โส ตตฺถ ปสฺเสยฺย มหนฺตํ กทลิกฺขนฺธํ อุชุํ นวํ อกุกฺกุกชาตํ [อกุกฺกุฏกชาตํ (สฺยา. กํ.), อกุกฺกชฏชาตํ (ก.)]ฯ ตเมนํ มูเล ฉินฺเทยฺย ; มูเล เฉตฺวา อคฺเค ฉินฺเทยฺย; อคฺเค เฉตฺวา ปตฺตวฏฺฏิํ วินิพฺภุเชยฺย [วินิพฺภุชฺเชยฺย (ปี.), วินิพฺภชฺเชยฺย (สฺยา. กํ.)]ฯ โส ตตฺถ เผคฺคุมฺปิ นาธิคจฺเฉยฺย, กุโต สารํ! เอวเมว โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ เนวตฺตานํ น อตฺตนิยํ สมนุปสฺสติฯ โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต [เอวํ สมนุปสฺสนฺโต (สฺยา. กํ. ก.)] น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติฯ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติฯ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. อาทิตฺตปริยายสุตฺตํ

[235] ‘‘อาทิตฺตปริยายํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถฯ กตโม จ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตปริยาโย, ธมฺมปริยาโย? วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สญฺโชติภูตาย (สฺยา. กํ.)] จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น ตฺเวว จกฺขุวิญฺเญยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโหฯ นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ [นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ (สฺยา. กํ. ก.) ม. นิ. 3.316-317] วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, อนุพฺยญฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิญฺเจ สมเย กาลํ กเรยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คติํ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา, ติรจฺฉานโยนิํ วาฯ อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิฯ

‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ติณฺเหน อโยสงฺกุนา อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน โสตินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น ตฺเวว โสตวิญฺเญยฺเยสุ สทฺเทสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโหฯ นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย , อนุพฺยญฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิญฺเจ สมเย กาลงฺกเรยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คติํ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วาฯ อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิ ฯ

‘‘วรํ , ภิกฺขเว, ติณฺเหน นขจฺเฉทเนน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ฆานินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น ตฺเวว ฆานวิญฺเญยฺเยสุ คนฺเธสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโหฯ นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, อนุพฺยญฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิญฺเจ สมเย กาลํ กเรยฺยฯ ฐานเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คติํ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วาฯ อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิฯ

‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ติณฺเหน ขุเรน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ชิวฺหินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น ตฺเวว ชิวฺหาวิญฺเญยฺเยสุ รเสสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโหฯ นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, อนุพฺยญฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิญฺเจ สมเย กาลํ กเรยฺยฯ ฐานเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คติํ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วาฯ อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิฯ

‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ติณฺหาย สตฺติยา อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย กายินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น ตฺเวว กายวิญฺเญยฺเยสุ โผฏฺฐพฺเพสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโหฯ นิมิตฺตสฺสาทคถิตํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, อนุพฺยญฺชนสฺสาทคถิตํ วา ตสฺมิญฺเจ สมเย กาลํ กเรยฺยฯ ฐานเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คติํ คจฺเฉยฺย – นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วาฯ อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิฯ

‘‘วรํ, ภิกฺขเว, โสตฺตํฯ โสตฺตํ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, วญฺฌํ ชีวิตานํ วทามิ, อผลํ ชีวิตานํ วทามิ, โมมูหํ ชีวิตานํ วทามิ, น ตฺเวว ตถารูเป วิตกฺเก วิตกฺเกยฺย ยถารูปานํ วิตกฺกานํ วสํ คโต สงฺฆํ ภินฺเทยฺยฯ อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว , วญฺฌํ ชีวิตานํ อาทีนวํ ทิสฺวา เอวํ วทามิฯ

‘‘ตตฺถ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘ติฏฺฐตุ ตาว ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํฯ หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ จกฺขุ อนิจฺจํ, รูปา อนิจฺจา, จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ’’’ [อนิจฺจ’’นฺติ (?)]ฯ

‘‘ติฏฺฐตุ ตาว ติณฺเหน อโยสงฺกุนา อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน โสตินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํฯ หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ โสตํ อนิจฺจํ, สทฺทา อนิจฺจา, โสตวิญฺญาณํ อนิจฺจํ, โสตสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ โสตสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํฯ

‘‘ติฏฺฐตุ ตาว ติณฺเหน นขจฺเฉทเนน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ฆานินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํฯ หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ ฆานํ อนิจฺจํ, คนฺธา อนิจฺจา, ฆานวิญฺญาณํ อนิจฺจํ, ฆานสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ ฆานสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ…เป.… ตมฺปิ อนิจฺจํฯ

‘‘ติฏฺฐตุ ตาว ติณฺเหน ขุเรน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน ชิวฺหินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํฯ หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ ชิวฺหา อนิจฺจา, รสา อนิจฺจา, ชิวฺหาวิญฺญาณํ อนิจฺจํ, ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ…เป.… ตมฺปิ อนิจฺจํฯ

‘‘ติฏฺฐตุ ตาว ติณฺหาย สตฺติยา อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย กายินฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํฯ หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ กาโย อนิจฺโจ, โผฏฺฐพฺพา อนิจฺจา , กายวิญฺญาณํ อนิจฺจํ, กายสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ กายสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ…เป.… ตมฺปิ อนิจฺจํฯ

‘‘ติฏฺฐตุ ตาว โสตฺตํฯ หนฺทาหํ อิทเมว มนสิ กโรมิ – อิติ มโน อนิจฺโจ, ธมฺมา อนิจฺจา, มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจํ, มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ, ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ’’ฯ

‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ…เป.… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, อาทิตฺตปริยาโย, ธมฺมปริยาโย’’ติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ปฐมหตฺถปาโทปมสุตฺตํ

[236] ‘‘หตฺเถสุ , ภิกฺขเว, สติ อาทานนิกฺเขปนํ ปญฺญายติ; ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม ปญฺญายติ; ปพฺเพสุ สติ สมิญฺชนปสารณํ ปญฺญายติ; กุจฺฉิสฺมิํ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา ปญฺญายติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมิํ สติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป.… ชิวฺหาย สติ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป.… มนสฺมิํ สติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป.…ฯ

‘‘หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, อสติ อาทานนิกฺเขปนํ น ปญฺญายติ; ปาเทสุ อสติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม น ปญฺญายติ; ปพฺเพสุ อสติ สมิญฺชนปสารณํ น ปญฺญายติ; กุจฺฉิสฺมิํ อสติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา น ปญฺญายติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมิํ อสติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป.… ชิวฺหาย อสติ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ…เป.… มนสฺมิํ อสติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติฯ นวมํฯ

10. ทุติยหตฺถปาโทปมสุตฺตํ

[237] ‘‘หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, สติ อาทานนิกฺเขปนํ โหติ; ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม โหติ; ปพฺเพสุ สติ สมิญฺชนปสารณํ โหติ; กุจฺฉิสฺมิํ สติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา โหติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมิํ สติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป.… ชิวฺหาย สติ…เป.… มนสฺมิํ สติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป.…ฯ

‘‘หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, อสติ อาทานนิกฺเขปนํ น โหติ; ปาเทสุ อสติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม น โหติ; ปพฺเพสุ อสติ สมิญฺชนปสารณํ น โหติ; กุจฺฉิสฺมิํ อสติ ชิฆจฺฉา ปิปาสา น โหติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมิํ อสติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺขํ…เป.… ชิวฺหาย อสติ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ…เป.… มนสฺมิํ อสติ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติฯ ทสมํฯ

สมุทฺทวคฺโค อฏฺฐรสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –