เมนู

เต หิ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมนรูปธาตุํ อุปปนฺนาติฯ เสสํ นยโต สุวิญฺเญยฺยเมวาติ อยํ ธาตุวาเร นโยฯ อยํ อนุสยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

จิตฺตยมกมาติกตฺถวณฺณนา

จิตฺตยมกมาติกายํ ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํฯ อิมิสฺสํ หิ มาติกายํ ปุคฺคลวาโร ธมฺมวาโร ปุคฺคลธมฺมวาโรติ อาทิโตว ตโย สุทฺธิกมหาวารา โหนฺติ, ตตฺถ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลวาโร นามฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ธมฺมวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ธมฺมวาโร นามฯ ‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ อุภยวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร นามฯ

ตโต ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺต’’นฺติอาทีนํ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐจตฺตาลีส มิสฺสกวารา โหนฺติ, เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาฯ ตโต ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ฉสฏฺฐิทฺวิสตสงฺขาตานํ อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลวารา, ฉสฏฺฐิทฺวิสตธมฺมวารา, ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐนวุติสตฺตสตา มิสฺสกวารา โหนฺติ, เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาเยว, ยานิเปตฺถ สนิทสฺสนาทีนิ ปทานิ จิตฺเตน สทฺธิํ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ โมฆปุจฺฉาวเสน คหิตานีติฯ

เตสุ ปน ตีสุ วาเรสุ สพฺพปฐเม สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร ตาว อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร นิโรธุปฺปนฺนวาโร อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร อตีตานาคตวาโร อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร อติกฺกนฺตกาลวาโร จาติ จุทฺทส อนฺตรวารา, เตสุ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโรติ อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ ปจฺเจกํ วตฺตมานาตีตสฺส, วตฺตมานานาคตสฺส, อตีตานาคตสฺส จาติ ติณฺณํ กาลเภทานํ วเสน อนุโลมปฏิโลมโต ฉ ฉ กตฺวา อฏฺฐารส ยมกานิ, อุปฺปนฺนุปฺปาทวาเร อตีตานาคตกาลวเสน อนุโลมโต ทฺเว, ปฏิโลมโต ทฺเวติ จตฺตาริ ยมกานิ, เสเสสุ อาทิโต นิทฺทิฏฺเฐสุ ตีสุ, อนฺตเร นิทฺทิฏฺเฐสุ ตีสุ, อวสาเน นิทฺทิฏฺเฐสุ จตูสูติ ทสสุ วาเรสุ อนุโลมโต เอกํ, ปฏิโลมโต เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว กตฺวา วีสติ ยมกานิ, เอวํ สพฺเพสุปิ จุทฺทสสุ อนฺตรวาเรสุ ทฺวาจตฺตาลีส ยมกานิ, จตุราสีติ ปุจฺฉา, อฏฺฐสฏฺฐิอตฺถสตํ โหติฯ ยถา จ เอกสฺมิํ สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร, ตถา สุทฺธิกธมฺมมหาวาเร, สุทฺธิกปุคฺคลธมฺมมหาวาเรปีติ ตีสุ มหาวาเรสุ ฉพฺพีสติยมกสตํ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา, อิทํ ปน วารตฺตยํ สราคาทิวเสน โสฬสคุณํ, กุสลาทิวเสน ฉสฏฺฐิทฺวิสตคุณํ กตฺวา อิมิสฺสา จิตฺตยมกมาติกาย อเนกานิ ยมกสหสฺสานิ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา อตฺถา จ โหนฺติ, ปาโฐ ปน สํขิตฺโตฯ เอวเมตฺถ ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรน วิภงฺคนยสหิโต สงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติฯ น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติฯ

ตสฺส จิตฺตนฺติ กิํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺฐาย จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา จ, ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ, อิตเรสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ เตสํ จิตฺตนฺติ เยสํ ขีณาสวานํ ปจฺฉิมจิตฺตสงฺขาตสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วตฺตติ, เตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ นาม, อิทานิ ปน ภงฺคํ ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อญฺญํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ อิตเรสนฺติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ ขีณาสวํ ฐเปตฺวา อวเสสานํ เสขาเสขปุถุชฺชนานํ นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อญฺญํ ปน ตสฺมิํ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ จาติ อตฺโถฯ

‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ อิมิสฺสา ทุติยปุจฺฉาย ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิโน ขีณาสวสฺส จิตฺตํ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธว วิสฺสชฺชนํฯ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ หิ ภงฺคกฺขเณ อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตมฺปิ เสสานํ ภิชฺชมานจิตฺตมฺปิ ปุจฺฉติ, ตโต ปฏฺฐาย ปน อรหโต ตาว จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปน น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ เอตฺถ ปฏิเสโธ กโต, ‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโปว วิสฺสชฺชนํฯ ยสฺส หิ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โส จ ปุคฺคโล นตฺถีติฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชติ, สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนญฺเจว อุปฺปชฺชติ จ, ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ , ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, โน จ นุปฺปนฺนํ, นิโรธสมาปนฺนานํ อสญฺญสตฺตานํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ เจว นุปฺปนฺนญฺจฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ เอตฺถ จ อุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทสมงฺคิโนเปตํ นามํ, อุปฺปชฺชตีติ จ อุปฺปาทสมงฺคิโนวฯ

ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นิรุชฺฌตีติ? ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถาฯ เอตฺถ จ อุปฺปาทปฺปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามาติ อตฺโถติ อฏฺฐกถายํ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปน อิมสฺส อตีตจิตฺตกฺขณวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน เอว อุปริปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, น อญฺญถาติ ปญฺญายติ, ตสฺมา ปุพฺพาปรํ โอโลเกตฺวา ปาฬิอวิโรเธน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชตีติ? นตฺถิฯ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิขีณาสววิรหิตานํ จิตฺตํ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปาทกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ…เป.… นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อเสขานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ ฐเปตฺวา เสสานํ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถิฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถฯ

ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นิรุชฺฌตีติ? ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ…เป.… น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นตฺถิฯ ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ ฐเปตฺวา เสสานํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… เสสานํ ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ…เป.… นิรุชฺฌิสฺสติฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นิรุชฺฌติฯ

ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ฐเปตฺวา เสสานํ จิตฺตํ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นตฺถิฯ ยสฺส วา ปน…เป.… น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นตฺถิ, ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นิรุชฺฌมานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ ฐเปตฺวา ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นตฺถิฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชมานนฺติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ

ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… ภงฺคกฺขเณ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ ตถาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปนฺนนฺติ ? จิตฺตสมงฺคีนํ ตถาฯ ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปนฺนนฺติ? นตฺถิ…เป.… ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสติฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปนฺนนฺติ? อุปฺปนฺนํฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตาฯ เอตฺถ ‘‘โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺน’’นฺติ อิทํ อสญฺญาทิอจิตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํฯ เตสํ นิยเมน จิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต ‘‘อามนฺตา’’ติ อุภยตฺถ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตํฯ อยญฺจ วาโร กาลตฺตเย คเหตฺวา สมตฺถิโตติ คเหตพฺโพฯ

‘‘ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถิฯ ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสติ โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถฯ

อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ? อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ ตถาฯ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตาฯ นุปฺปนฺนํ นุปฺปชฺชมานนฺติ? อามนฺตาฯ นุปฺปชฺชมานํ นุปฺปนฺนนฺติ? อตีตานาคตจิตฺตํ ตถาฯ

นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานนฺติ? โน, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธนฺติ? โน, นนิรุทฺธํ นนิรุชฺฌมานนฺติ? อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตญฺจ จิตฺตํ ตถาฯ นนิรุชฺฌมานํ นนิรุทฺธนฺติปิ ตเถวฯ

ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตสฺส จิตฺตนฺติ? โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ, อตีตํ จิตฺตํ ตทุภยํ วีติกฺกนฺตํ, ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตสฺส จิตฺตนฺติ? อตีตํ จิตฺต’’นฺติ อิมินา นเยน ปุคฺคลวาเร สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อุปฺปชฺชมานํ ขณนฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส ขณํ, อุปฺปาทกฺขณนฺติ อตฺโถฯ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ น จิรํ วีติกฺกนฺตํ, ตเมว ปน อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, นิรุชฺฌมานํ ขณนฺติ นิรุชฺฌมานสฺส ขณํ, ภงฺคกฺขณนฺติ อตฺโถฯ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ กิํ ตสฺส จิตฺตํ เอวํ นิโรธกฺขณมฺปิ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ ปุจฺฉติฯ ยสฺส ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, นิโรธกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, อตีตํ ปน จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ อตีตจิตฺตวเสน วิสฺสชฺชนํ กตํฯ อิมินาว อุปาเยน อุปริเมสุ อตฺถธมฺมวาราทีสุ จ สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ อติกฺกนฺตกาลวาเร นโยฯ

ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ นนิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตาฯ ยํ วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นนิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โนฯ ยํ วา ปน จิตฺตํ นนิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ? นตฺถิฯ

ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตาฯ ยํ วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ ตถา, เอวํ ปฏิโลมปุจฺฉาสุปิ ตโต เสสาสุปิฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? อตีตานาคตํ จิตฺตํ ตถาฯ ยํ วา ปน…เป.… อามนฺตา…เป.… ภงฺคกฺขเณ จิตฺต’’นฺติอาทินา, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? โนฯ ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อนาคตญฺจา’’ติอาทินา, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โนฯ ยํ วา ปน…เป.… โน, ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อนาคตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, โน จ ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อตีตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โนฯ ยํ วา ปน…เป.… โน, ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อนาคตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ,

‘‘ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? โน’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? โน’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? โน’’ติอาทินา จ,

‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตาฯ ยํ วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชมานนฺติ…เป.… อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? โนฯ ยํ วา ปน…เป.… โน’’ติอาทินา จ,

‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โนฯ ยํ วา ปน…เป.… โนฯ ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ…เป.… อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนญฺเจว อุปฺปชฺชมานญฺจฯ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานนฺติ? โน’’ติอาทินา จ,

‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตํ จิตฺตนฺติ…เป.… อตีตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ ธมฺมวาเร,

‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ ปุคฺคลธมฺมวาเร จ, สราคาทิปเทหิ, กุสลาทิปเทหิ จ มิสฺเสสุ สพฺพวาเรสุ จ ปุจฺฉาสุ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ อยํ จิตฺตยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

ธมฺมยมกมาติกตฺถวณฺณนา

ธมฺมยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริญฺญาวาโร ภาวนาวาโร นามฯ ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปทเมว น อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ ‘‘กุสลากุสลา ธมฺมาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ธมฺมา อกุสลา ธมฺมาติ? อกุสลา ธมฺมา ธมฺมา เจว อกุสลา ธมฺมา จ, อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทินา จ ปณฺณตฺติวาเร วิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพฯ

‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? โนฯ ยสฺส วา ปน…เป.… ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? ปญฺจโวกาเร กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ…เป.… อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา…เป.… ตตฺถ อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตาฯ