สจฺจยมกมาติกตฺถวณฺณนา

สจฺจยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยน วารเภทา, กาลาทิเภทา จ เวทิตพฺพา, ปาฬิววตฺถาเน ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ วเสน ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธสจฺจวาโร สุทฺธสจฺจมูลจกฺกวาโรติ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ ปน ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจนฺติ? อามนฺตาฯ ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขนฺติ? กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ทุกฺขสจฺจํ, น ทุกฺขํฯ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ปน ทุกฺขญฺเจว ทุกฺขสจฺจญฺจฯ สมุทโย สมุทยสจฺจนฺติ? ตณฺหํ ฐเปตฺวา อวเสสา สจฺจวิภงฺเค นิทฺทิฏฺฐา กุสลาทิธมฺมา สมุทโย, น สมุทยสจฺจํฯ ตณฺหา ปน สมุทโย เจว สมุทยสจฺจญฺจฯ สมุทยสจฺจํ สมุทโยติ? อามนฺตาฯ นิโรโธ นิโรธสจฺจนฺติ? ตทงฺคนิโรธาทโย, ขณิกนิโรโธ จ นิโรโธว, น นิโรธสจฺจํฯ นิพฺพานํ ปน นิโรโธ เจว นิโรธสจฺจญฺจฯ นิโรธสจฺจํ นิโรโธติ? อามนฺตาฯ มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ? มิจฺฉามคฺคงฺคาทโย มคฺโค, น มคฺคสจฺจํฯ อริยมคฺโค ปน มคฺโค เจว มคฺคสจฺจญฺจฯ มคฺคสจฺจํ มคฺโคติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปณฺณตฺติวาเร นโย เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ ตณฺหาย อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ…เป.… ปญฺจโวกาเร มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ ปญฺจโวกาเร ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน, ยสฺส วา ปน…เป.… โน’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร, ‘‘ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อสญฺญสตฺเต ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ ตตฺถ ตทญฺญํ, อญฺญตฺถ ตทุภยมฺปิฯ ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อปาเย, อสญฺญสตฺเต จ ทุกฺขเมว, โน จ ตตฺถ ตทญฺญํ, อญฺญตฺถ ตทุภยมฺปี’’ติอาทินา โอกาสวาเร, ปุคฺคโลกาสวาเรปีติ เอวํ อนุโลมนเย,

‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติฯ

สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจญฺจ นุปฺปชฺชติ, ทุกฺขสจฺจญฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? นตฺถิฯ ยตฺถ วา ปน สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน ยตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถ สมุทยสจฺจํ เอว นุปฺปชฺชติ, เนตรํ, สพฺเพสํ ปน จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถ ตทุภยมฺปิ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ สพฺพตฺถ ปฏิโลมนเย จ,

‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตาฯ ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อภิสเมตาวีนํ อุปฺปชฺชิตฺถ, น อิตเรส’’นฺติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน อสญฺญสตฺตานํ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, เนตรํ, อิตเรสํ ตทุภยํ อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อคฺคมคฺคสมงฺคีนํ อรหนฺตานํ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตรํ, อิตเรสํ ตทุภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคผลุปฺปตฺติกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ

สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุทยสจฺจญฺจ อุปฺปชฺชิตฺถ , ทุกฺขสจฺจญฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ เสสกาลเภเทสุ จ อนุโลมปฏิโลมาทีสุ จ วุตฺตานุสาเรน อุปฺปาทวาเร สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย ยถานุรูปํ ญาตพฺโพฯ ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌตีติ…เป.… ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ ตทุภยํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา นิโรธวาเร, อุปฺปาทนิโรธวาเรปีติ เอวํ ปวตฺติวาเร สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘โย ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาติ, โส สมุทยสจฺจํ ปชหตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปริญฺญาวาเรปีติ เอวเมตฺถ ปาฬินโย ญาตพฺโพฯ

อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – ปวตฺติ วาเร ตาเวตฺถ นิโรธสจฺจํ น ลพฺภเตว, เสเสสุ ปน ตีสุ สจฺเจสุ สมุทยมคฺคสจฺจานิ เอกนฺเตน ปวตฺติยํ เอว ลพฺภนฺติฯ ทุกฺขสจฺจํ จุติปฏิสนฺธีสุปิ ปวตฺเตปีติ เอวเมตฺถ ยํ ยํ สพฺพตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตตฺริทํ นยมุขํ – สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อนฺตมโส สุทฺธาวาสานมฺปิฯ เตปิ หิ ทุกฺขสจฺเจเนว อุปฺปชฺชนฺติฯ ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺสาติ อิทํ ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจสุ เอกโกฏฺฐาสสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ตสฺมา ปญฺจโวการวเสเนว คเหตพฺพํฯ จตุโวกาเร ปน ตณฺหาวิปฺปยุตฺตผลสมาปตฺติยา อุปฺปาทกฺขเณ เอกมฺปิ สจฺจํ นุปฺปชฺชติฯ ตทุภยนฺติ ทุกฺขสมุทยสจฺจทฺวยํฯ ตสฺมิํ หิ ขเณ ตณฺหํ ฐเปตฺวา เสสํ ทุกฺขสจฺจํ นาม โหตีติ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปน รูปเมว ทุกฺขสจฺจํ นาม, เสสา มคฺคสหชาตา ธมฺมา สจฺจวินิมุตฺตาวฯ เตเนว การเณน ‘‘อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณฯ เตสํ ตตฺถาติ เตสํ ตสฺมิํ อุปปตฺติกฺขเณ ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ จาติ เอวเมตฺถ ขณวเสน โอกาโส เวทิตพฺโพฯ อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโยฯ

อนภิสเมตาวีนนฺติ อนภิสมิตสจฺจานนฺติ อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ปริญฺญาวาเร ปน ญาตตีรณปหานวเสน ติสฺโสปิ ปริญฺญาโย ลพฺภนฺติฯ ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺเมสุ ปริญฺญานาม นตฺถิ, ตสฺมา อิธ ทฺเว เอว สจฺจานิ คหิตานิฯ ตตฺถ ‘‘ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาตี’’ติ ญาตตีรณปริญฺญาวเสน วุตฺตํ, ‘‘สมุทยสจฺจํ ปชหตี’’ติ ญาตปหานปริญฺญาวเสน , อิติ อิมาสํ ปริญฺญานํ วเสน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ สจฺจยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

สงฺขารยมกมาติกตฺถวณฺณนา

สงฺขารยมกมาติกาย ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว มหาวารนฺตราทิเภทา เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – มาติกาย ตาว ยถา เหฏฺฐา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติอาทินา ปฐมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ ตตฺถ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโร, อสฺสาสปสฺสาสาฯ ‘‘กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโรฯ อปโร นโย – สงฺขรียตีติ สงฺขาโรฯ เกน สงฺขรียติ? กาเยนฯ อยํ หิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน สงฺขรียติ, เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร, กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถฯ เจตสา วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา ‘‘วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, กิํ สงฺขโรติ? วจิํฯ วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโร, วจีเภทสมุฏฺฐาปกสฺส วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํฯ ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348) วจนโตเยว ปน ตติยปเท สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, เกน สงฺขรียติ? จิตฺเตน, อิติ จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโร, สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ เอตํ อธิวจนํฯ วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตสฺส อนุโลมนเย ตีณิ, ปฏิโลมนเย ตีณีติ ฉ ยมกานิฯ ปทโสธนมูลจกฺกวาเร เอเกกสงฺขารมูลกานิ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อนุโลมนเย ฉ, ปฏิโลมนเย ฉาติ ทฺวาทส ยมกานิฯ สุทฺธสงฺขารวาเร ปน ยถา สุทฺธขนฺธวาราทีสุ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน ยมกานิวุตฺตานิ, เอวํ ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ อวตฺวา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินา นเยน กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ อนุโลเม ตีณิ, ปฏิโลเม ตีณีติ ฉ ยมกานิ วุตฺตานิฯ กิํ การณา? สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺถเภทาภาวโต, กายสงฺขาโรติ ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ เอโกว อตฺโถ ลพฺภตีติ อยํ วิเสโสว, ตสฺมา เอเกกปทวเสน น วุตฺตํ, ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติอาทิ ปน วตฺตพฺพํ สิยา, โสปิ นโย ปทโสธนวาเร วินาปิ อตฺเถน วจนํ ยุชฺชตีติ ตตฺเถว วุตฺโต, อิธ ปน กายสงฺขาราทีนํ วจีสงฺขาราทีหิ อญฺญตฺตา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินาปิ ยมกานิ วุตฺตานิฯ สุทฺธสงฺขารมูลจกฺกวาโร ปเนตฺถ น คหิโตติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถาเน วิเสโสฯ