺส โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺชติฯ

ยถา หิ ปุริสสฺส อุตฺตมํ กาสิกวตฺถํ ภเวยฺย, ตสฺส ตสฺมิํ มูสิกาย วา กีเฏหิ วา ขาทิเต อุปฺปชฺเชยฺย โทมนสฺสํ ฯ สเจ ปน ตํ อจีวรกสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺย, อถสฺส ตํ เตน ภิกฺขุนา ขณฺฑาขณฺฑํ กริยมานํ ทิสฺวาปิ โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺเชยฺยฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

อาจริยสฺส นิยฺยาเตนฺเตนาปิ ‘‘อิมาหํ, ภนฺเต, อตฺตภาวํ ตุมฺหากํ ปริจฺจชามี’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอวํ อนิยฺยาติตตฺตภาโว หิ อตชฺชนีโย วา โหติ, ทุพฺพโจ วา อโนวาทกโร, เยนกามํคโม วา อาจริยํ อนาปุจฺฉาว ยตฺถิจฺฉติ, ตตฺถ คนฺตา, ตเมนํ อาจริโย อามิเสน วา ธมฺเมน วา น สงฺคณฺหาติ, คูฬฺหํ คนฺถํ น สิกฺขาเปติฯ โส อิมํ ทุวิธํ สงฺคหํ อลภนฺโต สาสเน ปติฏฺฐํ น ลภติ, นจิรสฺเสว ทุสฺสีลฺยํ วา คิหิภาวํ วา ปาปุณาติฯ นิยฺยาติตตฺตภาโว ปน เนว อตชฺชนีโย โหติ, น เยนกามํคโม, สุวโจ อาจริยายตฺตวุตฺติเยว โหติฯ โส อาจริยโต ทุวิธํ สงฺคหํ ลภนฺโต สาสเน วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา วิยฯ

เถรสฺส กิร สนฺติกํ ตโย ภิกฺขู อาคมํสุฯ เตสุ เอโก ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากมตฺถายา’’ติ วุตฺเต สตโปริเส ปปาเต ปติตุํ อุสฺสเหยฺยนฺติ อาหฯ ทุติโย ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากมตฺถายา’’ติ วุตฺเต อิมํ อตฺตภาวํ ปณฺหิโต ปฏฺฐาย ปาสาณปิฏฺเฐ ฆํเสนฺโต นิรวเสสํ เขเปตุํ อุสฺสเหยฺยนฺติ อาหฯ ตติโย ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากมตฺถายา’’ติ วุตฺเต อสฺสาสปสฺสาเส อุปรุนฺธิตฺวา กาลกิริยํ กาตุํ อุสฺสเหยฺยนฺติ อาหฯ เถโร ภพฺพาวติเม ภิกฺขูติ กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ เต ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ตโยปิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติ อยมานิสํโส อตฺตนิยฺยาตเนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พุทฺธสฺส วา ภควโต อาจริยสฺส วา อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา’’ติฯ

[49] สมฺปนฺนชฺฌาสเยน สมฺปนฺนาธิมุตฺตินา จ หุตฺวาติ เอตฺถ ปน เตน โยคินา อโลภาทีนํ วเสน ฉหากาเรหิ สมฺปนฺนชฺฌาสเยน ภวิตพฺพํฯ เอวํ สมฺปนฺนชฺฌาสโย หิ ติสฺสนฺนํ โพธีนํ อญฺญตรํ ปาปุณาติฯ

ยถาห, ‘‘ฉ อชฺฌาสยา โพธิสตฺตานํ โพธิปริปากาย สํวตฺตนฺติ, อโลภชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โลเภ โทสทสฺสาวิโน, อโทสชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โทเส โทสทสฺสาวิโน, อโมหชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โมเห โทสทสฺสาวิโน, เนกฺขมฺมชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา ฆราวาเส โทสทสฺสาวิโน, ปวิเวกชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโน, นิสฺสรณชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สพฺพภวคตีสุ โทสทสฺสาวิโน’’ติฯ เย หิ เกจิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธา, สพฺเพ เต อิเมเหว ฉหากาเรหิ อตฺตนา อตฺตนา ปตฺตพฺพํ วิเสสํ ปตฺตาฯ ตสฺมา อิเมหิ ฉหากาเรหิ สมฺปนฺนชฺฌาสเยน ภวิตพฺพํฯ ตทธิมุตฺตตาย ปน อธิมุตฺติสมฺปนฺเนน ภวิตพฺพํฯ สมาธาธิมุตฺเตน สมาธิครุเกน สมาธิปพฺภาเรน, นิพฺพานาธิมุตฺเตน นิพฺพานครุเกน นิพฺพานปพฺภาเรน จ ภวิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[50] เอวํ สมฺปนฺนชฺฌาสยาธิมุตฺติโน ปนสฺส กมฺมฏฺฐานํ ยาจโต เจโตปริยญาณลาภินา อาจริเยน จิตฺตาจารํ โอโลเกตฺวา จริยา ชานิตพฺพาฯ อิตเรน กิํ จริโตสิ? เก วา เต ธมฺมา พหุลํ สมุทาจรนฺติ? กิํ วา เต มนสิกโรโต ผาสุ โหติ? กตรสฺมิํ วา เต กมฺมฏฺฐาเน จิตฺตํ นมตีติ เอวมาทีหิ นเยหิ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพาฯ เอวํ ญตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํฯ

กเถนฺเตน จ ติวิเธน กเถตพฺพํฯ ปกติยา อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานสฺส เอกํ ทฺเว นิสชฺชานิ สชฺฌายํ กาเรตฺวา ทาตพฺพํฯ สนฺติเก วสนฺตสฺส อาคตาคตกฺขเณ กเถตพฺพํฯ อุคฺคเหตฺวา อญฺญตฺร คนฺตุกามสฺส นาติสํขิตฺตํ นาติวิตฺถาริกํ กตฺวา กเถตพฺพํฯ

ตตฺถ ปถวีกสิณํ ตาว กเถนฺเตน จตฺตาโร กสิณโทสา, กสิณกรณํ, กตสฺส ภาวนานโย, ทุวิธํ นิมิตฺตํ, ทุวิโธ สมาธิ, สตฺตวิธํ สปฺปายาสปฺปายํ, ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ, วีริยสมตา, อปฺปนาวิธานนฺติ อิเม นว อาการา กเถตพฺพาฯ เสสกมฺมฏฺฐาเนสุปิ ตสฺส ตสฺส อนุรูปํ กเถตพฺพํฯ ตํ สพฺพํ เตสํ ภาวนาวิธาเน อาวิภวิสฺสติฯ

เอวํ กถิยมาเน ปน กมฺมฏฺฐาเน เตน โยคินา นิมิตฺตํ คเหตฺวา โสตพฺพํฯ

นิมิตฺตํ คเหตฺวาติ อิทํ เหฏฺฐิมปทํ, อิทํ อุปริมปทํ, อยมสฺส อตฺโถ , อยมธิปฺปาโย, อิทโมปมฺมนฺติ เอวํ ตํ ตํ อาการํ อุปนิพนฺธิตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สกฺกจฺจํ สุณนฺเตน หิ กมฺมฏฺฐานํ สุคฺคหิตํ โหติฯ อถสฺส ตํ นิสฺสาย วิเสสาธิคโม สมฺปชฺชติ, น อิตรสฺสาติ อยํ คเหตฺวาติ อิมสฺส ปทสฺส อตฺถปริทีปนาฯ

เอตฺตาวตา กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลํ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อญฺญตรํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาติ อิมานิ ปทานิ สพฺพากาเรน วิตฺถาริตานิ โหนฺตีติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

สมาธิภาวนาธิกาเร

กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทโส นาม

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. ปถวีกสิณนิทฺเทโส

[51] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘สมาธิภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตนา’’ติ เอตฺถ ยสฺส ตาวาจริเยน สทฺธิํ เอกวิหาเร วสโต ผาสุ โหติ, เตน ตตฺเถว กมฺมฏฺฐานํ ปริโสเธนฺเตน วสิตพฺพํฯ สเจ ตตฺถ ผาสุ น โหติ, โย อญฺโญ คาวุเต วา อฑฺฒโยชเน วา โยชนมตฺเตปิ วา สปฺปาโย วิหาโร โหติ, ตตฺถ วสิตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ กมฺมฏฺฐานสฺส กิสฺมิญฺจิเทว ฐาเน สนฺเทเห วา สติสมฺโมเส วา ชาเต กาลสฺเสว วิหาเร วตฺตํ กตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเนเยว อาจริยสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํทิวสมาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา ทุติยทิวเส อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา อกิลมนฺโตเยว อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคนฺตุํ สกฺขิสฺสติฯ โย ปน โยชนปฺปมาเณปิ ผาสุกฏฺฐานํ น ลภติ, เตน กมฺมฏฺฐาเน สพฺพํ คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา สุวิสุทฺธํ อาวชฺชนปฏิพทฺธํ กมฺมฏฺฐานํ กตฺวา ทูรมฺปิ คนฺตฺวา สมาธิภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหาเร วิหาตพฺพํฯ

อนนุรูปวิหาโร

[52] ตตฺถ อนนุรูโป นาม อฏฺฐารสนฺนํ โทสานํ อญฺญตเรน สมนฺนาคโตฯ ตตฺริเม อฏฺฐารส โทสา – มหตฺตํ, นวตฺตํ, ชิณฺณตฺตํ, ปนฺถนิสฺสิตตฺตํ, โสณฺฑี, ปณฺณํ, ปุปฺผํ, ผลํ, ปตฺถนียตา, นครสนฺนิสฺสิตตา, ทารุสนฺนิสฺสิตตา, เขตฺตสนฺนิสฺสิตตา, วิสภาคานํ ปุคฺคลานํ อตฺถิตา, ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิตตา, ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิตตา, รชฺชสีมสนฺนิสฺสิตตา, อสปฺปายตา, กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภติ อิเมสํ อฏฺฐารสนฺนํ โทสานํ อญฺญตเรน โทเสน สมนฺนาคโต อนนุรูโป นามฯ น ตตฺถ วิหาตพฺพํฯ

กสฺมา? มหาวิหาเร ตาว พหู นานาฉนฺทา สนฺนิปตนฺติ, เต อญฺญมญฺญํ ปฏิวิรุทฺธตาย วตฺตํ น กโรนฺติฯ โพธิยงฺคณาทีนิ อสมฺมฏฺฐาเนว โหนฺติฯ อนุปฏฺฐาปิตํ ปานียํ ปริโภชนียํฯ