7. ปฏฺฐานมาติกตฺถวณฺณนา

อิทานิ ปฏฺฐานมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติฯ เกนฏฺเฐน ปฏฺฐานนฺติ? นานปฺปการปจฺจยฏฺเฐนฯ ป-สทฺโท หิ นานปฺปการตฺถํ ทีเปติ, ฐาน-สทฺโท ปจฺจยตฺถํฯ อถ วา วิภชนฏฺเฐน ปฏฺฐานํฯ ยถา หิ ปญฺญาปนา ปฏฺฐปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมนฺติ อาคตฏฺฐาเน วิภชนฏฺโฐ ปฏฺฐานสทฺทสมานตฺโถ ปฏฺฐปนา-สทฺโท ทิสฺสติ, เอวมิธาปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทีหิ วิภชนโต วิภชนฏฺเฐน ปฏฺฐานํ นามฯ อถ วา ปฏฺฐิตฏฺเฐน ปฏฺฐานํ, คมนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ สพฺพธมฺเมสุ หิ อสงฺคคมนสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺเนสุ กุสลาทีสุ วิตฺถาริตนยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา คมนฏฺเฐน ปฏฺฐานํ นาม, อิติ นานปฺปการปจฺจยฏฺเฐน, วิภชนฏฺเฐน, คมนฏฺเฐน จ ติกปฏฺฐานาทีสุ จตุวีสติยา ปฏฺฐาเนสุ เอเกกมฺปิ ปฏฺฐานํ นาม, เตสํ ปน สมูหโต ปกรณํ ปฏฺฐานํ นาม, เตสํ ปฏฺฐานานํ มาติกาฯ สยมฺปิ วา ปฏฺฐานภูตา มาติกา, สพฺพมฺเปตํ ปฏฺฐานมาติกาฯ ยา สา ‘‘เหตุปจฺจโย, อารมฺมณปจฺจโย…เป.… อวิคตปจฺจโย’’ติ เอวํ ติกปฏฺฐานาทิจตุวีสติปฺปเภทสมนฺตปฏฺฐานเทสนาย มูลภูตปจฺจยเภทสฺส วเสน ภควตา ปกรณสฺส อาทิมฺหิ ฐปิตา, อยํ อิธ ปฏฺฐานมาติกา นามฯ

ตตฺถ อนุตฺตานตฺถาทิสหิโต สงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เหตุปจฺจโยติอาทีสุ หิ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํฯ

‘‘ปฏิญฺญาเหตู’’ติอาทีสุ หิ โลเก วจนาวยโว ‘‘เหตู’’ติ วุจฺจติ, สาสเน ปน ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติอาทีสุ (มหาว. 60; อป. เถร 1.1.286) การณํ, ‘‘ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1059) มูลํ, อิทํ อิธ อธิปฺเปตํ , ตํ ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย, อปจฺจกฺขาย นํ วตฺตตีติ อตฺโถฯ โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อปจฺจกฺขาย ติฏฺฐติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส อุปการกลกฺขเณน ปจฺจโย นามฯ อิติ มูลฏฺเฐน เหตุ, อุปการกฏฺเฐน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย, กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโกติ เกจิ, เอวํ สนฺเต ปน ตํสมุฏฺฐานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สมฺปชฺชติ, อเหตุกจิตฺตานญฺจ วินา เอเตหิ อพฺยากตภาโว สิทฺโธ, สเหตุกานมฺปิ จ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น สมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธฯ ยทิ จ สิยา, เหตูสุปิ กุสลาทิภาวสาธเกน อญฺเญน ภวิตพฺพํ, กุสลาทิภาวสาธนวเสน ปน เหตูนํ มูลฏฺฐํ อคฺคเหตฺวา สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น กิญฺจิ วิรุชฺฌติฯ ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺฐิตา, อิตเร ปน ติลพีชกาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺฐิตา, อิติ มูลฏฺเฐน อุปการโกติ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ

นิทฺเทเส ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ตํสมุฏฺฐานาน’’นฺติ อิทํ อจิตฺตสมุฏฺฐานานมฺปิ สงฺคณฺหนตฺถํฯ

ปญฺหาวารสฺมิํ หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตํ, กสฺมา ปนายํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ , น ปวตฺเตติ? ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย, ภวปฐมนิปาตโต จิตฺตชาติฯ อิตรรูปสนฺตติอุปฺปตฺถมฺภาภาเวน เอว ทุพฺพลวตฺถุํ จิตฺตเมว นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺฐติ จฯ ตํ จิตฺตมฺปิ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมเวคกฺขิตฺตตาย เจว อปุเรชาตวตฺถุกตาย จ อปฺปติฏฺฐิตํ, ปปาเต ปติตมตฺตโก ปุริโส น กิญฺจิ สิปฺปํ กาตุํ วิย จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, ตเมว กฏตฺตารูปํ นิสฺสาย ปติฏฺฐาติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ หิ รูปํ น ชเนนฺติ, กมฺมชรูปเมว ปน เตสํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, ปวตฺติยํ ปน ปฏิลทฺธุปตฺถมฺภตาย ตํ รูปํ วินาปิ กมฺมปฏิพทฺธาว ปวตฺติ, เหตุปจฺจยสฺส ปเนตฺถ กุสลาทิเภทโต, ภูมิเภทโต จ วิภาโค เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อยํ เหตุปจฺจเย นโยฯ

ตโต ปเรสุ อารมฺมณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา…เป.… โผฏฺฐพฺพายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ…เป.… รูปายตนํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป.… สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา…เป.… ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา น โกจิ ธมฺโม น โหติฯ ยถา หิ ทุพฺพลปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวา อุฏฺฐหติ เจว ติฏฺฐติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทีสุ ฉสุ ยํ กิญฺจิ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จ, ตสฺมา โลกิยโลกุตฺตราทิเภทา สพฺเพปิ ธมฺมา ยถาโยคํ จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณปจฺจโยติ เวทิตพฺโพติ อยํ อารมฺมณปจฺจเย นโยฯ

เชฏฺฐกฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ…เป.… วีริยจิตฺตวีมํสาธิปติ…เป.… อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ทฺวิธา นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ ฉนฺทาทโย สหชาตาธิปติภาเวน วุตฺตา, ครุกาตพฺพํ อารมฺมณาธิปติภาเวนฯ ตตฺถ จ โลกิยกุสลภูโต อารมฺมณาธิปติ โลกิยกุสลานญฺเจว โลภสหคตจิตฺตานญฺจ อารมฺมณาธิปติ โหติ, นาญฺญสฺส, อกุสลภูโต ปน โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโทติ วุจฺจติ อิตเรสุ ครุกาตพฺพตาย อภาวโต, โส ทฺวิเหตุกาเหตุกาทิโลกิยวิปากรูปกฺขนฺธภูโต จ โลภสหคตสฺเสว, นาญฺญสฺส, ตถา กิริยภูโตปีติ อฏฺฐกถายํ อาคตํ, ตํ ญาณสมฺปยุตฺตกิริยานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณาภิญฺญาทิปุพฺพวสปฺปวตฺตานํ กามาวจรกุสเลหิ ครุกาตพฺพภาวสฺสาวิโรธภาวสฺส ทสฺสนโต วีมํสิตพฺพํฯ โลกุตฺตรกุสลานิ ปน กามาวจรญาณสมฺปยุตฺตชวนานเมว อารมฺมณาธิปติปจฺจยา โหนฺติ, นิพฺพานํ ปน เตสญฺเญว โลกุตฺตรกุสลวิปากานญฺจาติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ อธิปติปจฺจเย นโยฯ

อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย, โสว สมนนฺตรปจฺจโย, พฺยญฺชนมตฺตเมว นานํ ‘‘อุปจยสนฺตตี’’ติอาทีสุ วิยฯ

ยมฺปิ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีหิ วิรุชฺฌติ, ตํนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุวิญฺญาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา…เป.… กายวิญฺญาณธาตุ…เป.… มโนธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณธาตุยา…เป.… ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป.… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป.… ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ…เป.… อพฺยากตานํ…เป.… เยสํ เยสํ ธมฺมานํ อนนฺตรา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมินา อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสสมโก เอว สมนนฺตรปจฺจโย นิทฺทิฏฺโฐ อญฺญตฺร นามนานาตฺตาติ อยํ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยทฺวเย นโยฯ

อุปฺปชฺชมาโนว สห อุปฺปชฺชมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา อญฺญมญฺญํ…เป.… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญํ…เป.… จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ…เป.… มหาภูตา อุปาทารูปานํ…เป.… รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิญฺจิกาเล สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิญฺจิกาเล นสหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ฉพฺพิโธ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญนฺติ อิมินา เตสํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวญฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวญฺจ ทีเปติ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ รูปํ นามฯ จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธา, ปฏิสนฺธิยมฺปีติ เกจิ ตตฺถ กฏตฺตารูปานมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐาเน ปวิฏฺฐตฺตาฯ เตสํ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตเจตสิกา สหชาตปจฺจยา โหนฺติเยว, ตานิ ปน วตฺถุวิรหิตานิ รูปานิ ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยตฺถํ น ผรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ น วุตฺตํ, ตถา ภูตานํ อุปาทารูปํฯ เอวํ หิ อคยฺหมาเน ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ สหชาตา นาม นิสฺสยตา น วุตฺตาติ สหชาตปจฺจยนิทฺเทโส อปริปุณฺโณ เอว สิยาฯ กิญฺจิกาเลติ อิทมฺปิ โอกฺกนฺติกฺขเณ หทยวตฺถุเมว สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตติยโกฏฺฐาสเมว ภชตีติ อตฺถโต อยํ ปจฺจโย ปญฺจวิโธติ อยํ สหชาตปจฺจเย นโยฯ

อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการโก ธมฺโม อญฺญมญฺญปจฺจโย ติทณฺฑกํ วิยฯ โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา…เป.… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ติธา นิทฺทิฏฺโฐติ อยํ อญฺญมญฺญปจฺจเย นโยฯ

อธิฏฺฐานากาเรน, นิสฺสยากาเรน จ อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย ตรุจิตฺตกมฺมาทีนํ ปถวีปฏาทโย วิย, โส นิทฺเทเส สหชาตปจฺจเย วิย ฉธาว นิทฺทิฏฺโฐฯ ฉฏฺโฐ ปเนตฺถ โกฏฺฐาโส ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา…เป.… ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ปุเรชาตนิสฺสยทสฺสนวเสน วิภตฺโต, เสสํ ตาทิสเมวฯ ตตฺถ รูปนฺติ หทยวตฺถุฯ

อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เอตฺถ ปนายํ วจนตฺโถ – ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต, นปฺปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย, ยถา ปน ภุโส อายาโส อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, พลวการณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ โส อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธิํ นานตฺตํ อกตฺวา วิภตฺโตฯ ตตฺถ ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ, อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเฐน อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเฐน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ อนนฺตรปจฺจเยน นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต, เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาย อนนฺตรตา, ปุริมจิตฺตสฺส ปจฺฉิมจิตฺตุปฺปาทเน พลวตาย อนนฺตรูปนิสฺสยตา จ เวทิตพฺพาฯ ยถา หิ เหตุปจฺจยาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ วินาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น เอวํ อนนฺตรจิตฺตํ วินา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ นาม อตฺถิ, ตสฺมา พลวปจฺจโย โหติ, อิติ พลวการณฏฺเฐน อนนฺตโรว อนนฺตรูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, ปกโต นาม อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทิโต วา สทฺธาสีลาทิอุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิปกติยาเยว วา อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อิติ ปรูปนิสฺสเยน อมิสฺโสติ อตฺโถฯ โส จ ปกตูปนิสฺสโย ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ; วิปสฺสนํ, มคฺคํ, อภิญฺญํ, สมาปตฺติํ อุปฺปาเทติ; สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปญฺญํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป.… สมาปตฺติํ อุปฺปาเทตี’’ติอาทินา อิเมสํ สทฺธาทีนํ วเสน พหุธา วิภตฺโต, เอวํ อุปนิสฺสยปจฺจโย ติวิโธฯ นิทฺเทเส ปนายํ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ …เป.… อกุสลานํ เกสญฺจิ…เป.… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป.… ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ…เป.… กุสลานํ เกสญฺจิ…เป.… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป.… ปุริมา ปุริมา อพฺยากตา ธมฺมา…เป.… อพฺยากตานํ, กุสลานํ, อกุสลานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุคฺคโลปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, เสนาสนมฺปี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ ปุริมาติ อนนฺตรูปนิสฺสเย สมนนฺตราตีตาว ลพฺภนฺติฯ

อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ ปน นานาวิธิวเสน ปุริมตราวาติ ตโยปิ ราสี กุสเลน กุสลปเท ลพฺภนฺติฯ กุสเลน ปนากุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ, เตนาห ‘‘เกสญฺจี’’ติฯ อิทํ หิ ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณูปนิสฺสโย ปน ทานํ ทตฺวา…เป.… ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ…เป.… ปกตูปนิสฺสโย สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปตี’’ติอาทินา ปญฺหาวาเร อาคตํ อิมํ นยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

อกุสเลน กุสลปเท หิ สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ, เตนาห ‘‘เกสญฺจี’’ติฯ อิทํ ปน ‘‘อกุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส ปกตูปนิสฺสโยฯ ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป.… ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา นเยน ปญฺหาวาเร อาคตํ ปกตูปนิสฺสยเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถา หิ อกุสลํ กุสลสฺส อนนฺตรูปนิสฺสโย น โหติ, ตถา อารมฺมณูปนิสฺสโยปิ น โหติฯ น หิ ตํ ครุํ กตฺวา กุสลํ ปวตฺตติฯ

อกุสเลน อพฺยากตปเท ปน อารมฺมณูปนิสฺสโยว น ลพฺภติฯ น หิ ตํ อพฺยากตา ครุํ กโรนฺติ, อนนฺตรา ปนสฺส โหนฺติฯ เตเนเวตฺถ ‘‘เกสญฺจี’’ติ น วุตฺตํฯ เสสปเทสุ ตโยปิ อุปนิสฺสยา ลพฺภนฺเตวฯ ‘‘ปุคฺคโลปิ, เสนาสนมฺปี’’ติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปกตูปนิสฺสยวเสเนเวตฺถ วุตฺตํ, อุตุโภชนาทโย เจตฺถ สงฺคเหตพฺพาฯ อิมสฺมิญฺจ ปจฺจเย เอกจฺจาย ปญฺญตฺติยา สทฺธิํ สพฺเพปิ จตุภูมกา ธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาติ อยํ อุปนิสฺสยปจฺจเย นโยฯ

ปฐมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการกา รูปธมฺมา ปุเรชาตปจฺจโย, โส ปสาทตพฺพิสยหทยวตฺถุวเสน เอกาทสวิโธฯ

นิทฺเทเส จ ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย…เป.… กายายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา …เป.… รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา…เป.… โผฏฺฐพฺพายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา…เป.… รูปายตนํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป.… ยํ รูปํ นิสฺสาย…เป.… ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ กิญฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิญฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สพฺพถาปิ ปญฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร วตฺถุวเสเนว จายํ นิทฺทิฏฺโฐฯ ปญฺหาวาเร ปน อารมฺมณปุเรชาตํ ‘‘อรหา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสตี’’ติ อาคตตฺตา มโนทฺวาเรปิ อฏฺฐารสนฺนํ รูปานํ วเสน อารมฺมณปุเรชาตมฺปิ ลพฺภเตวาติ อยํ ปุเรชาตปจฺจเย นโยฯ

ปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน อุปการโก อรูปธมฺโม ปจฺฉาชาตปจฺจโย คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนา วิยฯ นิทฺเทเสปิ จสฺส ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมสฺส กายสฺสาติ จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกภูตุปาทายรูปกายสฺสฯ ธมฺมโต จายํ ฐเปตฺวา ปฏิสนฺธิวิปาเก อารุปฺปวิปาเก อวเสสา สพฺเพ จตุภูมกา อรูปธมฺมาติ เวทิตพฺพาติ อยํ ปจฺฉาชาตปจฺจเย นโยฯ

อาเสวนฏฺเฐน อนนฺตรานํ ปคุณพลวภาเวน อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย คนฺถาทิปุริมาภิโยโค วิยฯ โส กุสลากุสลกิริยชวนวเสน ติวิโธฯ นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป.… อกุสลานํ ธมฺมานํ…เป.… กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ

ตตฺถ ปุริมา ปุริมาติ สพฺพตฺถ สมนนฺตราตีตาว ทฏฺฐพฺพา, ตตฺถาปิ กุสลาทโย อพฺยากตาทีนํ ภินฺนชาติกานํ สมนนฺตรานมฺปิ วาสนาสงฺขาเตน อาเสวเนน ปคุณตรพลวภาววิสิฏฺฐํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตคติํ คาหาเปตุํ อสมตฺถตาย อาเสวนปจฺจยา น โหนฺติ, ภูมิโต, ปน อารมฺมณโต จ ภินฺนาปิ กามาวจรติเหตุกกุสลกิริยา อตฺตนา สทิสเวทนานเมว มหคฺคตโลกุตฺตรกุสลกิริยานมฺปิ, สงฺขารารมฺมณญฺจ อนุโลมกุสลํ นิพฺพานารมฺมณสฺส โคตฺรภุกุสลสฺส อาเสวนปจฺจยา โหนฺติเยวฯ โลกุตฺตโร ปน อาเสวนปจฺจโย นตฺถิ, ตถา วิปาโก กมฺมปริณามิตตฺตาติ อยํ อาเสวนปจฺจเย นโยฯ

จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน กิริยภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโยฯ โส นานกฺขณิกาย กุสลากุสลเจตนาย เจว สหชาตาย จ สพฺพายปิ เจตนาย วเสน ทุวิโธ โหติฯ นิทฺเทเสปิ จสฺส ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ…เป.… เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ทฺวิธาว วุตฺโตฯ ตตฺถ กมฺมนฺติ เจตนากมฺมเมวฯ กฏตฺตา จ รูปานนฺติ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา นิปฺผาทิตตฺตา อุปฺปนฺนานํ กมฺมชานํ รูปานํ กฏตฺตา เอว, กมฺมมฺปิ กาลนฺตเรเยว อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทติ, น ตุ วินฏฺฐตฺตา ฐิตตฺตา ตํ วา ฐิตํ ปน กมฺมํ น ชเนติฯ เอวํ ตํสมุฏฺฐานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อยํ กมฺมปจฺจเย นโยฯ

นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการโก วิปากธมฺโม วิปากปจฺจโยฯ โส ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปานํ, สพฺพตฺถ จ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปจฺจโย โหติฯ

ยถาห สพฺพปญฺหาวาเร – ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ…เป.… กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิฯ นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘วิปากา จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตํ ปญฺหาวาเร วุตฺตวิธานํ สนฺธาย สาวเสสํ วุตฺตนฺติ อยํ วิปากปจฺจเย นโยฯ

รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโยฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส…เป.… อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ จตุสมุฏฺฐานมุปคตา โอชา กพฬีกาโร อาหาโร นามฯ โส ยสฺมา อาหารูปเสวีนญฺเญว อชฺโฌหฏาหารอุตุชาหารูปตฺถทฺโธ เอว จ กมฺมชาทิอาหาโร อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ปวตฺตติ, น อญฺญถา, ตสฺมา กพฬีกาตพฺพอุตุชวตฺถุสนฺนิสฺสิตตาทสฺสนตฺถํ กพฬีกาโร อาหาโรติ วุตฺโตฯ กิญฺจาปิ จายํ ‘‘อิมสฺส กายสฺสา’’ติ อวิเสเสน วุตฺโต, วิเสสโต ปน อาหารชรูปสฺส ชนโก เจว อนุปาลโก จ หุตฺวา เสสติสนฺตติสมุฏฺฐานรูปสฺส อนุปาลโก เอว หุตฺวา อาหารปจฺจโย โหติฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺฐานานิ คหิตาเนวฯ ปญฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตนฺติ อยํ อาหารปจฺจเย นโยฯ

อธิปติยฏฺเฐน อุปการกา อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชา วีสติ อินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจโยฯ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ หิ กิญฺจาปิ อิตฺถิปุริสลิงฺคากปฺปาทีนํ พีชภูตานิ, เนว ปน เตสํ, น อญฺเญสํ อินฺทฺริยาทิปจฺจยตํ ผรนฺติฯ

สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน เตสํ ปกตูปนิสฺสยภาวํ ผรนฺตีติ พาวีสเตว อินฺทฺริยานิฯ ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยาทโย ปญฺจ อรูปธมฺมานเมว อินฺทฺริยปจฺจโย, รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานเมว, เสสา รูปารูปานํฯ นิทฺเทเส ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ…เป.… กายวิญฺญาณธาตุยา…เป.… รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ, อรูปิโน อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ เอตฺถาปิ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหิตํฯ ปญฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อยํ อินฺทฺริยปจฺจเย นโยฯ

อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน อุปการกานิ ฐเปตฺวา ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ เวทนาตฺตยํ, เอกคฺคตญฺจ เสสานิ กุสลาทิเภทานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโยฯ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานํ หิ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ เวทเนกคฺคตา อุปนิชฺฌายนาการสฺส อภาเวน ฌานงฺเคสุ น อุทฺธฏา, นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘ฌานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ อิธาปิ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิมินา จ กฏตฺตารูปมฺปิ คหิตํฯ ปญฺหาวาเรหิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อยํ ฌานปจฺจเย นโยฯ

ยโต ตโต วา นิยฺยานฏฺเฐน อุปการกานิ กุสลาทิเภทานิ ทฺวาทส มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโยฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ เอตฺถาปิ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิมินา กฏตฺตารูปคฺคหณํฯ ปญฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตํ, อเหตุกจิตฺเตสุ เจตฺถ วิชฺชมานานิ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจยา น โหนฺติฯ อยํ มคฺคปจฺจเย นโยฯ

เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา อรูปิโน ธมฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจโยฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน ธมฺมา อญฺญมญฺญํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโฐติ อยํ สมฺปยุตฺตปจฺจเย นโยฯ

เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคเมน อุปการกา รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ, อรูปิโน ธมฺมา รูปีนํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย, โส สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตวเสน ติวิโธ โหติฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ…เป.… ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิฯ ปุเรชาตํ ปน ฉวตฺถุวเสเนว เวทิตพฺพํฯ นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ…เป.… อรูปิโน ธมฺมา รูปีนํ ธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สามญฺญโต นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ รูปิโนติ อิทํ ฉวตฺถูนํ วเสน วุตฺตํ, รูปาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา สมฺปโยคาสงฺกายาภาเวน วิปฺปยุตฺตปจฺจยา น วุตฺตาฯ จกฺขาทีนํ หิ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต อรูปธมฺมา นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ สมฺปโยคาสงฺกา โหติฯ ปญฺหาวาเรปิ หิ ‘‘วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ…เป.… จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา’’ติอาทินา ฉ วตฺถูเนว อุทฺธฏานิ, อรูปิโน ธมฺมา รูปีนนฺติ เอตฺถาปิ นิพฺพานํ อรูปมฺปิ สมานํ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ สพฺพถา สมฺปโยคาสงฺกาภาวโต, ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ (ธาตุ. 3) หิ วุตฺตนฺติ อยํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเย นโยฯ

ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ…เป.… จตฺตาโร มหาภูตา อญฺญมญฺญํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญํ, จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา…เป.… รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ…เป.… รูปายตนํ…เป.… โผฏฺฐพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป.… มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สหชาตปุเรชาตวเสน จ พหุธา นิทฺทิฏฺโฐ, ปญฺหาวาเร ปน ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ อิเมสํ ปญฺจนฺนมฺปิ วเสน อาคตตฺตา ปจฺฉาชาตกพฬีการอาหารรูปชีวิตินฺทฺริยานํ วเสนาปิ อตฺถิปจฺจโย คเหตพฺโพวาติ อยํ อตฺถิปจฺจเย นโยฯ

อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทานวเสน อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย, นิทฺเทเส ปน ‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สามญฺญโตว นิทฺทิฏฺโฐฯ สพฺพถา อนนฺตรปจฺจยสทิสตาย ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐนเยเนเวตฺถ วิเสโส ญาตพฺโพติ อยํ นตฺถิปจฺจเย นโยฯ

นตฺถิปจฺจยธมฺมาว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโยติ สห นิทฺเทเสน นตฺถิปจฺจยสทิโสวาติฯ

อวิคตปจฺจโยปิ สพฺพถา อตฺถิปจฺจยสทิโสว, เทสนาวิลาเสน, เวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโตติ อยํ อวิคตปจฺจเย นโยฯ

ปกิณฺณกวินิจฺฉโย

อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ญาณจารสฺส วิสทภาวตฺถํ –

ธมฺมโต กาลโต เจว, เอกสฺสาเนกปจฺจยา;

อเนเกสญฺจ ธมฺมานํ, เอกปจฺจยภาวโตฯ