สงฺขารยมกมาติกตฺถวณฺณนา

สงฺขารยมกมาติกาย ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว มหาวารนฺตราทิเภทา เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – มาติกาย ตาว ยถา เหฏฺฐา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติอาทินา ปฐมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ ตตฺถ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโร, อสฺสาสปสฺสาสาฯ ‘‘กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ อปโร นโย – สงฺขรียตีติ สงฺขาโรฯ เกน สงฺขรียติ? กาเยนฯ อยํ หิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน สงฺขรียติ, เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร, กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถฯ เจตสา วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา ‘‘วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, กิํ สงฺขโรติ? วจิํฯ วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโร, วจีเภทสมุฏฺฐาปกสฺส วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํฯ ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโตเยว ปน ตติยปเท สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, เกน สงฺขรียติ? จิตฺเตน, อิติ จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโร, สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ เอตํ อธิวจนํฯ วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตสฺส อนุโลมนเย ตีณิ, ปฏิโลมนเย ตีณีติ ฉ ยมกานิฯ ปทโสธนมูลจกฺกวาเร เอเกกสงฺขารมูลกานิ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อนุโลมนเย ฉ, ปฏิโลมนเย ฉาติ ทฺวาทส ยมกานิฯ สุทฺธสงฺขารวาเร ปน ยถา สุทฺธขนฺธวาราทีสุ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน ยมกานิวุตฺตานิ, เอวํ ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ อวตฺวา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินา นเยน กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ อนุโลเม ตีณิ, ปฏิโลเม ตีณีติ ฉ ยมกานิ วุตฺตานิฯ กิํ การณา? สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺถเภทาภาวโต, กายสงฺขาโรติ ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ เอโกว อตฺโถ ลพฺภตีติ อยํ วิเสโสว, ตสฺมา เอเกกปทวเสน น วุตฺตํ, ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติอาทิ ปน วตฺตพฺพํ สิยา, โสปิ นโย ปทโสธนวาเร วินาปิ อตฺเถน วจนํ ยุชฺชตีติ ตตฺเถว วุตฺโต, อิธ ปน กายสงฺขาราทีนํ วจีสงฺขาราทีหิ อญฺญตฺตา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินาปิ ยมกานิ วุตฺตานิฯ สุทฺธสงฺขารมูลจกฺกวาโร ปเนตฺถ น คหิโตติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถาเน วิเสโสฯ