สา โข ปน อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติ สุญฺญา ราเคน, สุญฺญา โทเสน, สุญฺญา โมเหนฯ ราโค โข, ภนฺเต, นิมิตฺตกรโณ, โทโส นิมิตฺตกรโณ, โมโห นิมิตฺตกรโณฯ เต ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ยาวตา โข, ภนฺเต, อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย, อกุปฺปา ตาสํ เจโตวิมุตฺติ อคฺคมกฺขายติฯ สา โข ปน อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติ สุญฺญา ราเคน, สุญฺญา โทเสน, สุญฺญา โมเหนฯ อยํ โข, ภนฺเต, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติฯ ‘‘ลาภา เต, คหปติ, สุลทฺธํ เต, คหปติ! ยสฺส เต คมฺภีเร พุทฺธวจเน ปญฺญาจกฺขุ กมตี’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. นิคณฺฐนาฏปุตฺตสุตฺตํ

[350] เตน โข ปน สมเยน นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต [นาตปุตฺโต (สี.)] มจฺฉิกาสณฺฑํ อนุปฺปตฺโต โหติ มหติยา นิคณฺฐปริสาย สทฺธิํฯ อสฺโสสิ โข จิตฺโต คหปติ – ‘‘นิคณฺโฐ กิร นาฏปุตฺโต มจฺฉิกาสณฺฑํ อนุปฺปตฺโต มหติยา นิคณฺฐปริสาย สทฺธิ’’นฺติฯ อถ โข จิตฺโต คหปติ สมฺพหุเลหิ อุปาสเกหิ สทฺธิํ เยน นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา นิคณฺเฐน นาฏปุตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข จิตฺตํ คหปติํ นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘สทฺทหสิ ตฺวํ, คหปติ, สมณสฺส โคตมสฺส – อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ, อตฺถิ วิตกฺกวิจารานํ นิโรโธ’’ติ?

‘‘น ขฺวาหํ เอตฺถ, ภนฺเต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิฯ อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ, อตฺถิ วิตกฺกวิจารานํ นิโรโธ’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต, นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อุลฺโลเกตฺวา [สกํ ปริสํ อปโลเกตฺวา (สี. สฺยา. กํ.), โอโลเกตฺวา (สี. อฏฺฐ. สฺยา. อฏฺฐ.)] เอตทโวจ – ‘‘อิทํ ภวนฺโต ปสฺสนฺตุ, ยาว อุชุโก จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว อสโฐ จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว อมายาวี จายํ จิตฺโต คหปติ, วาตํ วา โส ชาเลน พาเธตพฺพํ มญฺเญยฺย, โย วิตกฺกวิจาเร นิโรเธตพฺพํ มญฺเญยฺย , สกมุฏฺฐินา วา โส คงฺคาย โสตํ อาวาเรตพฺพํ มญฺเญยฺย, โย วิตกฺกวิจาเร นิโรเธตพฺพํ มญฺเญยฺยา’’ติฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, ภนฺเต, กตมํ นุ โข ปณีตตรํ – ญาณํ วา สทฺธา วา’’ติ? ‘‘สทฺธาย โข, คหปติ, ญาณํเยว ปณีตตร’’นฺติฯ ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ยาวเทว อากงฺขามิ, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ ฯ อหํ โข, ภนฺเต, ยาวเทว อากงฺขามิ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ อหํ โข, ภนฺเต, ยาวเทว อากงฺขามิ, ปีติยา จ วิราคา…เป.… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ อหํ โข, ภนฺเต, ยาวเทว อากงฺขามิ, สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ น โส ขฺวาหํ, ภนฺเต, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต กสฺส อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา สทฺธาย คมิสฺสามิ? อตฺถิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ, อตฺถิ วิตกฺกวิจารานํ นิโรโธ’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต, นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต สกํ ปริสํ อปโลเกตฺวา เอตทโวจ – ‘‘อิทํ ภวนฺโต ปสฺสนฺตุ, ยาว อนุชุโก จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว สโฐ จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว มายาวี จายํ จิตฺโต คหปตี’’ติฯ

‘‘อิทาเนว โข เต [อิทาเนว จ ปน (สฺยา. กํ. ก.)] มยํ, ภนฺเต, ภาสิตํ – ‘เอวํ อาชานาม อิทํ ภวนฺโต ปสฺสนฺตุ, ยาว อุชุโก จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว อสโฐ จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว อมายาวี จายํ จิตฺโต คหปตี’ติฯ อิทาเนว จ ปน มยํ, ภนฺเต, ภาสิตํ – ‘เอวํ อาชานาม อิทํ ภวนฺโต ปสฺสนฺตุ, ยาว อนุชุโก จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว สโฐ จายํ จิตฺโต คหปติ, ยาว มายาวี จายํ จิตฺโต คหปตี’ติฯ สเจ เต, ภนฺเต, ปุริมํ สจฺจํ, ปจฺฉิมํ เต มิจฺฉาฯ สเจ ปน เต, ภนฺเต, ปุริมํ มิจฺฉา, ปจฺฉิมํ เต สจฺจํฯ อิเม โข ปน, ภนฺเต, ทส สหธมฺมิกา ปญฺหา อาคจฺฉนฺติฯ ยทา เนสํ อตฺถํ อาชาเนยฺยาสิ, อถ มํ ปฏิหเรยฺยาสิ สทฺธิํ นิคณฺฐปริสายฯ เอโก ปญฺโห, เอโก อุทฺเทโส, เอกํ เวยฺยากรณํฯ ทฺเว ปญฺหา, ทฺเว อุทฺเทสา, ทฺเว เวยฺยากรณานิฯ ตโย ปญฺหา, ตโย อุทฺเทสา, ตีณิ เวยฺยากรณานิฯ

จตฺตาโร ปญฺหา, จตฺตาโร อุทฺเทสา, จตฺตาริ เวยฺยากรณานิฯ ปญฺจ ปญฺหา, ปญฺจ อุทฺเทสา, ปญฺจ เวยฺยากรณานิฯ ฉ ปญฺหา, ฉ อุทฺเทสา, ฉ เวยฺยากรณานิฯ สตฺต ปญฺหา, สตฺต อุทฺเทสา, สตฺต เวยฺยากรณานิ ฯ อฏฺฐ ปญฺหา, อฏฺฐ อุทฺเทสา, อฏฺฐ เวยฺยากรณานิฯ นว ปญฺหา, นว อุทฺเทสา, นว เวยฺยากรณานิฯ ทส ปญฺหา, ทส อุทฺเทสา, ทส เวยฺยากรณานี’’ติฯ อถ โข จิตฺโต คหปติ นิคณฺฐํ นาฏปุตฺตํ อิเม ทส สหธมฺมิเก ปญฺเห อาปุจฺฉิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามีติฯ อฏฺฐมํฯ

9. อเจลกสฺสปสุตฺตํ

[351] เตน โข ปน สมเยน อเจโล กสฺสโป มจฺฉิกาสณฺฑํ อนุปฺปตฺโต โหติ จิตฺตสฺส คหปติโน ปุราณคิหิสหาโยฯ อสฺโสสิ โข จิตฺโต คหปติ – ‘‘อเจโล กิร กสฺสโป มจฺฉิกาสณฺฑํ อนุปฺปตฺโต อมฺหากํ ปุราณคิหิสหาโย’’ติฯ อถ โข จิตฺโต คหปติ เยน อเจโล กสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อเจเลน กสฺสเปน สทฺธิํ สมฺโมทิฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข จิตฺโต คหปติ อเจลํ กสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘กีวจิรํ ปพฺพชิตสฺส, ภนฺเต, กสฺสปา’’ติ? ‘‘ติํสมตฺตานิ โข เม, คหปติ, วสฺสานิ ปพฺพชิตสฺสา’’ติฯ ‘‘อิเมหิ ปน เต, ภนฺเต, ติํสมตฺเตหิ วสฺเสหิ อตฺถิ โกจิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา [อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม (สฺยา. กํ.)] อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ? ‘‘อิเมหิ โข เม, คหปติ, ติํสมตฺเตหิ วสฺเสหิ ปพฺพชิตสฺส นตฺถิ โกจิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร, อญฺญตฺร นคฺเคยฺยา จ มุณฺเฑยฺยา จ ปาวฬนิปฺโผฏนาย จา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, จิตฺโต คหปติ อเจลํ กสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตา [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ยตฺร หิ นาม ติํสมตฺเตหิ วสฺเสหิ น โกจิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต อภวิสฺส ผาสุวิหาโร, อญฺญตฺร นคฺเคยฺยา จ มุณฺเฑยฺยา จ ปาวฬนิปฺโผฏนาย จา’’ติ!

‘‘ตุยฺหํ ปน, คหปติ, กีวจิรํ อุปาสกตฺตํ อุปคตสฺสา’’ติ? ‘‘มยฺหมฺปิ โข ปน, ภนฺเต, ติํสมตฺตานิ วสฺสานิ อุปาสกตฺตํ อุปคตสฺสา’’ติฯ