สงฺขารยมกมาติกตฺถวณฺณนา

สงฺขารยมกมาติกาย ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว มหาวารนฺตราทิเภทา เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – มาติกาย ตาว ยถา เหฏฺฐา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติอาทินา ปฐมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ ตตฺถ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโร, อสฺสาสปสฺสาสาฯ ‘‘กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ อปโร นโย – สงฺขรียตีติ สงฺขาโรฯ เกน สงฺขรียติ? กาเยนฯ อยํ หิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน สงฺขรียติ, เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร, กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถฯ เจตสา วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา ‘‘วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, กิํ สงฺขโรติ? วจิํฯ วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโร, วจีเภทสมุฏฺฐาปกสฺส วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํฯ ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโตเยว ปน ตติยปเท สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, เกน สงฺขรียติ? จิตฺเตน, อิติ จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโร, สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ เอตํ อธิวจนํฯ วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตสฺส อนุโลมนเย ตีณิ, ปฏิโลมนเย ตีณีติ ฉ ยมกานิฯ ปทโสธนมูลจกฺกวาเร เอเกกสงฺขารมูลกานิ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อนุโลมนเย ฉ, ปฏิโลมนเย ฉาติ ทฺวาทส ยมกานิฯ สุทฺธสงฺขารวาเร ปน ยถา สุทฺธขนฺธวาราทีสุ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน ยมกานิวุตฺตานิ, เอวํ ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ อวตฺวา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินา นเยน กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ อนุโลเม ตีณิ, ปฏิโลเม ตีณีติ ฉ ยมกานิ วุตฺตานิฯ กิํ การณา? สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺถเภทาภาวโต, กายสงฺขาโรติ ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ เอโกว อตฺโถ ลพฺภตีติ อยํ วิเสโสว, ตสฺมา เอเกกปทวเสน น วุตฺตํ, ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติอาทิ ปน วตฺตพฺพํ สิยา, โสปิ นโย ปทโสธนวาเร วินาปิ อตฺเถน วจนํ ยุชฺชตีติ ตตฺเถว วุตฺโต, อิธ ปน กายสงฺขาราทีนํ วจีสงฺขาราทีหิ อญฺญตฺตา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินาปิ ยมกานิ วุตฺตานิฯ สุทฺธสงฺขารมูลจกฺกวาโร ปเนตฺถ น คหิโตติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถาเน วิเสโสฯ

ปญฺหวิสฺสชฺชเนสุ ปน ‘‘กาโย กายสงฺขาโรติ? โน, กายสงฺขาโร กาโยติ? โน’’ติ วา เอวํ สพฺพตฺถ ปฏิเสโธฯ วิสฺสชฺชนานํ กายาทีนํ เอว กายสงฺขาราทินามตฺตาฯ น หิ กายาทโย วิย กายสงฺขาราทีนํ นามํ โหติ, ปฏิโลเม ปน น กาโย น กายสงฺขาโรติ โย กาโย น โหติ, โส กายสงฺขาโรปิ น โหตีติ ปุจฺฉาย อตฺโถ, ตสฺสา กายสงฺขาโร น กาโย กายสงฺขาโรติ กายสงฺขาโร กาโย น โหติ, กายสงฺขาโรเยว ปเนโส โหติ, กายญฺจ กายสงฺขารญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ สงฺขตาสงฺขตาทิเภทํ สพฺพํ น จ กาโย, น จ กายสงฺขาโรติ วิสฺสชฺชนํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโย, อิตเรสุ จ อนุโลมปฏิโลเมสุ ‘‘กาโย กายสงฺขาโรติ? โน, สงฺขารา วจีสงฺขาโรติ? วจีสงฺขาโร สงฺขาโร เจว วจีสงฺขาโร จ, อวเสสา สงฺขารา, น วจีสงฺขาโร, น สงฺขารา น วจีสงฺขาโรติ? อามนฺตา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? วินา วิตกฺกวิจาเรหิ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, เนตโร, สวิตกฺกสวิจารจิตฺตสมงฺคีนํ ปน กามาวจรสตฺตานํ ตทุภยมฺปิ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? รูปารูปภวิกานํ วิตกฺกวิจารุปฺปาทกฺขเณ วจีสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร…เป.… ยถาวุตฺตกามาวจรานํ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา…เป.… ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ…เป.… อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ

ยสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา…เป.… ยตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ ? กามาวจรสตฺตานํ ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร, ปฐมชฺฌานาทีสุ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยตฺถ วา ปน …เป.… อุปฺปชฺชตีติ? กามาวจเร อุปฺปชฺชติ, น รูปารูปภเวสุฯ ยตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? กามาวจรสตฺตานํ จตุตฺถชฺฌาเน รูปารูปภเว จ ตตฺถ จิตฺตสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร, อิตรชฺฌานาทีสุ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา,

‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ? วินา อสฺสาสปสฺสาเสหิ วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโรว นุปฺปชฺชติ, เนตโร, สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ วินา อสฺสาสปสฺสาเสหิ อวิตกฺกอวิจารจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสญฺญสตฺตานญฺจ ตทุภยมฺปิ นุปฺปชฺชติ…เป.… ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ…เป.… สพฺพจิตฺตานํ ภงฺคกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสญฺญสตฺตานญฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ…เป.… จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ รูปภวาทีสุ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถาติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถาติ…เป.… จตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนานํ สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน อสญฺญสตฺตานํ เตสํ ตตฺถ กายสงฺขาโร จ นุปฺปชฺชิตฺถ วจีสงฺขาโร จา’’ติอาทินา จ,

‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตาฯ

ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปารูปภเว ปจฺฉิมภวิกานํ วจีสงฺขาโรว อุปฺปชฺชิสฺสติ, น กายสงฺขาโร , อญฺเญสํ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป.… ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีนํ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อวิตกฺกอวิจารํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เตสํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา สพฺพกาลเภเทสุ ยถานุรูปโต อุปฺปาทวาเร โยชนานโย เวทิตพฺโพฯ ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ…เป.… ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนานํ กามาวจรานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ภงฺคกฺขเณ ตทุภยํ นิรุชฺฌติฯ ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา นิโรธวาเร, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? โน’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ,

‘‘โย กายสงฺขารํ ปริชานาติ, โส วจีสงฺขารํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปริญฺญาวาเร จ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ ปาฬินโย เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺติวาเร ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ ตีเณว ยมกานิ ลพฺภนฺติฯ ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมิํ หิ สงฺขารยมเก ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ, วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทิวจนโต (ยม. 2.สงฺขารยมก.19) ปจฺจุปฺปนฺนาทิกาลเภโท ปวตฺติวเสนาปิ คเหตพฺโพ, น จุติปฏิสนฺธิวเสเนวฯ ‘‘ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต (ยม. 2.สงฺขารยมก.21) จ ฌานมฺปิ โอกาสวเสน คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวเมตฺถ ยํ ยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺริทํ นยมุขํ – ‘‘วินา วิตกฺกวิจาเรหี’’ติ ทุติยตติยชฺฌานวเสน วุตฺตํ, น จตุตฺถชฺฌานวเสน ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวโตฯ ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติ อิทํ กายสงฺขารสฺส เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺฐานตฺตา วุตฺตํ, อุปฺปชฺชมานเมว หิ จิตฺตํ รูปํ, อรูปํ วา สมุฏฺฐาเปติ, น ภิชฺชมานํ, ฐิตํ วาฯ ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีน’’นฺติ สพฺพปจฺฉิเมน อปฺปฏิสนฺธิกจิตฺเตน สมงฺคีนํ ขีณาสวานํฯ ‘‘อวิตกฺกอวิจารํ ปจฺฉิมจิตฺต’’นฺติ เอตฺถ รูปาวจรานํ ทุติยชฺฌานิกาทิจุติจิตฺตวเสน, อรูปาวจรานญฺจ จตุตฺถชฺฌานิกจุติจิตฺตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ นิยมโต กายสงฺขารสฺส จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธิํ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ น เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาฯ จิตฺตสงฺขาโร หิ กายสงฺขาเรน วินาปิ อุปฺปชฺชติ จ นิรุชฺฌติ จฯ กายสงฺขาโร ปน จิตฺตสมุฏฺฐานตฺตา เยน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌติ, เอสา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส ธมฺมตาฯ ยํ ปน วิภงฺคปฺปกรณสฺส สีหฬฏฺฐกถาย ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ ยสฺมา กายสงฺขาโร จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น จ ตสฺมิํ ขเณ วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโตฯ อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ อยํ สงฺขารยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

อนุสยยมกมาติกตฺถวณฺณนา

อนุสยยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํฯ อนุสยยมเกปิ ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วิย เทสนํ อกตฺวา อญฺเญน นเยน ปาฬิเทสนา กตาฯ กถํ? ปฐมํ ตาว ปริจฺเฉทวาโร ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโรติ ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน เทสิตา, ตโต อุปฺปตฺติฏฺฐานวาโรติ เอโก ขุทฺทกวาโรฯ ตโต อนุสยวาโร สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริญฺญาวาโร ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติ อนุสเย โยเชตฺวา ยมกวเสน ปปญฺจโต นิทฺทิฏฺฐา สตฺต มหาวาราติ อฏฺฐกนิทฺเทสวเสน เทสิตา, เอวํ ทสหิ วาเรหิ อนุสยยมกเทสนา กตาฯ เตสุ เย อิเม หิ ปริจฺเฉทวาโรติอาทินา ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน วุตฺตา, เต อิธ อนุสยยมกมาติกาติ คเหตพฺพาฯ

ตตฺถ หิ สตฺต อนุสยาติ อยํ คณนาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นามฯ กามราคานุสโย…เป.… อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวเสน ปริจฺฉินฺนานํ นามมตฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘อิเม นาม เต’’ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นามฯ ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว อนุสยาติ เกนฏฺเฐน อนุสยา? อนุสยนฏฺเฐนฯ โก เอส อนุสยนฏฺโฐ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโฐฯ กามราคานุสยาทโย หิ อปฺปหีนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ, อนุเสนฺตีติ จ ตํ ตํ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อถาปิ สิยา – อนุสยนฏฺโฐ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนุสยา น อุปฺปชฺชนฺตีติฯ