ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พทฺโธ มโนวิญฺเญยฺเยสุ ธมฺเมสุ, อาวาสคโต มารสฺส, มารสฺส วสํ คโต, ปฏิมุกฺกสฺส มารปาโสฯ พทฺโธ โส มารพนฺธเนน ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป.…ฯ

‘‘สนฺติ จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา, อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ มุตฺโต จกฺขุวิญฺเญยฺเยหิ รูเปหิ, นาวาสคโต มารสฺส, น มารสฺส วสํ คโต, อุมฺมุกฺกสฺส มารปาโสฯ มุตฺโต โส มารพนฺธเนน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต…เป.…ฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา…เป.… สนฺติ, ภิกฺขเว, มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา, อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มุตฺโต มโนวิญฺเญยฺเยหิ ธมฺเมหิ, นาวาสคโต มารสฺส, น มารสฺส วสํ คโต, อุมฺมุกฺกสฺส มารปาโสฯ มุตฺโต โส มารพนฺธเนน น ยถากามกรณีโย ปาปิมโต’’ติฯ ทุติยํฯ

3. โลกนฺตคมนสุตฺตํ

[116] ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ [ทิฏฺเฐยฺยํ (สฺยา. กํ. ก.)], ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’’ติฯ อิทํ วตฺวา ภควา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโฐ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติฯ โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’’ติ?

อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต , สมฺภาวิโต จ วิญฺญูนํ สพฺรหฺมจารีนํฯ ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํฯ ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’’ติฯ

อถ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธิํ สมฺโมทิํสุฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ –

‘‘อิทํ โข โน, อาวุโส อานนฺท, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโฐ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติฯ เตสํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโฐ – นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามีติฯ โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยา’ติ ? เตสํ โน, อาวุโส, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข, อาวุโส, อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิญฺญูนํ สพฺรหฺมจารีนํฯ ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํฯ ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติฯ วิภชตายสฺมา อานนฺโท’’ติฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺฐโต สารวโต อติกฺกมฺเมว, มูลํ อติกฺกมฺเมว, ขนฺธํ สาขาปลาเส สารํ ปริเยสิตพฺพํ มญฺเญยฺย; เอวํ สมฺปทมิทํ อายสฺมนฺตานํ สตฺถริ สมฺมุขีภูเต ตํ ภควนฺตํ อติสิตฺวา อมฺเห เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ มญฺญถ [มญฺเญถ (ปี. ก.)]ฯ โส หาวุโส, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ – จกฺขุภูโต, ญาณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, วตฺตา, ปวตฺตา, อตฺถสฺส นินฺเนตา, อมตสฺส ทาตา, ธมฺมสฺสามี, ตถาคโตฯ โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ ฯ ยถา โว ภควา พฺยากเรยฺย ตถา โว ธาเรยฺยาถา’’ติฯ

‘‘อทฺธาวุโส อานนฺท, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ – จกฺขุภูโต, ญาณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, วตฺตา, ปวตฺตา, อตฺถสฺส นินฺเนตา, อมตสฺส ทาตา, ธมฺมสฺสามี, ตถาคโตฯ โส เจว ปเนตสฺส กาโล อโหสิ ยํ ภควนฺตํเยว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาม ฯ ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย ตถา นํ ธาเรยฺยามฯ อปิ จายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิญฺญูนํ สพฺรหฺมจารีนํฯ ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํฯ วิภชตายสฺมา อานนฺโท อครุํ กริตฺวา’’ติฯ

‘‘เตนหาวุโส, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํฯ อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –

‘‘ยํ โข โว, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโฐ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ, อิมสฺส ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิฯ เยน โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานี – อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโกฯ เกน จาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานี? จกฺขุนา โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานีฯ

โสเตน โข, อาวุโส… ฆาเนน โข, อาวุโส… ชิวฺหาย โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานี ฯ กาเยน โข, อาวุโส… มเนน โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานีฯ เยน โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานี – อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโกฯ ยํ โข โว, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโฐ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ , ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติ, อิมสฺส ขฺวาหํ, อาวุโส, ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิฯ อากงฺขมานา จ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถฯ ยถา โว ภควา พฺยากโรติ ตถา นํ ธาเรยฺยาถา’’ติฯ

‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘ยํ โข โน, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโฐ – ‘นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติฯ เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘อิทํ โข โน, อาวุโส, ภควา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปวิฏฺโฐ – นาหํ, ภิกฺขเว, คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จ ปนาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามี’ติฯ โก นุ โข อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชยฺยาติ? เตสํ โน, ภนฺเต, อมฺหากํ เอตทโหสิ – ‘อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต, สมฺภาวิโต จ วิญฺญูนํ สพฺรหฺมจารีนํฯ ปโหติ จายสฺมา อานนฺโท อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน อุทฺเทสสฺส อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชิตุํฯ ยํนูน มยํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยาม; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยามา’ติฯ

อถ โข มยํ , ภนฺเต, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิมฺห; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺฉิมฺหฯ เตสํ โน, ภนฺเต, อายสฺมตา อานนฺเทน อิเมหิ อากาเรหิ อิเมหิ ปเทหิ อิเมหิ พฺยญฺชเนหิ อตฺโถ วิภตฺโต’’ติฯ

‘‘ปณฺฑิโต , ภิกฺขเว, อานนฺโท; มหาปญฺโญ, ภิกฺขเว, อานนฺโท! มํ เจปิ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ ตํ เอวเมวํ พฺยากเรยฺยํ ยถา ตํ อานนฺเทน พฺยากตํฯ เอโส เจเวตสฺส อตฺโถ, เอวญฺจ นํ ธาเรยฺยาถา’’ติฯ ตติยํฯ

4. กามคุณสุตฺตํ

[117] ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘เยเม ปญฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺฐปุพฺพา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร เม จิตฺตํ พหุลํ คจฺฉมานํ คจฺเฉยฺย ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา อปฺปํ วา อนาคเตสุ’ฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘เยเม ปญฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺฐปุพฺพา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร เม อตฺตรูเปน อปฺปมาโท สติ เจตโส อารกฺโข กรณีโย’ฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ตุมฺหากมฺปิ เย เต ปญฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺฐปุพฺพา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร โว จิตฺตํ พหุลํ คจฺฉมานํ คจฺเฉยฺย ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา อปฺปํ วา อนาคเตสุฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ตุมฺหากมฺปิ เย เต ปญฺจ กามคุณา เจตโส สมฺผุฏฺฐปุพฺพา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, ตตฺร โว อตฺตรูเปหิ อปฺปมาโท สติ เจตโส อารกฺโข กรณีโยฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพ ยตฺถ จกฺขุ จ นิรุชฺฌติ, รูปสญฺญา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป.… ยตฺถ ชิวฺหา จ นิรุชฺฌติ, รสสญฺญา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ…เป.… ยตฺถ มโน จ นิรุชฺฌติ, ธมฺมสญฺญา จ นิรุชฺฌติ, เส อายตเน เวทิตพฺเพ’’ติฯ อิทํ วตฺวา ภควา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ