6. ยมกมาติกา

มูลยมกมาติกตฺถวณฺณนา

อิทานิ ยมกมาติกาย สํวณฺณนานโย โหติฯ สา ปเนสา มูลยมกมาติกา ขนฺธอายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยจิตฺตธมฺมอินฺทฺริยยมกมาติกาติ ทสวิธา โหติฯ เกนฏฺเฐน เจตฺถ ยมกนฺติ? ยุคฬฏฺเฐนฯ ยุคฬํ หิ ‘‘ยมกปาฏิหาริยํ’’, ‘‘ยมกสาลา’’ติอาทีสุ ‘‘ยมก’’นฺติ วุจฺจติ, อิติ ยุคฬสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกมฺปิ, เอเตสํ วิภชนตฺตา นิทฺเทโสปิ, สพฺเพสํ สมูหตฺตา ปกรณมฺปิ ยมกํ นามฯ อิธ ปเนตา นิทฺเทสยมกํ อุปาทาย ‘‘ยมกมาติกา’’ตฺเวว วุตฺตา, ตาสํ ปน ทสนฺนํ ยมกมาติกานํ มูลยมกมาติกา อาทิฯ ตตฺถาปิ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลาฯ เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ อิทํ ยมกํ อาทิฯ ตสฺส กุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อตฺถยมกนฺติ วา, เตสญฺเญว อตฺถานํ อนุโลมโต ปฏิโลมโต ปวตฺตปาฬิธมฺมวเสน ธมฺมยมกนฺติ วา, อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา ยมกภาโว เวทิตพฺโพฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิตาย อิมิสฺสา มูลยมกมาติกาย ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานํ เอวํ เวทิตพฺพํ – กุสลตฺติกมาติกาย หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย มูลมูลนโย มูลกนโย มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติฯ

เตสุ เอเกกสฺมิํ นเย มูลยมกํ เอกมูลยมกํ อญฺญมญฺญมูลยมกนฺติ ตีณิ ตีณิ ยมกานีติ ทฺวาทส ยมกานิฯ เอเกกสฺมิํ ยมเก อนุโลมปฏิโลมวเสน ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉาติ จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺถาติ อฏฺฐจตฺตาลีส อตฺถาฯ

ตตฺถ เย เกจิ กุสลาติ กุสเลสุ ‘‘กุสลา นุ โข, น กุสลา นุ โข’’ติ สนฺเทหาภาวโต อิมสฺมิํ ปเท สนฺนิฏฺฐานตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺเพ เต กุสลมูลาติ ‘‘สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมา กุสลมูลา นุ โข, น นุ โข’’ติ เอวํ วิมติวเสน ปุจฺฉิตตฺตา อิมสฺมิํ ปเท สํสยตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โส จ โข เวเนยฺยานํ สํสยฏฺฐาเน สํสยํ ทีเปตฺวา ตํวิโนทนตฺถํ ภควตา วุตฺโต, ตถาคตสฺส ปน สํสยฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ อิโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาปเทสุ เอเสว นโยฯ ยถา จ กุสลปทํ นิสฺสาย อิเม จตุนยาทโย โหนฺติ, อกุสลปทํ นิสฺสายปิ ตเถว, อพฺยากตปทํ นิสฺสายปิ ตเถว, กุสลาทีนิ ตีณิปิ ปทานิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิฏฺฐํ นามปทํ นิสฺสาย ตเถวาติ กุสลตฺติกมาติกาย จตูสุ ปเทสุ สพฺเพปิ โสฬส นยา, อฏฺฐจตฺตาลีส ยมกานิ, ฉนฺนวุติ ปุจฺฉา, ทฺวานวุติสตํ อตฺถา จ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺตาวตา มูลวาโร เหตุวาโร นิทานวาโร สมฺภววาโร ปภววาโร สมุฏฺฐานวาโร อาหารวาโร อารมฺมณวาโร ปจฺจยวาโร สมุทยวาโรติ สพฺเพปิ ทส วารา โหนฺติฯ ตตฺถ มูลวาเร อาคตปริจฺเฉเทเนว อวเสเสสุปิ นยาทโย เวทิตพฺพาฯ ปาฬิ ปเนตฺถ อติสํขิตฺตาฯ อิติ สพฺเพสุปิ ทสสุ วาเรสุ สฏฺฐิสตํ นยา, อสีติอธิกานิ จตฺตาริ ยมกสตานิ, สฏฺฐิอธิกานิ นว ปุจฺฉาสตานิ, วีสาธิกานิ เอกูนวีสติ อตฺถสตานิ จ อุทฺทิฏฺฐานีติ เวทิตพฺพานิฯ

เอวเมตฺถ นยยมกปุจฺฉา อตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ ตสฺสา อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรเนว วิภงฺคนยสหิโต สงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพ – ตตฺถ เย เกจีติ อนวเสสวจนํฯ กุสลา ธมฺมาติ อนวชฺชสุขวิปากา นิสฺสตฺตสภาวาฯ สพฺเพ เต กุสลมูลาติ กิํ เต สพฺเพเยว กุสลมูลา โหนฺตีติ ปุจฺฉาฯ อิมานิ ปน วิสฺสชฺชนมาติกาย นตฺถิฯ ยมกมาติกาย หิ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาปทาเนว อุทฺธฏานิ, น วิสฺสชฺชนานีติฯ วิสฺสชฺชนานิ ปน นิทฺเทเสเยว วุตฺตานิ, ตสฺมา สพฺพตฺถ นิทฺเทสนเยเนว วิสฺสชฺชนมุขํ ทสฺสยิสฺสามฯ อิมิสฺสาว ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติ ปุจฺฉาย วิภงฺคนเยน อิทํ วิสฺสชฺชนมุขํฯ ‘‘ตีเณว กุสลมูลานิ, อวเสสา กุสลา ธมฺมา น กุสลมูลา’’ติ ตสฺสา จายมตฺโถ – น เต สพฺเพ กุสลา ธมฺมา กุสลมูลานิ โหนฺติ, อโลภาทีนิ ปน ตีเณว กุสลมูลานีติฯ เย วา ปน กุสลมูลา ตโย อโลภาทโย กุสลานํ มูลาติ วุตฺตา, สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมาติ กิํ เต สพฺเพ ตโยปิ ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉาฯ ตสฺสา นิทฺเทเส ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ ตสฺส เตสํ ติณฺณํ มูลานํ กุสลภาวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉามีติ อตฺโถฯ อยํ ตาว มูลนเย มูลยมกนโยฯ

เอกมูลยมเก ปน สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลาติ คณนฏฺเฐน เอกมูลกํ อคฺคเหตฺวา สมานตฺเถน คเหตพฺพา, อยํ เหตฺถ อตฺโถ – ‘‘สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกํ สมานํ มูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลา’’ติฯ ยํ ผสฺสสฺส มูลํ, กิํ ตเทว เวทนาทีนนฺติ อยํ ปุจฺฉาฯ อถ เนสํ ตถาภาวํ สมฺปฏิจฺฉนวเสน ‘‘อามนฺตา’’ติ วิภงฺเค วิสฺสชฺชนํฯ เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉาฯ

ตสฺสา ปน กุสลจิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ กุสลมูเลน เอกมูลเมว, น กุสลํ, ผสฺสาทิธมฺมชาตํ ปน กุสลมูเลน เอกมูลญฺเจว กุสลญฺจาติ อิทํ วิสฺสชฺชนํฯ ยเถว หิ ผสฺสาทีนํ อโลภาทโย สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน เหตุปจฺจยตฺตา มูลํ, ตถา ตํสมุฏฺฐานรูปสฺสาปีติ ตํรูปมฺปิ อรูปธมฺเมหิ สทฺธิํ สมานมูลนฺติ วุจฺจติ, น ปน กุสลํ อนวชฺชสุขวิปากตฺตาภาวาฯ เอกมูลยมกนโยฯ

อญฺญมญฺญมูลยมเก ปน ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา ‘‘เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉา กตาฯ กสฺมา? อิมินาปิ พฺยญฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวทสฺสนตฺถํ, กุสลสมุฏฺฐานรูปสฺสาปิ สมฺปิณฺฑนตฺถญฺจฯ อญฺญมญฺญมูลาติ สพฺเพว เต กิํ อญฺญมญฺญสฺส เหตุปจฺจยฏฺเฐน มูลานิ โหนฺตีติ ปุจฺฉาฯ ตสฺสา ยานิ ทฺเว ตีณิ มูลานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, ตาเนว เอกมูลานิ เจว อญฺญมญฺญมูลานิ จ, อวเสสา กุสลมูลสหชาตา รูปารูปธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลาว, น จ อญฺญมญฺญมูลาติ วิสฺสชฺชนํฯ ตสฺเสว ปฏิโลมนเย สพฺเพ เต อญฺญมญฺญมูลา อโลภาทโย กุสลาติ ปุจฺฉาฯ อามนฺตาติ วิสฺสชฺชนํฯ มูลนโยฯ

ยถา จ มูลนเย มูลยมกเอกมูลยมกอญฺญมญฺญมูลยมกวเสน ฉพฺพิธา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนยา วุตฺตา, เอวํ มูลมูลนยาทีสุปิ เวทิตพฺพาฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – สพฺเพ เต กุสลมูลมูลาติ สพฺเพ เต กุสลมูลสงฺขาตา มูลา, กุสลมูลมูลาตฺเวว อตฺโถฯ เอกมูลมูลาติ สมานฏฺเฐน เอกเมว มูลมูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลมูลา, สมานมูลมูลาตฺเวว อตฺโถฯ อญฺญมญฺญมูลมูลาติ อญฺญมญฺญสฺส มูลํ อญฺญมญฺญมูลํ, ตํ เหตุปจฺจยฏฺเฐน มูลํ เอเตสนฺติ อญฺญมญฺญมูลมูลา, อญฺญมญฺญมูลมูลาตฺเวว อตฺโถฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ มูลมูลนโยฯ

มูลกนเย ปน สพฺเพ เต กุสลมูลกาติ สพฺเพ เต กุสลา เหตุปจฺจยฏฺเฐน กุสลภูตํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลกาติ ปุจฺฉาฯ อามนฺตาติ วิสฺสชฺชนํฯ ‘‘เย วา ปน กุสลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉาฯ ยํ รูปํ, ตํ ฐเปตฺวา เสสํ กุสลนฺติ วิสฺสชฺชนํ, เสสํ ตาทิสเมวาติฯ มูลกนโยฯ

มูลมูลกนเย ปน กุสลมูลมูลกาติ กุสลมูลสงฺขาตํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลมูลกาฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ

อยํ ตาว กุสลปเทสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโยฯ อกุสลปทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – อกุสลปทมูเลสุ เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปฐมปุจฺฉาย ‘‘อเหตุกํ อกุสลํ อกุสลมูเลน เอกมูล’’นฺติ นิทฺเทเส วิสฺสชฺชนํ กตํฯ ตตฺถ อเหตุกํ อกุสลนฺติ ทฺวีสุ โมหมูลจิตฺเตสุ โมหํ สนฺธาย วุตฺตํ, อพฺยากตปทมูเลสุ เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อเหตุกํ อพฺยากตํ ฐเปตฺวา เสสา อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ อเหตุกํ อพฺยากตนฺติ อฏฺฐารสาเหตุกจิตฺตุปฺปาทา, รูปํ, นิพฺพานญฺจฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ สเหตุกอพฺยากตจิตฺตสมุฏฺฐานรูปมฺปิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลเมว, ตํ ปน อพฺโพหาริกํ กตฺวา นิทฺเทเส เอกโต ลพฺภมานกวเสนเปตํ วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

นามปทมูเลสุ จ ‘‘เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นเวว นามมูลานิ, อวเสสา นามา ธมฺมา, น นามมูลา’’ติ วิสฺสชฺชนํฯ เอกมูลนเย ปเนตฺถ ‘‘เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉาฯ

‘‘อเหตุกํ นามํ ฐเปตฺวา เสสํ นามมูเลน เอกมูล’’นฺติ วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตโมหนิพฺพานวเสน อเหตุกํ นามํ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ กุสลปเท วุตฺตานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ อยํ มูลวาเร นโยฯ

อิโต ปเรสุ เหตุวาราทีสุ นวสุ วาเรสุ มูลวารสทิโสว สพฺพตฺถ สํวณฺณนานโยฯ เหตุอาทิปทมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส, ตานิ จ มูล-สทฺทปริยายโต อโลภาทิเหตุกาเนวฯ อโลภาทโย หิ สหชาตธมฺมสงฺขาตสฺส อตฺตโน ผลสฺส ปติฏฺฐานฏฺเฐน มูลํฯ ตสฺส นิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ, ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํฯ เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ สมฺภโวฯ ปภวตีติ ปภโวฯ สมุฏฺฐาติ ตํ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สมุฏฺฐานํฯ ตํ อาหรตีติ อาหาโรฯ อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเฐน เตน อาลมฺพียตีติ อาลมฺพณํฯ เอตํ ปฏิจฺจ ตํ เอตีติ ปจฺจโยฯ เอตสฺมา ตํ สมุเทตีติ สมุทโยฯ สพฺพํ การณปริยาเยน วุตฺตา ‘‘มูลํ เหตุ นิทานญฺจา’’ติ คาถา ทสนฺนมฺปิ วารานํ อุทฺทานคาถา นามฯ อยํ มูลยมกมาติกตฺถวณฺณนานโยฯ

ขนฺธยมกมาติกตฺถวณฺณนา

ขนฺธยมกปาฬิยา ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ ปทํ อาทิํ กตฺวา ยาว ‘‘น ขนฺธา น สงฺขารา’’ติ ปทํ, ตาว ปวตฺตา อยํ ขนฺธยมกมาติกา นามฯ สา ปณฺณตฺติวารสฺส ‘‘อุทฺเทสวาโร’’ติปิ ‘‘ปุจฺฉาวาโร’’ติปิ วุจฺจติฯ โส จ ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธขนฺธวาโร สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโรติ จตูหิ นยวาเรหิ ปฏิมณฺฑิโตฯ ตตฺถ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทินา นเยน ปทเมว โสเธตฺวา คโต ปทโสธนวาโร นามฯ โส อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ ฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น รูปกฺขนฺโธ น รูป’’นฺติอาทินา ปญฺจ วาราฯ

ตโต ปรํ เตสญฺเญว ปทโสธนวาเร โสธิตานํ ขนฺธานํ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต ปทโสธนมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นามฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ วีสติเมวฯ

ตโต ปรํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน สุทฺธขนฺธวเสเนว คโต สุทฺธขนฺธวาโร นามฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ , ขนฺธา รูป’’นฺติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูป’’นฺติอาทีนิ ปญฺเจวฯ

ตโต ปรํ เตสญฺเญว สุทฺธขนฺธานํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต สุทฺธขนฺธมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นามฯ โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิฯ ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’’ติอาทีนิ วีสติเมวฯ