‘‘อนิจฺจํ , ภนฺเต’’ฯ

‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?

‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ

‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?

‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ…เป.… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหาวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ, ชิวฺหาสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ…เป.… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, สพฺพุปาทานปริยาทานาย ธมฺโม’’ติฯ ทสมํฯ

อวิชฺชาวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อวิชฺชา สํโยชนา ทฺเว, อาสเวน ทุเว วุตฺตา;

อนุสยา อปเร ทฺเว, ปริญฺญา ทฺเว ปริยาทินฺนํ;

วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติฯ

7. มิคชาลวคฺโค

1. ปฐมมิคชาลสุตฺตํ

[63] สาวตฺถินิทานํ ฯ อถ โข อายสฺมา มิคชาโล เยน ภควา…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มิคชาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘เอกวิหารี, เอกวิหารี’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, เอกวิหารี โหติ, กิตฺตาวตา จ ปน สทุติยวิหารี โหตี’’ติ?

‘‘สนฺติ โข, มิคชาล, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ

ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]ฯ นนฺทิยา สติ สาราโค โหติ; สาราเค สติ สํโยโค โหติฯ นนฺทิสํโยชนสํยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ สทุติยวิหารีติ วุจฺจติฯ สนฺติ…เป.… สนฺติ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทีฯ นนฺทิยา สติ สาราโค โหติ; สาราเค สติ สํโยโค โหติฯ นนฺทิสํโยชนสํยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ สทุติยวิหารีติ วุจฺจติฯ เอวํวิหารี จ, มิคชาล, ภิกฺขุ กิญฺจาปิ อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ; อถ โข สทุติยวิหารีติ วุจฺจติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตณฺหา หิสฺส ทุติยา, สาสฺส อปฺปหีนาฯ ตสฺมา สทุติยวิหารี’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘สนฺติ จ โข, มิคชาล, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺที นิรุชฺฌติฯ นนฺทิยา อสติ สาราโค น โหติ; สาราเค อสติ สํโยโค น โหติฯ นนฺทิสํโยชนวิสํยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ เอกวิหารีติ วุจฺจติ…เป.… สนฺติ จ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา…เป.… สนฺติ จ โข, มิคชาล, มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺที นิรุชฺฌติฯ นนฺทิยา อสติ สาราโค น โหติ; สาราเค อสติ สํโยโค น โหติฯ นนฺทิสํโยชนวิปฺปยุตฺโต โข, มิคชาล, ภิกฺขุ เอกวิหารีติ วุจฺจติฯ เอวํวิหารี จ, มิคชาล, ภิกฺขุ กิญฺจาปิ คามนฺเต วิหรติ อากิณฺโณ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ ฯ อถ โข เอกวิหารีติ วุจฺจติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตณฺหา หิสฺส ทุติยา, สาสฺส ปหีนาฯ ตสฺมา เอกวิหารีติ วุจฺจตี’’ติฯ ปฐมํฯ

2. ทุติยมิคชาลสุตฺตํ

[64] อถ โข อายสฺมา มิคชาโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มิคชาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘สนฺติ โข, มิคชาล, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทีฯ นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, มิคชาลาติ วทามิ…เป.… สนฺติ จ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา…เป.… สนฺติ จ โข, มิคชาล, มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺที ฯ นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย, มิคชาลาติ วทามิฯ

‘‘สนฺติ จ โข, มิคชาล, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺที นิรุชฺฌติฯ นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, มิคชาลาติ วทามิ…เป.… สนฺติ จ โข, มิคชาล, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา อิฏฺฐา กนฺตา…เป.… สนฺติ จ โข, มิคชาล, มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺที นิรุชฺฌติฯ นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ, มิคชาลาติ วทามี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา มิคชาโล ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ