ยสฺส วา ปน มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อรูปภววชฺชิเต สญฺญาภเว อุปปชฺชนฺตานํ…เป.… อุปฺปชฺชติ ฯ ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? อรูปภววชฺชิเต สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? อสญฺญภววชฺชิเต สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ สทฺทายตนวชฺชิตา เสสายตนมาติกายมกโยชนา ยถานุรูปํ เวทิตพฺพาฯ สทฺทายตนํ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ น ลพฺภติ, อยํ อุปฺปาทวาเร วิเสโส, อิมินา นเยน นิโรธวาราทีสุ, ปริญฺญาวาเร จ โยชนาวิเสโส เวทิตพฺโพ, สพฺพตฺถ จ ขนฺธโต อายตนานํ พหุตา จ ยมกวารพหุตา จ เวทิตพฺพาฯ เสสํ ตาทิสเมวาติ อยํ อายตนยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

ธาตุยมกมาติกตฺถวณฺณนา

ธาตุยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานํ สพฺพํ อายตนยมกมาติกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อยํ ธาตุยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

สจฺจยมกมาติกตฺถวณฺณนา

สจฺจยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยน วารเภทา, กาลาทิเภทา จ เวทิตพฺพา, ปาฬิววตฺถาเน ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ วเสน ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธสจฺจวาโร สุทฺธสจฺจมูลจกฺกวาโรติ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ ปน ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจนฺติ? อามนฺตาฯ ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขนฺติ? กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ทุกฺขสจฺจํ, น ทุกฺขํฯ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ปน ทุกฺขญฺเจว ทุกฺขสจฺจญฺจฯ สมุทโย สมุทยสจฺจนฺติ? ตณฺหํ ฐเปตฺวา อวเสสา สจฺจวิภงฺเค นิทฺทิฏฺฐา กุสลาทิธมฺมา สมุทโย, น สมุทยสจฺจํฯ ตณฺหา ปน สมุทโย เจว สมุทยสจฺจญฺจฯ สมุทยสจฺจํ สมุทโยติ? อามนฺตาฯ นิโรโธ นิโรธสจฺจนฺติ? ตทงฺคนิโรธาทโย, ขณิกนิโรโธ จ นิโรโธว, น นิโรธสจฺจํฯ นิพฺพานํ ปน นิโรโธ เจว นิโรธสจฺจญฺจฯ นิโรธสจฺจํ นิโรโธติ? อามนฺตาฯ มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ? มิจฺฉามคฺคงฺคาทโย มคฺโค, น มคฺคสจฺจํฯ อริยมคฺโค ปน มคฺโค เจว มคฺคสจฺจญฺจฯ มคฺคสจฺจํ มคฺโคติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปณฺณตฺติวาเร นโย เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ ตณฺหาย อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ…เป.… ปญฺจโวกาเร มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส วา ปน…เป.… อุปฺปชฺชตีติ? อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ ปญฺจโวกาเร ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน, ยสฺส วา ปน…เป.… โน’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร, ‘‘ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อสญฺญสตฺเต ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ ตตฺถ ตทญฺญํ, อญฺญตฺถ ตทุภยมฺปิฯ ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อปาเย, อสญฺญสตฺเต จ ทุกฺขเมว, โน จ ตตฺถ ตทญฺญํ, อญฺญตฺถ ตทุภยมฺปี’’ติอาทินา โอกาสวาเร, ปุคฺคโลกาสวาเรปีติ เอวํ อนุโลมนเย,

‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตาฯ ยสฺส วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติฯ