[8] สงฺกฑฺฒิตฺวาน นยโต, ปาฬิอฏฺฐกถาคตํฯ

อตฺถํ วินิจฺฉยญฺเจว, สมาเสน นิรากุลํฯ

[9] สามตฺถิยคตํ อตฺถํ, นิกายนฺตรนิสฺสฏํฯ

มหาวิหารวาสีนํ, กมาภตนยานุคํฯ

[10] ทีปยนฺโต นยญฺญูนํ, สทา สมฺโมทการินิํฯ

โมหวิจฺเฉทนิํ นาม, กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติฯ

คนฺถารมฺภกถา นิฏฺฐิตาฯ

1. ธมฺมสงฺคณีมาติกา

ติกปทตฺถวณฺณนา

ตตฺถ อภิธมฺมสฺส มาติกาติ เอตฺถ เกนฏฺเฐน อภิธมฺโม? ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐนฯ อติเรกวิเสสตฺถทีปโก หิ เอตฺถ อภิ-สทฺโท ‘‘พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ (สํ. นิ. 4.87; 5.195, 1022; ม. นิ. 3.384, 389), อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.1; ขุ. ปา. 5.1; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต; วิ. ว. 857) วิย, ตสฺมา ยถา สมุสฺสิเตสุ พหูสุ ฉตฺเตสุ เจว ธเชสุ จ ยํ อติเรกปฺปมาณํ, วิเสสวณฺณสณฺฐานญฺจ ฉตฺตํ, ตํ อติจฺฉตฺตํ, โย อติเรกปฺปมาโณ, วิเสสวณฺณสณฺฐาโน จ ธโช, โส อติทฺธโชติ จ วุจฺจติ, เอวเมว อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ภควตา หิ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการาทโย ธมฺมา เอกเทเสน วิภตฺตา, น นิปฺปเทเสน, อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน อเนเกหิ นยวิเสเสหิ นิปฺปเทสโตว วิภตฺตาฯ เอวํ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ เวทิตพฺโพฯ

เกนฏฺเฐน มาติกา? มาตุสมฏฺเฐนฯ มาตา วิยาติ หิ มาติกา ยถา ปทุมิกํ มุขนฺติฯ ยถา หิ มาตา นานาวิเธ ปุตฺเต ปสวติ, เต ปาเลติ, โปเสติ จ, เอวมยมฺปิ นานาวิเธ ธมฺเม, อตฺเถ จ ปสวติ, เต จ อวินสฺสมาเน ปาเลติ, โปเสติ จ, ตสฺมา ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติฯ มาติกํ หิ นิสฺสาย ธมฺมสงฺคณีอาทิสตฺตปฺปกรณวเสน วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณา ธมฺมา, อตฺถา จ ตาย ปสุตา, ปาลิตา, โปสิตา วิย จ โหนฺติฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรเณ จตสฺโส วิภตฺติโย จิตฺตวิภตฺติ รูปวิภตฺติ นิกฺเขปราสิ อตฺถุทฺธาโรติ ฯ

ตตฺถ นานานเยหิ เอกูนนวุติจิตฺตวิภาวินี จิตฺตวิภตฺติ วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหติ, ตทนนฺตรํ เอกวิธาทินา รูปวิภาวินี รูปวิภตฺติ วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหติ, ตทนนฺตรํ มูลขนฺธทฺวาราทีนิ นิกฺขิปิตฺวา เทสิโต นิกฺเขปราสิ วิตฺถาริยมาโน อนนฺตาปริมาณภาณวาโร โหติ, ตทนนฺตรํ เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส อฏฺฐกถาภูโต อตฺถุทฺธาโร วิตฺถาริยมาโน อนนฺตาปริมาณภาณวาโร โหติฯ เอวมิทํ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรณํ วาจนามคฺคโต อติเรกเตรสมตฺตภาณวารมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติฯ

ตถา วิภงฺคปฺปกรเณ ขนฺธวิภงฺโค อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานอปฺปมญฺญาสิกฺขาปทปฏิสมฺภิทาญาณขุทฺทกวตฺถุธมฺมหทยวิภงฺคาติ อฏฺฐารส วิภงฺคา วิภตฺตา, เต สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียาทินานานเยหิ วิตฺถาริยมานา ปจฺเจกํ อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหนฺติฯ เอวมิทํ วิภงฺคปฺปกรณํ วาจนามคฺคโต ปญฺจติํสมตฺตภาณวารมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติฯ

ตถา ธาตุกถาปกรณํ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติอาทินา จุทฺทสวิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต อติเรกฉภาณวารมตฺตมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติฯ

ตถา ปุคฺคลปญฺญตฺติปฺปกรณํ ขนฺธปญฺญตฺติ อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปุคฺคลปญฺญตฺตีติ ฉพฺพิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต อติเรกปญฺจภาณวารมตฺตมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติฯ

ตถา กถาวตฺถุปฺปกรณํ สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานิ, ปรวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานีติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต สงฺคีติอาโรปิตนเยน ทีฆนิกายปฺปมาณมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติฯ

ตถา ยมกปฺปกรณํ มูลยมกํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยจิตฺตธมฺมอินฺทฺริยยมกนฺติ ทสวิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต วีสภาณวารสตมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติฯ

ปฏฺฐานปฺปกรณํ เหตุปจฺจยอารมฺมณปจฺจยาทิจตุวีสติปจฺจเย คเหตฺวา ติกปฏฺฐานาทิจตุวีสติวิเธน วิภตฺตํ ปจฺเจกํ กติปยภาณวารมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติฯ เอวํ อนนฺตาปริมาณานํ ธมฺมานํ, อตฺถานญฺจ ปสวนโต, ปาลนโต, โปสนโต จ ‘‘มาตา วิยาติ มาติกา’’ติ วุจฺจติฯ ปาลนโปสนญฺเจตฺถ สมฺมุฏฺฐานํ, วิรทฺธานญฺจ ปาฬิอตฺถานํ มาติกานุสาเรน สลฺลกฺเขตฺวา สมานยนโต, รกฺขณโต จ เวทิตพฺพํฯ สา ปนายํ ปริจฺเฉทโต ธมฺมสงฺคณีมาติกา วิภงฺคมาติกา ธาตุกถามาติกา ปุคฺคลปญฺญตฺติมาติกา กถาวตฺถุมาติกา ยมกมาติกา ปฏฺฐานมาติกาติ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ อาทิมฺหิ ฐปิตา สตฺตวิธา โหติฯ

ตตฺถ ธมฺมสงฺคณีมาติกา อาทิ, สาปิ ติกมาติกา ทุกมาติกาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ ทฺวาวีสติ ติกา ติกมาติกา นามฯ ทฺเวจตฺตาลีสสตทุกา ทุกมาติกา นาม, สา ปุน อาหจฺจภาสิตา สาวกภาสิตาติ ทุวิธาฯ

ตตฺถ ทฺวาวีสติ ติกา เจว, ‘‘เหตู ธมฺมา น เหตู ธมฺมา…เป.… สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติ อิเม จ สตํ ทุกาติ อยํ อาหจฺจภาสิตา สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตา สตฺตนฺนํ ปกรณานํ มาติกา นาม, ตทนนฺตรา ‘‘วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา…เป.… ขเยญาณํ อนุปฺปาเทญาณ’’นฺติ อิเม ทฺวาจตฺตาลีส สุตฺตนฺติกทุกา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถเรน ฐปิตตฺตา สาวกภาสิตา นามฯ อิเม ฐเปนฺโต ปน เถโร น สามุกฺกํสิเกน อตฺตโน ญาเณน ฐเปสิ, เอกุตฺตริยํ ปน เอกกนิปาตทุกนิปาตสงฺคีติสุตฺตทสุตฺตรสุตฺเตหิ สโมธาเนตฺวา อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา อกิลมนตฺถํ ฐเปสิฯ

สา ปุน สปฺปเทสนิปฺปเทสวเสน ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ เอตฺถ หิ นว ติกา, เอกสตฺตติ จ ทุกา สปฺปเทสานํ สาวเสสานํ นามรูปานํ ปริคฺคหิตตฺตา สปฺปเทสา นาม, อวเสสา เตรส ติกา, เอกสตฺตติ จ ทุกา นิปฺปเทสานํ นิรวเสสานํ นามรูปานํ คหิตตฺตา นิปฺปเทสา นามฯ เตสํ วิภาโค ตตฺถ ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติฯ ตถา นามลาภวเสน ทฺวิธาฯ สพฺเพว หิ เอเต ติกทุกา อาทิปทวเสน, สพฺพปทวเสน จาติ ทฺวิธา นามํ ลภนฺติฯ ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ อยํ ตาว อาทิปทวเสน ลทฺธนาโม กุสลตฺติโก นามฯ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา…เป.… ธมฺมา’’ติ อยํ สพฺพปทวเสน ลทฺธนาโม เวทนาตฺติโก นามฯ เอวํ สพฺเพสมฺปิ ติกทุกานํ นามํ เวทิตพฺพํฯ

สา ปเนสา ปญฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตาฯ ติกานํ หิ เอโก ปริจฺเฉโท, ทุกานํ จุทฺทส ฯ ‘‘เหตู ธมฺมา นเหตู ธมฺมา’’ติอาทโย หิ ฉ ทุกา คนฺถโต จ อตฺถโต จ อญฺญมญฺญสมฺพนฺเธน กณฺณิกา วิย, ฆฏา วิย จ หุตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘เหตุโคจฺฉโก’’ติ วุจฺจติฯ

ตโต อปเร ‘‘สปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติอาทโย สตฺต ทุกา อญฺญมญฺญํ อสมฺพนฺธา เกวลํ ทุกสามญฺเญน อุจฺจินิตฺวา โคจฺฉกนฺตเร ฐปิตตฺตา, อญฺเญหิ จ อนฺตรทุเกหิ จูฬกตฺตา ‘‘จูฬนฺตรทุกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ตโต ปรํ อาสวทุกาทีนํ ฉนฺนํ ทุกานํ วเสน อาสวโคจฺฉโก นามฯ ตโต สํโยชนทุกาทีนํ ฉนฺนํ วเสน สํโยชนโคจฺฉโก นามฯ ตถา คนฺถโอฆโยคนีวรณทุกาทีนํ ฉนฺนํ ฉนฺนํ วเสน คนฺถโอฆโยคนีวรณโคจฺฉกา นามฯ ปรามาสทุกาทีนํ ปญฺจนฺนํ วเสน ปรามาสโคจฺฉโก นามฯ ตโต ปรํ สารมฺมณทุกาทโย จตุทฺทส ทุกา มหนฺตรทุกา นามฯ ตโต ปรํ อุปาทานทุกาทโย ฉ ทุกา อุปาทานโคจฺฉโก นามฯ ตโต กิเลสทุกาทโย อฏฺฐทุกา กิเลสโคจฺฉโก นามฯ ตโต ปรํ ทสฺสเนนปหาตพฺพทุกาทโย อฏฺฐารส ทุกา อภิธมฺมมาติกาย ปริโยสาเน ฐปิตตฺตา ปิฏฺฐิทุกา นามฯ วิชฺชาภาคิยทุกาทโย ปน ทฺวาจตฺตาลีส ทุกา สุตฺตนฺติกทุกา นามฯ เอวเมติสฺสา ปญฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตาย ตาว อยํ อตฺถวณฺณนา ภวิสฺสติฯ

กุสลตฺติกวณฺณนา

ยสฺมา ปเนตฺถ ติกมาติกา อาทิ, ตตฺถาปิ กุสลตฺติโก อาทิ, ตสฺมา กุสลตฺติกสฺส ตาว –

อตฺถโต ภูมิเภทา จ, ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต;

อุทฺเทสโต จ ธมฺมานํ, ลกฺขณาทิวิภาคโตฯ

สงฺคหา สุญฺญโต เจว, วิสยาทิปฺปเภทโต;

ยถานุรูปํ สพฺพตฺถ, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ อตฺถโต ตาว กุสลา ธมฺมาติ เอตฺถ กุสลสทฺโท อาโรคฺยานวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติฯ