อิมสฺส หิ ธมฺมยมกสฺส ปวตฺติมหาวาเร อุปฺปชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อิเมสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ กุสลากุสลธมฺมา ตาว เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ, น จุติปฏิสนฺธีสุ, อพฺยากตธมฺมา ปน ปวตฺเต จ จุติปฏิสนฺธีสุ จาติ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติ, เอวเมตฺถ ยํ ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺริทํ นยมุขํ – กุสลากุสลานํ ตาว เอกกฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ อพฺยากตา จาติ อิทํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ อสญฺญภวํ สนฺธาย วุตฺตํ, อพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติฏฺฐานสฺสาภาวา ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, นิโรธวาเร กุสลากุสลานํ เอกโต อนิรุชฺฌนโต ‘‘โน’’ติ วุตฺตนฺติ อิมินาว นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ อยํ ธมฺมยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถวณฺณนา

อินฺทฺริยยมกมาติกายํ ปน ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานาทิโก สพฺโพ อตฺถสํวณฺณนานโย เวทิตพฺโพฯ มนินฺทฺริยํ ปเนตฺถ ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ, ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิ สทฺธิํ สมฺปโยคํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา อโยเชตฺวา สพฺเพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลาทีหิ สทฺธิํ ปริโยสาเน โยชิตํ, จกฺขุนฺทฺริเยน จ สทฺธิํ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ, โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ จ ปฏิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสินฺทฺริยมูลเกสุปิ ยถานุรูปํ ญาตพฺพํฯ อินฺทฺริยานํ ปน พหุกตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติ อยํ วิเสโส, เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน ญาตพฺพนฺติฯ อยํ อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย

ยมกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปฏฺฐานมาติกตฺถวณฺณนา

อิทานิ ปฏฺฐานมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติฯ เกนฏฺเฐน ปฏฺฐานนฺติ? นานปฺปการปจฺจยฏฺเฐนฯ ป-สทฺโท หิ นานปฺปการตฺถํ ทีเปติ, ฐาน-สทฺโท ปจฺจยตฺถํฯ อถ วา วิภชนฏฺเฐน ปฏฺฐานํฯ ยถา หิ ปญฺญาปนา ปฏฺฐปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมนฺติ อาคตฏฺฐาเน วิภชนฏฺโฐ ปฏฺฐานสทฺทสมานตฺโถ ปฏฺฐปนา-สทฺโท ทิสฺสติ, เอวมิธาปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทีหิ วิภชนโต วิภชนฏฺเฐน ปฏฺฐานํ นามฯ อถ วา ปฏฺฐิตฏฺเฐน ปฏฺฐานํ, คมนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ สพฺพธมฺเมสุ หิ อสงฺคคมนสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺเนสุ กุสลาทีสุ วิตฺถาริตนยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา คมนฏฺเฐน ปฏฺฐานํ นาม, อิติ นานปฺปการปจฺจยฏฺเฐน, วิภชนฏฺเฐน, คมนฏฺเฐน จ ติกปฏฺฐานาทีสุ จตุวีสติยา ปฏฺฐาเนสุ เอเกกมฺปิ ปฏฺฐานํ นาม, เตสํ ปน สมูหโต ปกรณํ ปฏฺฐานํ นาม, เตสํ ปฏฺฐานานํ มาติกาฯ สยมฺปิ วา ปฏฺฐานภูตา มาติกา, สพฺพมฺเปตํ ปฏฺฐานมาติกาฯ ยา สา ‘‘เหตุปจฺจโย, อารมฺมณปจฺจโย…เป.… อวิคตปจฺจโย’’ติ เอวํ ติกปฏฺฐานาทิจตุวีสติปฺปเภทสมนฺตปฏฺฐานเทสนาย มูลภูตปจฺจยเภทสฺส วเสน ภควตา ปกรณสฺส อาทิมฺหิ ฐปิตา, อยํ อิธ ปฏฺฐานมาติกา นามฯ

ตตฺถ อนุตฺตานตฺถาทิสหิโต สงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เหตุปจฺจโยติอาทีสุ หิ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํฯ