ขนฺธยมกมาติกตฺถวณฺณนา

ขนฺธยมกปาฬิยา ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ ปทํ อาทิํ กตฺวา ยาว ‘‘น ขนฺธา น สงฺขารา’’ติ ปทํ, ตาว ปวตฺตา อยํ ขนฺธยมกมาติกา นามฯ สา ปณฺณตฺติวารสฺส ‘‘อุทฺเทสวาโร’’ติปิ ‘‘ปุจฺฉาวาโร’’ติปิ วุจฺจติฯ โส จ ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธขนฺธวาโร สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโรติ จตูหิ นยวาเรหิ ปฏิมณฺฑิโตฯ ตตฺถ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทินา นเยน ปทเมว โสเธตฺวา คโต ปทโสธนวาโร นามฯ โส อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ ฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น รูปกฺขนฺโธ น รูป’’นฺติอาทินา ปญฺจ วาราฯ

ตโต ปรํ เตสญฺเญว ปทโสธนวาเร โสธิตานํ ขนฺธานํ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต ปทโสธนมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นามฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ วีสติเมวฯ

ตโต ปรํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน สุทฺธขนฺธวเสเนว คโต สุทฺธขนฺธวาโร นามฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ , ขนฺธา รูป’’นฺติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูป’’นฺติอาทีนิ ปญฺเจวฯ

ตโต ปรํ เตสญฺเญว สุทฺธขนฺธานํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต สุทฺธขนฺธมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นามฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’’ติอาทีนิ วีสติเมวฯ

เอวเมตฺถ จตูสุ นยวาเรสุ เอกํ ยมกสตํ, ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ, เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺเถ กตฺวา จตฺตาริ จ อตฺถสตานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ เวทิตพฺพานิฯ

เอวเมติสฺสา ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรน วิภงฺคนยสหิตสงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพฯ ปญฺจกฺขนฺธาติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ขนฺธานํ อุทฺเทโสฯ รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เตสญฺเญว ปเภทโต นามววตฺถานํฯ ตโต ปรํ ปทโสธนวาราทโย จตฺตาโร นยวาราฯ ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ ยํ กิญฺจิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ, สพฺพํ ตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉตีติ วจนโสธนตฺถํ ปุจฺฉาฯ ตสฺสา จ ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปํ รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปญฺเจว รูปกฺขนฺโธ จา’’ติ อิทํ นิทฺเทสนเยน วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ ปิยรูปํ สาตรูปนฺติอาทีสุ ยํ ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ รูปเมว น รูปกฺขนฺโธฯ โย ปน ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺโต, โส ‘‘รูป’’นฺติปิ ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ รูปกฺขนฺธสฺส นิยเมน รูปนฺติ วตฺตพฺพตฺตาฯ เวทนา เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, เวทนากฺขนฺโธ เวทนาติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ สญฺญาสญฺญากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘ปปญฺจสญฺญา’’ติอาทีสุ อาคตา ทิฏฺฐิสญฺญา สญฺญา น สญฺญากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ สญฺญา เจว สญฺญากฺขนฺโธ จาติ วิสฺสชฺชนํฯ สญฺญากฺขนฺโธ สญฺญาติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติอาทีสุ อาคโต สงฺขารกฺขนฺโธ, ตโต อวเสสา สงฺขตธมฺมา สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํฯ สงฺขารกฺขนฺโธ สงฺขาราติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, วิญฺญาณกฺขนฺโธ วิญฺญาณนฺติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ

ปฏิโลมวาเร น รูปํ น รูปกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ

ตสฺส รูป-สทฺทวจนียา ธมฺมา รูปกฺขนฺโธ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ น รูปกฺขนฺโธ น รูปนฺติ ปุจฺฉาย รูปกฺขนฺธวิรหิตา ‘‘ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติ วุตฺตา ธมฺมา น รูปกฺขนฺโธ, รูปํ, ปิยรูปสาตรูปรูปกฺขนฺธวิรหิตา ปน ธมฺมา น รูปกฺขนฺโธ เจว น รูปญฺจาติ วิสฺสชฺชนํฯ น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, น เวทนากฺขนฺโธ น เวทนาติ ปุจฺฉาย, น สญฺญา น สญฺญากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ น สญฺญากฺขนฺโธ น สญฺญาติ ปุจฺฉาย ปน ทิฏฺฐิสญฺญา น สญฺญากฺขนฺโธ, สญฺญา, ตํ ทิฏฺฐิสญฺญํ, สญฺญากฺขนฺธญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสา น เจว สญฺญา น จ สญฺญากฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํฯ น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ น สงฺขารกฺขนฺโธ น สงฺขาราติ ปุจฺฉาย สงฺขารกฺขนฺธํ ฐเปตฺวา อวเสสสงฺขตธมฺมา น สงฺขารกฺขนฺโธ, สงฺขารา, อสงฺขตา ปน ธาตุ น เจว สงฺขารา น จ สงฺขารกฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํฯ น วิญฺญาณํ น วิญฺญาณกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, น วิญฺญาณกฺขนฺโธ น วิญฺญาณนฺติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ อิมินาว นเยน อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ, วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขามฯ

ปทโสธนมูลจกฺกวาเร ปน อยํ วิเสโส – ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ เย เกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาฯ ตสฺสา ‘‘เวทนากฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว เวทนากฺขนฺโธ จ, อวเสสา ปน ขนฺธา, น เวทนากฺขนฺโธ’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏิโลเม ปน น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ เอตฺถ จ เย ปญฺญตฺตินิพฺพานสงฺขาตา ธมฺมา ขนฺธาปิ น โหนฺติ, เต ยสฺมา เวทนากฺขนฺโธปิ น โหติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ, เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปทโสธนมูลจกฺกวาโรฯ

สุทฺธขนฺธวาเร ปน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ ปิยรูปาทีนญฺจ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺคหิตตฺตาฯ

‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติอาทีสุ เย เกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต รูปกฺขนฺโธติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เตเนว หิสฺส นิทฺเทเส ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา ปทํ อนุทฺธริตฺวา ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา อตฺถวเสเนว ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา, น รูปกฺขนฺโธ’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํฯ เตเนว จ การเณน สุทฺธขนฺธวาโรติ วุตฺโตฯ วจนโสธเน วิย หิ เอตฺถ น วจนํ ปมาณํ, ยถา ปน สุทฺธขนฺธา ลพฺภนฺติ, ตถา ตถา อตฺโถว ปมาณํฯ ปรโต อายตนยมกมาติกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏิโลเม ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ’’ติ ยํ ธมฺมชาตํ รูปํ น โหติ, ตํ ขนฺโธปิ น โหตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา ‘‘รูปกฺขนฺธวิรหิตา ขนฺธา, น รูปํ, ตถา นิพฺพานํ น ปน รูปญฺเจว น ขนฺโธ จา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ สุทฺธขนฺธวาโรฯ

สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาเรปิ ‘‘ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ ปณฺณตฺติวาเร นโยฯ

ยสฺมา ปน นิทฺเทเส อิมิสฺสา ปน มาติกาย ปณฺณตฺติวารสงฺขาตํ นิทฺเทสํ วตฺวา ตโต อิมํ มาติกากฺกมํ มุญฺจิตฺวา อปเรน ปริยาเยน อญฺเญปิ อุทฺเทสวารวิรหิตา ‘‘ปวตฺติวาโร ปริญฺญาวาโร’’ติ ทฺเว มหาวารา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน วุตฺตา, ตสฺมา เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ วารานํ นโย ทสฺเสตพฺโพฯ ตโต ปวตฺติวาเร ตาว ปาฬิววตฺถานปุพฺพิกา มุขมตฺตปฺปกาสนา – อิมสฺมิํ หิ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย อนฺตรวารา โหนฺติฯ ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ ปจฺจุปฺปนฺโน, อตีโต, อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต, อตีเตนานาคโตติฯ

เอวเมเตสุ ฉสุ กาลเภเทสุ ยฺวายํ ปฐโม ปจฺจุปฺปนฺโน, ตตฺถ ปุคฺคลโต โอกาสโต ปุคฺคโลกาสโตติ ตโย วารา โหนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติฯ ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติฯ ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ…เป.… ตสฺส วิญฺญาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ…เป.… ยสฺส วา ปน วิญฺญาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ…เป.… ปญฺจโวการํ …เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, ‘‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สญฺญากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สญฺญากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวาเร อนุโลมนเย ทส ยมกานิ โหนฺติฯ ตตฺถ รูปกฺขนฺธมูลเกสุ จตูสุ อาทิโต เอกเมว ปาฬิยํ วิสฺสชฺชิตํ, เสสานิ เตน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สํขิตฺตานิฯ

เวทนากฺขนฺธมูลเก ปน สพฺพตฺถ ‘‘อามนฺตา’’ติ เอกสทิสเมว วิสฺสชฺชนํฯ เวทนาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ นิยเมน สญฺญาทีนํ อุปฺปชฺชนโต ตตฺถ สพฺพานิ สํขิตฺตานิฯ ยถา จ ปุคฺคลวาเร ทส ยมกานิ, เอวํ โอกาสวาเรปิ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสญฺญสตฺเต ตตฺถ…เป.… ปญฺจโวกาเร ตตฺถ…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ปุคฺคโลกาสวาเรปิ ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสญฺญสตฺตํ…เป.… ปญฺจโวการํ…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินาฯ

ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย ติํส ยมกา โหนฺติฯ ยถา อนุโลมนเย ติํส, เอวํ ปฏิโลมนเยปิ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติฯ สพฺเพสํ จวนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติฯ ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติฯ สพฺเพสํ จวนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชติฯ ยตฺถ วา ปน…เป.… นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ…เป.… สพฺเพสํ จวนฺตานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จาติ ติํส ยมกาฯ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺฐิ ยมกานิ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธติ เวทนากฺขนฺโธปิ ตสฺส ตสฺมิํเยว ขเณ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ อิมินาว นเยนฯ ตตฺถ อสญฺญสตฺตนฺติ อสญฺญตฺตภวํ ปฏิสนฺธิวเสน อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ อุปฺปชฺชนกฺขเณ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ อจิตฺตกตฺตา เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ ฯ อิมินาว นเยน ‘‘ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทิเกสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ, ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิทํ ปเนตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ – สกเลปิ หิ อิมสฺมิํ ขนฺธยมเก ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ ปวตฺเต ยาว มรณา วา ขนฺธานํ อปริยนฺเตสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ วิชฺชมาเนสุปิ ลหุปริวตฺตานํ ธมฺมานํ วินิพฺโภคํ กตฺวา อุปฺปาทนิโรเธ ทสฺเสตุํ น สุกรนฺติ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรเธ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทวเสเนว อุปฺปาทวาโร, นิโรธมรณกาเล นิโรธวเสเนว จ นิโรธวาโร กถิโตฯ เอวเมตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ วิทิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทเมว จ จุตินิโรธเมว จ คเหตฺวา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อาคตานํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ปฏิโลมนเย ปน สพฺเพสํ จวนฺตานนฺติ มรณจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมนฺนาคตานํฯ เตสํ หิ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติกฺขเณ เอว อุปฺปนฺนตฺตาฯ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’’ติ ปุจฺฉาย อรูปภวํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ กตํ, อนนฺตรปุจฺฉาย อสญฺญิภวํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติ อยํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล นโยฯ

ยถา จ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺฐิ ยมกาทีนิ, เอวํ เสเสสุปิ ปญฺจสุ กาลเภเทสุ ปจฺเจกนฺติ คเหตพฺพํฯ

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ ปเนตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปญฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิตฺถ, นาญฺญตฺถา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปญฺจโวการานํ เตสํ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺถ, นาญฺญตฺถา’’ติอาทินา จ อตีตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อรูปานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ เตสํ…เป.… สุทฺธาวาสานํ เตสํ ตตฺถ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ตีสุ วาเรสุ ปฏิโลมนเย จ,

‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป.… ปญฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ…เป.… ปญฺจโวการานํ เตสํ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? เย อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตโร, ปจฺฉิมภวิกานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อรูปานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตโร, ปจฺฉิมภวิกานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,

‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ…เป.… ปญฺจโวกาเร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? สุทฺธาวาสํ อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ปญฺจโวกาเร ปน อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ปจฺจุปฺปนฺเนน อตีตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ , ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปญฺจโวการา จวนฺตานํ อรูปานญฺจ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานํ อสญฺญสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,

‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมภวิกานํ ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปญฺจโวกาเร…เป.… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ? ปจฺฉิมภวิกานํ ปญฺจโวกาเร…เป.… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ ปจฺจุปฺปนฺเนน อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปญฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ…เป.… นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป.… ปญฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ อสญฺญสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ ตตฺถ…เป.… นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,

‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมภวิกานํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป.… ปญฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปญฺจโวกาเร ปจฺฉิมภวิกานํ อสญฺญสตฺตานํ…เป.… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา อตีเตน อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป.… สุทฺธาวาสานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิตฺถ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ สุทฺธา อตฺถวิเสสา อุปลพฺภนฺติฯ ตถาปิ คนฺถวิตฺถารภเยน อนวเสสโต น ทสฺสยิสฺสาม, ทสฺสิตนเยเนว สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ สกฺกา ปณฺฑิเตน ญาตุนฺติ อยํ อุปฺปาทวาเร นโยฯ

ยถา จ อุปฺปาทวาเร ฉสุ กาลเภเทสุ ปจฺเจกํ ปุคฺคลาทิเภทโต อนุโลมปฏิโลมนยุภเยน ฉ ฉ วารา, เอเกกสฺมิํ วาเร ทส ทส กตฺวา สฏฺฐิ สฏฺฐิ ยมกานิ, สพฺพานิปิ สฏฺฐิอธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ, ตโต ทฺวิคุณา ปุจฺฉา, ทฺวิคุณา อตฺถา จ โหนฺติ, เอวํ นิโรธวาเร อุปฺปาทนิโรธวาเรปิ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ จ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นิรุชฺฌติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตีติ…เป.… ปญฺจโวการา จวนฺตานํ…เป.… นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตีติ…เป.… สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ…เป.… น นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา นิโรธวาเร, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตีติ? โนฯ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตีติ…เป.… อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ อสญฺญสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ น นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ญาตพฺโพติ อยํ ปวตฺติวาเร นโยฯ

ปริญฺญาวาเร ปน ปุคฺคลวาราทีสุ ตีสุ ปุคฺคลวาโร เอโกว ลพฺภติ, น โอกาสปุคฺคโลกาสวารา สทิสวิสฺสชฺชนตฺตาฯ

โย หิ โกจิ ปุคฺคโล รูปาทิํ ปริชานนฺโตว , ยตฺถ กตฺถจิ นิรุทฺโธปิ ตาทิโสว โหติ, ตสฺมา ฉสุ กาลเภเทสุ อนุโลมโต ปุคฺคลวเสน ทฺเว ทฺเว วารา, เอเกกสฺมิํ วาเร ทส ทส กตฺวา วีสติ วีสติ ยมกานีติ วีสํ ยมกสตํ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ จ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติ อาทินา จ อนุโลมปฏิโลมโต อาทิโต ตีสุ กาเลสุ สพฺพปุจฺฉานํ ‘‘อามนฺตา อามนฺตา’’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํฯ อิตเรสุ ปน ตีสุ มิสฺสกกาเลสุ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิตฺถาติ? โนฯ โย วา ปน…เป.… โน’’ติ เอวํ อิตรกาลทฺวเยปิ อนุโลมนเย ‘‘โน โน’’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํฯ

ปฏิโลมนเย ปน ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถาติ? อรหา รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โน จ โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถฯ อคฺคมคฺคสมงฺคิญฺจ อรหนฺตญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา รูปกฺขนฺธญฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธญฺจ น ปริชานิํสู’’ติอาทินา, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสตีติ? เย มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธํ น ปริชานนฺติ, โน จ เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺติฯ อรหา เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธญฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธญฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺตีติ? เย มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธํ น ปริชานิํสุ, โน จ เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺติฯ อคฺคมคฺคสมงฺคี เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธญฺจ น ปริชานิํสุ, เวทนากฺขนฺธญฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทินา จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขาตา ตโย อทฺธา ปวตฺติวาเร จุติปฏิสนฺธิวเสน น ลพฺภนฺติ, ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนว ลพฺภนฺติฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขณสฺมิํ หิ นิพฺพานารมฺมเณน จิตฺเตน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปริญฺญากิจฺจนิปฺผตฺติยา ยํ กญฺจิ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต อิตรมฺปิ ‘‘ปริชานาตี’’ติ อนุโลมปญฺเหสุ ปริญฺญากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ อคฺคมคฺคสมงฺคิํ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตํฯ ‘‘น ปริชานาตี’’ติ ปฏิโลมปญฺเหสุ ปุถุชฺชนาทโย สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปริชานิตฺถา’’ติ อิมสฺมิํ ปน อตีตกาลวาเร มคฺคานนฺตเร อคฺคผเล ฐิโตปิ ปริญฺญากิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตา ปริชานิตฺถเยว นามฯ ‘‘ปริชานาตี’’ติ จ อคฺคมคฺคสมงฺคี วุจฺจติ, ‘‘ปริชานิสฺสนฺตี’’ติ ปุถุชฺชนาทโย, ตสฺมา โย น ปริชานาติ, โส ปริชานิตฺถาติ วา, ปริชานิสฺสตีติอาทินา วา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํฯ

ปฏิโลมนเย ปน ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคิญฺจ อรหนฺตญฺจ ฐเปตฺวา’’ติ อิทํ อคฺคมคฺคสมงฺคิโน ‘‘น ปริชานาตี’’ติ วจนํ, อรหโต จ ‘‘น ปริชานิตฺถา’’ติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วุตฺตํ, ‘‘เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา อตีเต วิย อนาคเตปิ อนนฺตกาลํ อมุจฺจนกา สตฺตา นาม อตฺถีติ ทสฺเสติ, เต จ อรหตา นิฏฺฐิตปริญฺญากิจฺเจน, ‘‘น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตํ วา อาปนฺเนน สมกา ชาตา, สพฺพตฺถ จ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต สพฺพํ ปริชานาติ, อปริชานนฺโตปิ จ สพฺพํ น ปริชานาตีติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ขนฺธยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโยฯ

อายตนยมกมาติกตฺถวณฺณนา

อายตนยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานาทิกํ สพฺพํ ขนฺธยมกมาติกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อญฺญตฺร วิเสสา , ตตฺรายํ วิเสโส – ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติ ปทํ อาทิํ กตฺวา ยาว ‘‘นายตนา น มโน’’ติ, ตาว ปวตฺตา อยํ อายตนมาติกา นามฯ ตตฺถ ทฺวาทสายตนานิ อุทฺทิสิตฺวา ยมกวเสน ปุจฺฉาสุ ขนฺธปทํ ฐเปตฺวา จกฺขาทีนิ ปญฺจ อชฺฌตฺติกายตนานิ ปฐมํ วุตฺตานิ, ปจฺฉา รูปาทิปญฺจพาหิรายตนานิ, ปริโยสาเน มนายตนธมฺมายตนานีติ เอวํ ปาฬิววตฺถาเน ปญฺเหฯ วิสฺสชฺชเน ปน ‘‘จกฺขุ จกฺขายตนนฺติ? ทิพฺพจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ จกฺขุเมว, น จกฺขายตนํ, จกฺขายตนํ จกฺขุ เจว จกฺขายตนญฺจฯ โสตํ โสตายตนนฺติ? ทิพฺพโสตํ ตณฺหาโสตํ โสตเมว, น โสตายตนํฯ ฆานํ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตา…เป.… กาโย กายายตนนฺติ? นามกาโย จิตฺตกาโยติอาทิ กาโย, น กายายตนํฯ รูปํ รูปายตนนฺติ? ภูตาทิ, ปิยรูปาทิ จ รูปํว, น รูปายตนํฯ สทฺโท สทฺทายตนนฺติ? อามนฺตาฯ คนฺโธ คนฺธายตนนฺติ? สีลคนฺธาทโย คนฺโธว, น คนฺธายตนํฯ รโส รสายตนนฺติ? อตฺถรสาทโย รโสว, น รสายตนํฯ ธมฺโม ธมฺมายตนนฺติ? ปริยตฺติธมฺมาทโย ธมฺโมว, น ธมฺมายตนํฯ ธมฺมายตนํ ธมฺโมติ? อามนฺตา’’ติ อยํ ปณฺณตฺติวาเร วิเสโสฯ

ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? สจกฺขุกานํ อโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ โสตายตนํ อุปฺปชฺชติฯ สจกฺขุกานํ สโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนญฺจ อุปฺปชฺชติ, โสตายตนญฺจ อุปฺปชฺชติ…เป.… ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อจิตฺตกานํ รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ มนายตนํ อุปฺปชฺชติฯ ปญฺจโวกาเร อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติฯ