อนุสยยมกมาติกตฺถวณฺณนา

อนุสยยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํฯ อนุสยยมเกปิ ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วิย เทสนํ อกตฺวา อญฺเญน นเยน ปาฬิเทสนา กตาฯ กถํ? ปฐมํ ตาว ปริจฺเฉทวาโร ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโรติ ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน เทสิตา, ตโต อุปฺปตฺติฏฺฐานวาโรติ เอโก ขุทฺทกวาโรฯ ตโต อนุสยวาโร สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริญฺญาวาโร ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติ อนุสเย โยเชตฺวา ยมกวเสน ปปญฺจโต นิทฺทิฏฺฐา สตฺต มหาวาราติ อฏฺฐกนิทฺเทสวเสน เทสิตา, เอวํ ทสหิ วาเรหิ อนุสยยมกเทสนา กตาฯ เตสุ เย อิเม หิ ปริจฺเฉทวาโรติอาทินา ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน วุตฺตา, เต อิธ อนุสยยมกมาติกาติ คเหตพฺพาฯ

ตตฺถ หิ สตฺต อนุสยาติ อยํ คณนาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นามฯ กามราคานุสโย…เป.… อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวเสน ปริจฺฉินฺนานํ นามมตฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘อิเม นาม เต’’ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นามฯ ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว อนุสยาติ เกนฏฺเฐน อนุสยา? อนุสยนฏฺเฐนฯ โก เอส อนุสยนฏฺโฐ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโฐฯ กามราคานุสยาทโย หิ อปฺปหีนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ, อนุเสนฺตีติ จ ตํ ตํ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อถาปิ สิยา – อนุสยนฏฺโฐ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนุสยา น อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเฐน ถามคตกิเลโส วุจฺจติ, โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเฐน สเหตุโก เอกนฺตากุสโลว โหติ กถาวตฺถุสฺมิํ (กถา. 554 อาทโย) อนุสยานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตภาวสฺส ปฏิเสธิตตฺตา , โส จ อตีโตปิ โหติ, อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห โมหสฺส ปทภาชเน 317 ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ…เป.… อยํ ตสฺมิํ สมเย โมโห โหตี’’ติ (ธ. ส. 390)ฯ อิมสฺมิญฺจ ยมเก อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ ตํ ตํ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กามราคานุสโยติ กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ กามราคานุสโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺโถฯ อตฺถวินิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ นิทฺเทสนยมุขทสฺสนวเสเนว โหติ, นิทฺเทโส เจตฺถ เหฏฺฐา วุตฺโตฯ

อุปฺปตฺติฏฺฐานวาราทโย อฏฺฐ วารา จ, ตตฺรายํ ปาฬิววตฺถานานุปุพฺพิกามุขมตฺตปฺปกาสนาฯ เตสํ หิ ปฐโม อนุสยานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานวาโร นามฯ ตตฺถ วารเภโท ยมกโยชนวาเร นตฺถิ, อิตเรสุ ปน สตฺตสุ มหาวาเรสุ อตฺถิฯ เตสุ หิ ปฐโม อนุสยวาโร อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส ยตฺถ…เป.… อนุเสตี’’ติ ปุคฺคโลกาสตทุภยนามวเสน ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ, เตสุ เอเกกสฺมิํ เอกมูลกทฺวิมูลกติมูลกจตุมูลกปญฺจมูลกฉมูลกานํ วเสน ยมกเภทา โหนฺติฯ ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปิ เวทิตพฺพาฯ ยถา เจตฺถ อนุสยวาเร, เอวํ สานุสยวารปชหนวารปริญฺญาวารปหีนวารอุปฺปชฺชนวาเรสุ ปญฺจสุปิฯ อยํ ปเนตฺถ ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ วิเสโสฯ โอกาสวาเร ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ อวตฺวา ‘‘ยโต ตโต’’ติ นิสฺสกฺกวจเนน เทสนา กตาฯ

เสสํ ตาทิสเมว ฯ โย ปนายํ สพฺพปจฺฉิโม ธาตุวาโร นาม, โส ปุจฺฉาวาโร วิสฺสชฺชนวาโรติ ทฺวิธา ฐิโตฯ ตตฺถ ปุจฺฉาวาโร อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธฯ ตสฺสาวสาเน ปุจฺฉานุกฺกเมน วิสฺสชฺชนํ กตนฺติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺริทํ อฏฺฐนฺนํ วารานํ อาทิโต ปฏฺฐาย มุขมตฺตทสฺสนํฯ ‘‘กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติฯ กตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ? ทุกฺขาย เวทนาย…เป.… มานานุสโย กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปธาตุยา อรูปธาตุยา จ อนุเสติฯ ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย จ สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ, ภวราคานุสโย รูปารูปธาตูสุ, อวิชฺชานุสโย สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุเสตี’’ติ อยํ ตาว ปฐมวาเร ปาฬินโยฯ

ตตฺถ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ กามาวจรภูมิยํ สุขาย เจว อุเปกฺขาย จาติ ทฺวีสุ เวทนาสุ, กามราคานุสโย ปน สหชาตวเสน, อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ อกุสลาหิ สุขอุเปกฺขาหิ สหชาโตปิ หุตฺวา ตา อารมฺมณํ กตฺวาปิ อุปฺปชฺชติฯ อวเสสา ปน กามาวจรกุสลวิปากกิริยเวทนา อารมฺมณเมว กตฺวา อุปฺปชฺชติ, อิมาสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาเณสุปิ อนุเสติเยวฯ อิมาสํ ปน เวทนานํ อสฺสาทฏฺเฐน กามราคานุสยุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺเตหิ ปธานตฺตา, โอฬาริกตฺเตน เวเนยฺยานํ สุโพธตฺตา จ ทฺวีสุ เวทนาสุเยว อนุเสตีติ วุตฺตํ, เอวํ อุปริปิฯ

น เกวลญฺเจส อนุสยมาโน อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุเยว, เวทนาสมฺปยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อิฏฺเฐสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติ เอวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ (วิภ. 816), เอตฺถานุสยยมเกปิ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสตี’’ติอาทิฯ เอเตน วุตฺตาวเสสรูปาทีสุ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิธ ปน ตํ สพฺพํ อวตฺวา กิญฺจิเทว ปธานตฺตาทินา การเณน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

ทุกฺขายาติ เอตฺถ ปฏิฆจิตฺตสมฺปยุตฺตา ทฺเว โทมนสฺสเวทนา, กายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ทุกฺขเวทนา จาติ ติสฺโส เวทนา, ตํ สมฺปยุตฺตา จ ธมฺมา, อนิฏฺฐา ฉ รูปาทโย ธมฺมา ปฏิฆานุสยสหชาตวเสน, อารมฺมณวเสน จ ยถารหํ อนุสยนฏฺฐานํฯ กิํ ปน อิตรา ทฺเว เวทนา อิฏฺฐารมฺมณํ วา ปฏิฆสฺส อารมฺมณํ น โหนฺตีติ? โน น โหนฺติฯ ปริหีนชฺฌานสฺส หิ นฏฺฐํ อิฏฺฐํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ฌานมารพฺภ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปน อารมฺมณมตฺตเมว, นานุสยนฏฺฐานํ อิฏฺฐตฺตาฯ อนิฏฺฐเมว หิ อิฏฺฐโต ปฏิหนนนิมิตฺตํ, ยํ ปน ตตฺถุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปฏิฆมตฺตเมว โหติ, น ปฏิฆานุสโยติฯ ปฏิฆานุสโย หิ อนิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิหนนวเสน อุปฺปนฺโน ถามคโต กิเลโส, อิตโร โทมนสฺเสน สทฺธิํ อุปฺปนฺโนปิ อตฺตโน ปฏิหนนกิจฺจสฺส อกรณโต ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติฯ ยถา หิ ปาณาติปาตเจตนาย สทฺธิํ อุปฺปนฺโนปิ พฺยาปาโท มโนกมฺมํ นาม น โหติ, อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ, เอวนฺติ คเหตพฺพํฯ เตเนว เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ วุตฺตํฯ มานานุสยสฺส ปน ทุกฺขโทมนสฺสวชฺชิตา สพฺเพ โลกิยา ธมฺมา อนุสยนฏฺฐานํฯ

‘‘ทุกฺขาย เวทนาย อปริยาปนฺเน เอตฺถ…เป.… มานานุสโย จ นานุเสตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปน โลกุตฺตรวชฺชิตา สพฺเพปิ ธมฺมา อนุสยนฏฺฐานํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ตตฺถ สํสารวฏฺฏนิสฺสิตฏฺเฐน สกฺกายปริยาปนฺเนสุ สพฺพธมฺเมสูติ อตฺโถฯ เอวํ อวิชฺชานุสโยปิ เวทิตพฺโพฯ สพฺพตฺถ จ สหชาตารมฺมณเภโท เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ภวราคานุสโย ปน กิญฺจาปิ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต สหชาตวเสน กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตีติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, โส ปน ยสฺมา รูปารูปาวจรเมวารมฺมณํ ลภติ, น กามาวจรารมฺมณเมว, อนุสยานํ ปน ตํ น อนุสยนฏฺฐานํ, ตสฺมา อารมฺมณวเสน นิยมํ อกตฺวา ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ราควเสน โส จ สพฺโพปิ ราโค กามราคานุสโย คเหตพฺโพติ อยํ อุปฺปตฺติฏฺฐานวาเร นโยฯ

อิตเรสุ ปน สตฺตสุ มหาวาเรสุ ตาว ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน มานานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตีติ? อนาคามิสฺส มานานุสโย อนุเสติ, โน จ ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ มานานุสโย จ อนุเสติ, กามราคานุสโย จ อนุเสติฯ ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ทิฏฺฐานุสโย อนุเสตีติ? ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ กามราคานุสโย อนุเสติ, โน จ…เป.… ทิฏฺฐานุสโย จ อนุเสติ, ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ

ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตี’’ติ ปุจฺฉายปิ ทิฏฺฐานุสยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํฯ ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อนุเสตีติ…เป.… ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, กามราคานุสโย จ อนุเสติฯ อวิชฺชานุสเยปิ เอเสว นโยฯ อิมินา นเยน ปฏิฆานุสยาทิมูลิกาสุ ปุจฺฉาสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ อยํ เอกมูลเก นโยฯ

ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ทฺวินฺนํ ทฺวิมูลิกา…เป.… ปญฺจมูลิกานํ ปน เอกมูเล วุตฺตานุสาเรน วิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพฯ ตตฺรายํ ปจฺฉิมานุสเย โยชนา – ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺฐานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, ตสฺส อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย จ…เป.… ภวราคานุสโย จ อนุเสตีติ? อนาคามิสฺส อวิชฺชานุสโย จ มานานุสโย จ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, น อิตเร, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อวิชฺชานุสโย จ กามราคปฏิฆมานภวราคานุสยา จ อนุเสนฺติ, น ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานุสยา, ปุถุชฺชนสฺส ปน สพฺเพปิ อนุเสนฺตี’’ติ อยํ ปุคฺคลวาเร นโยฯ

โอกาสวาเร ปน ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? โนฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสตีติ? โนฯ ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ

ยตฺถ วา ปน มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติ? รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสโย อนุเสติ , น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติฯ ยตฺถ กามราคานุสโย…เป.… อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสติ, น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติฯ ยตฺถ กามราคานุสโย…เป.… อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? โนฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… โนฯ ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตุยา เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติฯ

ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย อนุเสตีติ? โนฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… โนฯ ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสตีติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปารูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสติ, น ปฏิฆานุสโย, ทุกฺขาย ปน เวทนาย ตทุภยํ อนุเสติฯ ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? โนฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… โนฯ ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสตีติ…เป.… ทุกฺขาย เวทนาย ตทุภยํ อนุเสติ, อญฺญตฺถ อวิชฺชานุสโย จฯ

ยตฺถ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ

ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย ทิฏฺฐานุสโยว, เนตโร , ตทญฺเญสุ สพฺพตฺถ อนุเสติฯ ยตฺถ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ มานานุสโย, เนตโร, รูปารูปธาตุยา ปน ตทุภยํ อนุเสติฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยตฺถ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย…เป.… อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสตีติ? ทุกฺขเวทนํ ฐเปตฺวา ตทญฺญาสุ สพฺพตฺถ ตทุภยํ อนุเสติฯ ยตฺถ ทิฏฺฐานุสโย, ตตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย…เป.… อามนฺตาฯ ยตฺถ ทิฏฺฐานุสโย, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสุ ทิฏฺฐานุสโยว, รูปารูปภเวสุ ตทุภยํ อนุเสติฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยตฺถ ทิฏฺฐานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย…เป.… อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ เอส นโย วิจิกิจฺฉามูลเกสุปิฯ ยตฺถ ภวราคานุสโย, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อนุเสติ, ตตฺถ กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสุ อวิชฺชานุสโยว, รูปารูปภเวสุ ปน ตทุภยํ อนุเสตี’’ติ อยเมตฺถ เอกมูลนโยฯ

‘‘ยสฺส…เป.… นานุเสติฯ ยสฺส…เป.… นานุเสติ มานานุสโย, อรหโต ปน ตทุภยมฺปิ นานุเสติฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยสฺส กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย นานุเสตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นานุเสตีติ? ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ วิจิกิจฺฉานุสโยว นานุเสติ, เนตโร, อนาคามิอรหนฺตานํ ตทุภยมฺปิ นานุเสตี’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลวาเร,

‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสโยว นานุเสติ, เนตโร, รูปารูปธาตุปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติฯ

ยตฺถ วา ปน…เป.… นานุเสตีติ ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ปฏิฆานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ปน ตทุภยํ นานุเสติฯ ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย นานุเสตีติ? รูปารูปธาตูสุ กามราคานุสโยว, ทุกฺขาย ปน เวทนาย, อปริยาปนฺเนสุ จ ตทุภยํ นานุเสติฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อามนฺตาฯ ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย นานุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตูสุ กามราคานุสโยว, อปริยาปนฺเน ปน ตทุภยํ นานุเสตี’’ติอาทินา นเยน โอกาสวาเร จ,

‘‘ยสฺส ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ตตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสติฯ ยสฺส วา ปน ยตฺถ…เป.… นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ปฏิฆานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสติฯ ยสฺส ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ตตฺถ มานานุสโย นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ รูปารูปธาตุยา กามราคานุสโยว, เนตโร, ทุกฺขาย เวทนาย, อปริยาปนฺเน จ ตทุภยํ นานุเสติ, อนาคามิสฺส กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปารูปธาตุยา กามราคานุสโยว, อรหโต ปน สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสตี’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จ วุตฺตานุสาเรน นโย ญาตพฺโพติ อยํ ปาฬินโยฯ

ตตฺถ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ, ตํ ทุทฺทินฺนํ วิย ขายติฯ กสฺมา? กามราคปฏิฆานํ เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติโตฯ

ยถา หิ ‘‘ยสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ มนายตนธมฺมายตนาทีนิ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา กามราคปฏิฆา, วิสุญฺเญว อุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กตฺตพฺโพ สิยา, ตํ ปน อกตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนสฺส ทินฺนตฺตา เหฏฺฐา ยมเกสุ วิย เอตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน วตฺตมานโวหารํ อคฺคเหตฺวา อญฺญถา คเหตพฺโพฯ กถํ คเหตพฺโพ? อปฺปหีนวเสนฯ อปฺปหีนตํ หิ สนฺธาย อยํ อนุเสตีติ วตฺตมานโวหาโร วุตฺโต, น ขณปจฺจุปฺปนฺนตํ, ตสฺมา อิมิสฺสา ปุจฺฉาย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, น อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโน, น อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโนติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ ยสฺมา จ เตสุ กามราคปฏิเฆสุ ยสฺเสโก อปฺปหีโน, ตสฺส อิตโรปิ อปฺปหีโนว โหติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ อุปฺปชฺชติวาราทิวิสฺสชฺชเนสุ เอเสว นโยฯ ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํฯ ทฺวินฺนนฺติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํฯ เอวํ อุปฺปชฺชนํ ทีปิตํฯ โอกาสวารสฺส ปฐมทุติยปุจฺฉาสุ ยสฺมา กามราคปฏิฆา เอกจิตฺเต น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ ทุกมูลาทีสุ จ ยสฺมา กามราคปฏิฆาทโย เอกสฺมิํ ฐานสงฺขาเต จิตฺเต, อารมฺมเณ วา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถี’’ติ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป กโต, อยํ ปุจฺฉา อปุพฺพา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ ปุคฺคโลกาสวาเร จตุนฺนนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํฯ ปฏิโลเม ทฺวินฺนนฺติ อนาคามิอรหนฺเต สนฺธาย วุตฺตนฺติ อยํ อนุสยวาเร นโยฯ

สานุสยวาเร ปน ‘‘โย กามราคานุสเยน สานุสโย, โส ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? อามนฺตา…เป.… มานานุสเยน สานุสโยติ? อามนฺตาฯ โย วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, โส กามราคานุสเยน สานุสโยติ? อนาคามี มานานุสเยเนว, น กามราคานุสเยน, ตโย ปน ปุคฺคลา ตทุภเยนาปิ อนุสเยนา’’ติ อิมินา นเยน เสเสสุ ทุกมูลาทีสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพ, อยํ ปุคฺคลวาเร นโยฯ

‘‘ยโต กามราคานุสเยน สานุสโย, ตโต ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? โน…เป.… มานานุสเยน สานุสโยติ? อามนฺตาฯ ยโต วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, ตโต กามราคานุสเยน สานุสโยติ? รูปารูปธาตุยา มานานุสเยเนว, เนตเรน, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภเยนาปี’’ติอาทินา โอกาสวาเร จ,

‘‘โย ยโต กามราคานุสเยน สานุสโย, โส ตโต ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? โน’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จาติ เอวํ อนุโลมนเย จ, ‘‘โย กามราคานุสเยน นิรนุสโย, โส ปฏิฆานุสเยน นิรนุสโยติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปฏิโลมนเยปิ สพฺพตฺถ อนุสยวาเร วุตฺตานุสารโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพฯ

ตตฺถ ยโต กามราคานุสเยน สานุสโยติ ยโต การณโต อุปฺปนฺเนน กามราคานุสเยน สานุสโย, กิํ โส ตโต การณโต อุปฺปนฺนปฏิฆานุสเยนปิ สานุสโยติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปเนเต ทฺเว เอกสฺมา ฐานา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต เสสํ ตาทิสเมวาติ อยํ สานุสยวาเร นโยฯ

ปชหนวาเร ปน ‘‘โย กามราคานุสยํ ปชหติ, โส ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? อามนฺตา…เป.… มานานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺฐํ ปชหติฯ โย วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป.… โส ทิฏฺฐานุสยํ วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหตีติ? โนฯ โย วา ปน วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ ? ตเทกฏฺฐํ ปชหติฯ โย…เป.… ภวราคานุสยํ อวิชฺชานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺฐํ ปชหติ…เป.… โย กามราคานุสยญฺจ ปฏิฆานุสยญฺจ มานานุสยญฺจ…เป.… ปชหตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร,

‘‘ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, ตโต ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป.… ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, ตโต มานานุสยํ ปชหตีติ? อามนฺตาฯ ยโต วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, ตโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ? รูปารูปธาตุยา ตโต มานานุสยเมว, กามธาตุยา ปน ทฺวีสุ เวทนาสุ ตโต มานานุสยํ ปชหตี’’ติอาทินา โอกาสวาเร จ,

‘‘โย ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, โส ตโต ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป.… มานานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺฐํ ปชหติ…เป.… วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหตีติ? โนฯ

โย วา ปน ยโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โส ตโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ? อฏฺฐมโก ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตุยา โส ตโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โน จ โส ตโต กามราคานุสยํ ปชหติ, สฺเวว ปุคฺคโล กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ โส ตโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, กามราคานุสยํ ตเทกฏฺฐํ ปชหตี’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จาติ เอวํ อนุโลมนเย จ, ‘‘โย กามราคานุสยํ น ปชหติ, โส ปฏิฆานุสยํ น ปชหตีติ? อามนฺตา…เป.… วิจิกิจฺฉานุสยํ น ปชหตีติ ? อฏฺฐมโก กามราคานุสยํ น ปชหติ, เนตรํ, อนาคามิมคฺคสมงฺคิํ, อฏฺฐมกญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา ตทุภยํ น ปชหนฺตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพฯ

ตตฺถ ปชหตีติ เตน เตน มคฺเคน ปหานปริญฺญาวเสน ปชหติฯ ตเทกฏฺฐนฺติ ปหาเนกฏฺฐตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฐมมคฺคาทินา หิ น เกวลํ ทิฏฺฐาทิกา เอว ธมฺมา ปหียนฺติ, อถ โข อปายคมนิยา เตน กามราคปฏิฆมานาทโยปิ ปหียนฺติ เอวฯ ปฐมมคฺควชฺฌา หิ กามราคา, อปายคมนิยา จ มานาวิชฺชาทโยปิ, ตติยมคฺควชฺฌาติ ปหาเนกฏฺฐา หุตฺวา ปหียนฺติ เอวาติ ‘‘โน’’ติ อรหตฺตมคฺคฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ กามราคานุสยํเยว ปหีนตฺตา น ปชหตีติฯ ยโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ ยโต อุปฺปชฺชนกํ กามราคานุสยํ ปชหตีติ อตฺโถ, อฏฺฐมโกติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐฯ โส หิ ทกฺขิเณยฺยกฺกเมน อรหตฺตผลฏฺฐโต ปฏฺฐาย คณิยมาโน อฏฺฐมโก นามฯ ปฏิโลมนเย อนาคามิมคฺคสมงฺคิญฺจ อฏฺฐมกญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสาติ ปุถุชฺชนเสสเสขาเสขาฯ เตสุ หิ ปุถุชฺชนา ปหานปริญฺญาย อภาเวน น ปชหนฺติ, เสสา เตสํ ปหีนตฺตาติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อยํ ปชหนวาเร นโยฯ

ปริญฺญาวาโร ปน ‘‘โย กามราคานุสยํ ปริชานาติ, โส ปฏิฆานุสยํ ปริชานาตี’’ติอาทินา ปชหนวารสทิโสวฯ อยมฺปิ หิ ปชหนวาโร วิย มคฺคฏฺฐานญฺเญว วเสน วิสฺสชฺชิโตฯ ตตฺถ ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาตีติ อตฺโถฯ อยํ ปริญฺญาวาเร นโยฯ

ปหีนวาเร ปน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย ปหีโน, ตสฺส ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ? อามนฺตา…เป.… มานานุสโย ปหีโนติ? อนาคามิสฺส กามราคานุสโยว, อรหโต ปน มานานุสโยปิ ปหีโน’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร, ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ? น วตฺตพฺโพ ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… น วตฺตพฺโพ…เป.… ตตฺถ มานานุสโย ปหีโนติ? อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… ปหีโนติ? รูปารูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสโย ปหีโน, กามราคานุสโย น วตฺตพฺโพ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ ตทุภยํ ปหีน’’นฺติอาทินา โอกาสวาเร, ปุคฺคโลกาสวาเรติ เอวํ อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อามนฺตา…เป.… ยสฺส วา ปน มานานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ? อนาคามิสฺส มานานุสโยว, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ตทุภยํ อปฺปหีน’’นฺติอาทินา ปฏิโลมนเย จ วุตฺตนเยเนว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพฯ

เอตฺถ จ ผลฏฺฐวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ มคฺคฏฺฐานํ ปหีนกิเลสตฺตาภาวาฯ เตสํ หิ อนุสยา ปหียนฺติ เอว, น ปน ปหีนาติ อนาคามิอาทโย ผลฏฺฐาว คเหตพฺพา, โอกาสวาเร ปน ‘‘น วตฺตพฺโพ’’ติ อิทํ อุภินฺนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส อสาธารณตฺตา วุตฺตํฯ อญฺญํ หิ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, อญฺญํ ปฏิฆานุสยสฺสฯ อภาวิตมคฺคสฺส จ ยตฺถ อนุสโย อุปฺปชฺชติ, มคฺเค ภาวิเต ตตฺเถว โส ปหีโน นาม โหติ, ตสฺมา โส ตตฺถ ปหีโนติ วา, อปฺปหีโนติ วา น วตฺตพฺโพ, สพฺพตฺถาปิ ปน สยํ อภาเวน ตตฺถ อปฺปหีโนติ น วตฺตพฺโพฯ อุภินฺนํ ปน สาธารณฏฺฐานํ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

มานานุสโย หิ กามธาตุยา เวทนาทฺวยสงฺขาเต สาธารณฏฺฐาเน กามราเคน สทฺธิํ ปหีโน นาม โหติ ฯ ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปตฺติสกทาคามิผลฏฺฐานญฺจ วเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘ติณฺณํ ปุคฺคลาน’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติ อยํ ปหีนวาเร นโยฯ

อุปฺปชฺชนวาเร ปน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อนุสยวารสทิโสวาติ อยํ อุปฺปชฺชนวาเร นโยฯ

ธาตุวาเร ปน ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กติ อนุสยา อนุเสนฺติ, กติ อนุสยา นานุเสนฺติ, กติ อนุสยา ภงฺคา? กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป.… กติ ภงฺคา? กามธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป.… รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป.… กติ ภงฺคํ? กามธาตุยา จุตสฺส น กามธาตุํ, น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป.… น รูปธาตุํ น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสฯ น กามธาตุํ น รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กติ ภงฺคา’’ติ เอวํ กามธาตุมูลกา นว ปุจฺฉา, ตถา ‘‘รูปธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา รูปธาตุมูลกา นว, อรูปธาตุยา นว จาติ สตฺตวีสติ อนุโลมปุจฺฉา, ตถา ‘‘น กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา สตฺตวีสติ ปฏิโลมปุจฺฉา จ, ตถา ‘‘น กามธาตุยา น อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา สตฺตวีสติ ทุกมูลกา ปุจฺฉา จาติ เอวํ ปุจฺฉาวาเร เอกาสีติ ปุจฺฉา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ อนุเสนฺตีติ จิตฺตสนฺตาเน อนุคตา หุตฺวา กติ อนุเสนฺติ, ภงฺคาติ อนุเสนฺติ จ นานุเสนฺติ จาติ เอวํ กติ วิภชิตพฺพาติ อตฺโถฯ น กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติ กามธาตุวิรหิตา ทฺเว รูปารูปธาตุโย อุปปชฺชนฺตสฺสฯ น กามธาตุํ น รูปธาตุนฺติ อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสฯ

น กามธาตุยาติ รูปารูปธาตูหิ จุตสฺส, เอวํ เสเสสุปิ สพฺพตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน, ธาตุวเสน จ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ อุทฺเทสวาเร นโยฯ

นิทฺเทสวาเร ปนสฺส ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปญฺจ อนุสยา อนุเสนฺติ, อนุสยา ภงฺคา นตฺถิ, กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปญฺจ, กสฺสจิ ตโย …เป.… ภงฺคา นตฺถี’’ติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ, อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺติ, ตถา ‘‘อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทีสุปิ, อรูปธาตุยา ปน จุตสฺส รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถิ, เหฏฺฐา อุปปชฺชมาโน กามธาตุํ เอว อุปปชฺชติ, สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตีติ เอวํ อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพติ อยํ วิเสโส, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยเมตฺถ ปาฬินโยฯ

ตตฺถ กสฺสจิ สตฺตาติ ปุถุชฺชนวเสน วุตฺตํ, ปญฺจาติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ วเสนฯ เตสํ หิ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานุสยา ปหีนาติ, กามธาตุยา ปน อนาคามีนํ อุปปตฺติอภาวโต ปฐมวาเร ‘‘กสฺสจิ ตโย’’ติ น วุตฺตํ, รูปารูปธาตูสุ อุปฺปชฺชนวาเรสุ เอว วุตฺตํ…เป.… อนาคามีนํ หิ กามราคปฏิฆานมฺปิ ปหีนตฺตา ตโยว อนุสยา อนุเสนฺติ, อิธ จ อนุสยานํ อุปฺปตฺติวเสน นโย, อนุสยานํ อนุสยนํ อคฺคเหตฺวา อปฺปหีนภาเวน ปฏิสนฺธิกฺขเณ อปิ อนุสยนํ คเหตพฺพํฯ สตฺเตวาติ อริยสาวกสฺส รูปารูปธาตุยา จุตสฺส เหฏฺฐา กามภวาทีสุ อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, ปุถุชฺชนสฺเสว โหติ, ตสฺมา ‘‘สตฺเตวา’’ติ นิยเมตฺวา วุตฺตํ, อรูปธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถีติฯ กสฺมา นตฺถิ? อรูปีนํ รูปชฺฌานสฺส อภาวาฯ

เต หิ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมนรูปธาตุํ อุปปนฺนาติฯ เสสํ นยโต สุวิญฺเญยฺยเมวาติ อยํ ธาตุวาเร นโยฯ อยํ อนุสยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

จิตฺตยมกมาติกตฺถวณฺณนา

จิตฺตยมกมาติกายํ ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํฯ อิมิสฺสํ หิ มาติกายํ ปุคฺคลวาโร ธมฺมวาโร ปุคฺคลธมฺมวาโรติ อาทิโตว ตโย สุทฺธิกมหาวารา โหนฺติ, ตตฺถ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลวาโร นามฯ ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ธมฺมวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ธมฺมวาโร นามฯ ‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ อุภยวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร นามฯ

ตโต ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺต’’นฺติอาทีนํ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐจตฺตาลีส มิสฺสกวารา โหนฺติ, เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาฯ ตโต ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ฉสฏฺฐิทฺวิสตสงฺขาตานํ อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลวารา, ฉสฏฺฐิทฺวิสตธมฺมวารา, ฉสฏฺฐิทฺวิสตปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐนวุติสตฺตสตา มิสฺสกวารา โหนฺติ, เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาเยว, ยานิเปตฺถ สนิทสฺสนาทีนิ ปทานิ จิตฺเตน สทฺธิํ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ โมฆปุจฺฉาวเสน คหิตานีติฯ