ปริหานิกถาทิวณฺณนา

ปุคฺคลกถาโต ปรํ ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติอาทินา อเสขา, โสตาปนฺนวชฺชิตเสขา จ อคฺคมคฺคผลโต ปริหายนฺตีติ ปวตฺตา ปริหานิกถาฯ ปพฺพชฺชา วิย ปฏิเวธสงฺขาโต พฺรหฺมจริยวาโสปิ มนุสฺเสสุ เอว ภวติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ ปวตฺตา พฺรหฺมจริยกถาฯ ทุกฺขทสฺสเนน เอกเทสโต กิเลสา ปหียนฺติ, ตถา สมุทยทสฺสนาทีหีติ เอวํ นานาภิสมยวเสน โอธิโส กิเลสา ปหียนฺตีติ ปวตฺตา โอธิโสกถาฯ ฌานลาภี ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาเท สมุจฺเฉทวเสน ชหติ, โส จตุสจฺจาภิสมยา ปฐมเมว อนาคามี โหตีติ ปวตฺตา ชหติกถาฯ อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ขนฺธาทิกํ กาลตฺตเยปิ ขนฺธาทิสภาเวน อตฺถีติ ปวตฺตา สพฺพมตฺถีติกถาฯ อตีตํ, อนาคตญฺจ ขนฺธาทิกํ อตฺถีติ ปวตฺตา อตีตกฺขนฺธาทิกถาฯ อตีเตสุ วิปากธมฺมธมฺเมสุ เอกจฺจํ อวิปกฺกวิปากเมว อตฺถิ, น อิตรนฺติ ปวตฺตา เอกจฺจมตฺถีติกถาฯ สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺฐานาติ ปวตฺตา สติปฏฺฐานกถาฯ อตีตานาคตาทิวเสน นตฺถิ, สกภาเวน วา อตฺถิ, ปรภาเวน นตฺถีติ ปวตฺตา เหวตฺถิกถาฯ ตตฺถ เหวตฺถีติ เอวํ อิมินา ปกาเรน อตฺถีติ อตฺโถฯ

อธิมานิกานํ, กุหกานํ วา อรหตฺตปฏิญฺญานํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ ทิสฺวา มารกายิกา เทวตา อุปสํหรนฺตีติ ปวตฺตา ปรูปหารกถาฯ อรหโต ปเรสํ นามโคตฺตาทีสุ อตฺถิ อญฺญาณํ, อตฺถิ กงฺขา, ปเรหิ ญาปนียโต อตฺถิ ปรวิตรณาติ ติสฺโส กถาฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทุกฺขนฺติ วาจา ภิชฺชตีติ ปวตฺตา วจีเภทกถาฯ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺโต ทุกฺเข ญาณํ อาหรติ, ตญฺจ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ทุกฺขาหารกถาฯ

สมาปตฺติยํ, ภวงฺเค จ จิตฺตํ จิรํ ติฏฺฐตีติ ปวตฺตา จิตฺตฏฺฐิติกถาฯ สพฺเพ สงฺขารา นิปฺปริยาเยน อาทิตฺตา กุกฺกุฬนิรยสทิสาติ ปวตฺตา กุกฺกุฬกถาฯ ปจฺเจกํ จตุสจฺจทสฺสนวเสน เอเกกสฺส มคฺคสฺส จตุกฺขตฺตุํ อุปฺปตฺติวเสน โสฬสหิ โกฏฺฐาเสหิ อรหตฺตปฺปตฺตีติ ปวตฺตา อนุปุพฺพาภิสมยกถาฯ พุทฺธานํ โวหารวจนํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา โวหารกถาฯ สุทฺธสตฺตานํ อปฺปฏิสงฺขาย มคฺเคน วินา กิเลสนิโรธสงฺขาโต อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ, ปฏิสงฺขาย เตน มคฺเคน กิเลสนิโรโธติ ทฺเว นิโรธาติ ปวตฺตา นิโรธกถาฯ

ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ ปวตฺตา พลกถาฯ อาสวกฺขยญาณวิรหิตํ นวพลํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา อริยนฺติกถาฯ สราคํ จิตฺตํ นิพฺพานํ อารพฺภ ราคโต วิมุจฺจตีติ ปวตฺตา วิมุตฺติกถาฯ ฌาเนน วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา ปฐมํ วิมุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ นาม โหตีติ ปวตฺตา วิมุจฺจมานกถาฯ อฏฺฐมกสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺส อนุโลมโคตฺรภุกฺขเณ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ นาม, มคฺคกฺขเณ ปหีนา นามาติ ปวตฺตา อฏฺฐมกกถาฯ อฏฺฐมกสฺส มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปฏิลภนฺติ, น ปฏิลทฺธานีติ ปวตฺตา อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยกถาฯ จตุตฺถชฺฌานธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขุ นามาติ ปวตฺตา ทิพฺพจกฺขุกถาฯ ตถา มํสโสเต ทิพฺพโสตกถาฯ ยถากมฺมูปคตญาณเมว ทิพฺพจกฺขูติ ปวตฺตา ยถากมฺมูปคตญาณกถาฯ เทวพฺรหฺมานํ ปาณาติปาตาทิอสํวราภาวมตฺเตน สมฺปตฺตวิรติยา อภาเวปิ สํวโร อตฺถีติ ปวตฺตา สํวรกถาฯ อสญฺญีนมฺปิ จุติปฏิสนฺธิกฺขเณ สญฺญา อตฺถีติ ปวตฺตา อสญฺญกถาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนภูมิยํ สญฺญา นปฺปวตฺตตีติ ปวตฺตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนกถาฯ

อรหา คิหี อสฺสาติ ปวตฺตา คิหิสฺส อรหาติกถาฯ อนาคามิโน สุทฺธาวาเสสุ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน อุปปตฺติกฺขเณ อรหนฺโต โหนฺตีติ ปวตฺตา อุปปตฺติกถาฯ อรหโต โลกิยธมฺมาปิ อนาสวาติ ปวตฺตา อนาสวกถาฯ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณ สมงฺคิภาวสมนฺนาคโม จ รูปาวจราทิภูมนฺตรปฏิลาภสมนฺนาคโม จาติ ทฺเว สมนฺนาคมา, เยสํ ปน อิเม ทฺเว สมนฺนาคเม ฐเปตฺวา อญฺโญปิ เหตฺถ อุปปตฺติธมฺมวเสน เอโก สมนฺนาคโม นาม อตฺถิ, เตน อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ ปวตฺตา สมนฺนาคตกถาฯ อิมินาว นเยน อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ ปวตฺตา อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาฯ มคฺคญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตโพธิยา สทา สนฺนิหิตภาเวน พุทฺโธติ ปวตฺตา โพธิยา พุทฺโธติกถาฯ มหาปุริสลกฺขณยุตฺตาว โพธิสตฺตาติ ปวตฺตา ลกฺขณกถาฯ โพธิสตฺตานมฺปิ มคฺคนิยาโม อตฺถีติ ปวตฺตา นิยาโมกฺกนฺติกถาฯ จตุตฺถมคฺคฏฺโฐ ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติอาทินา ปวตฺตา อปราปิ สมนฺนาคตกถาฯ ปฐมมคฺคาทีหิ ปหีเนหิ สทฺธิํ นิปฺปริยายโต อรหตฺตํ สพฺพสํโยชนปฺปหานนฺติ ปวตฺตา สพฺพสํโยชนปหานกถาฯ

นิปฺปริยายโต ผลํ วิมุตฺติ นาม, วิปสฺสนามคฺคปจฺจเวกฺขณญาณานิ ปน ปริยายโตฯ เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา ยํ กิญฺจิ กิเลสวิปฺปยุตฺตํ ญาณํ วิมุตฺตีติ ปวตฺตา วิมุตฺติกถาฯ พุทฺธาทิอเสขารมฺมณํ อเสขญาณนฺติ ปวตฺตา อเสขญาณกถาฯ ปถวีกสิณาทิสมาปตฺติโย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเน ปญฺญตฺตารมฺมเณ ปวตฺตตฺตา วิปรีตญาณนฺติ ปวตฺตา วิปรีตกถาฯ ตตฺถ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทินา จตุพฺพิโธ วิปลฺลาโส เวทิตพฺโพฯ สพฺเพสํ ปุถุชฺชนานํ นิยามคมนาย ญาณํ อตฺถีติ ปวตฺตา นิยามกถาฯ

สพฺพํ ญาณํ ปฏิสมฺภิทาติ ปวตฺตา ปฏิสมฺภิทากถาฯ สมฺมุติวิสยมฺปิ ญาณํ ภูตารมฺมณเมวาติ ปวตฺตา สมฺมุติญาณกถาฯ เจโตปริยญาณํ จิตฺตารมฺมณเมว, น ตํสมฺปยุตฺตราคาทิเจตสิการมฺมณนฺติ ปวตฺตา จิตฺตารมฺมณกถาฯ สพฺพสฺมิํ อนาคตธมฺเม สพฺเพสํ ญาณํ อตฺถีติ ปวตฺตา อนาคตญาณกถาฯ ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตโน ญาเณปิ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา ปฏุปฺปนฺนญาณกถาฯ พุทฺธา วิย สาวกาปิ เตน เตน เวเนยฺยชเนน ปตฺตพฺพผลํ ญตฺวาว ตทตฺถาย ธมฺมํ เทเสนฺตีติ ปวตฺตา ผลญาณกถาฯ

สมฺมตฺตนิยาโม นิยมโต นิจฺจฏฺเฐน อสงฺขโตติ ปวตฺตา นิยามกถาฯ ‘‘ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทิวจนโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ ปวตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาฯ ‘‘สจฺจานิ ตถานิ อวิตถานี’’ติอาทิวจนโต จตุสจฺจานิ อสงฺขตานีติ ปวตฺตา สจฺจกถาฯ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อาเนญฺชา’’ติ วจนโต อสงฺขตาติ ปวตฺตา อารุปฺปกถาฯ นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ ปวตฺตา นิโรธสมาปตฺติกถาฯ อสงฺขโต อากาโสติ อากาสกถาฯ อากาโส สนิทสฺสโนติกถาฯ ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทิํ กตฺวา กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ ปริโยสานกถาฯ

นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา, เตน เอกวิเธน รูปสงฺคโหติอาทิ นิรตฺถกนฺติ ปวตฺตา สงฺคหิตกถาฯ เวทนาทโย อรูปธมฺมา อญฺญมญฺญํ น สมฺปยุตฺตาติ ปวตฺตา สมฺปยุตฺตกถาฯ เจตสิกํ นตฺถีติ ปวตฺตา เจตสิกกถาฯ เจตนาธมฺโมว ทานํ, น เทยฺยธมฺโมติ ปวตฺตา ทานกถาฯ ปฏิคฺคาหกานํ ปริโภคมยํ ปุญฺญํ อตฺถีติ ปวตฺตา ปริโภคกถาฯ เปตา อิโต ทินฺนจีวราทีเหว ยาเปนฺตีติ ปวตฺตา อิโตทินฺนกถาฯ

ปถวีกมฺมวิปาโกติกถา ฯ ชรามรณํ วิปาโกติกถาฯ กิเลสปฺปหานมตฺตเมว สามญฺญผลํ, น จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ ปวตฺตา อริยธมฺมวิปากกถาฯ อญฺญมญฺญาทิปจฺจยตาย วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถาฯ

อสุรกาเยน สทฺธิํ ฉ คติโยติ ปวตฺตา คติกถาฯ มตสตฺโต มาตุอุตุสมยญฺจ มาตาปิตุสํโยคญฺจ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ, อติเรกสตฺตาหํ วา ยสฺมิํ ภเว ติฏฺฐติ, โส อนฺตราภโว นาม อตฺถีติ ปวตฺตา อนฺตราภวกถาฯ รูปาทิปญฺจกามคุณาว กามธาตุ นาม, น ตุ วตฺถุกามกิเลสกามาติ ปวตฺตา กามคุณกถาฯ ปญฺเจวายตนานิ กามาติกถาฯ รูปธมฺมาว รูปธาตูติกถาฯ อรูปธมฺมาว อรูปธาตูติกถาฯ รูปธาตุยา สตฺตา ฆานาทีหิ สทฺธิํ สฬายตนิกาติ ปวตฺตา รูปธาตุยาอายตนกถาฯ อารุปฺเปปิ อตฺถิ สุขุมรูปนฺติกถาฯ กายวจีวิญฺญตฺติวเสน รูปํ กมฺมนฺติกถาฯ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อรูปธมฺโมว ชีวิตินฺทฺริยํ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ นตฺถีติ ปวตฺตา ชีวิตินฺทฺริยกถาฯ อริยุปวาทกมฺเมน อรหตฺตา ปริหายตีติ ปวตฺตา กมฺมเหตุกถาฯ

อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อาทีนวโต อปสฺสิตฺวา นิพฺพานํ อานิสํสโต ปสฺสนฺตสฺส สํโยชนปฺปหานํ โหตีติ ปวตฺตา อานิสํสทสฺสาวิกถาฯ นิพฺพานารมฺมณมฺปิ สํโยชนํ อตฺถีติ ปวตฺตา อมตารมฺมณกถาฯ รูปํ สารมฺมณนฺติกถาฯ อนุสยา อนารมฺมณาติกถาฯ ญาณํ อนารมฺมณนฺติกถาฯ อตีตารมฺมณญฺจ อนาคตารมฺมณญฺจ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติกถาทฺวยํฯ สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติกถาฯ วิตกฺกวิปฺผาโรว สทฺโท, โส จ น โสตวิญฺเญยฺโยติ ปวตฺตา วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาฯ วินาปิ จิตฺเตน วาจา ปวตฺตตีติ ปวตฺตา นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถาฯ

วินาปิ จิตฺเตน กายกมฺมํ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา นยถาจิตฺตสฺสกายกมฺมนฺติกถาฯ อตีเตหิปิ ฌาเนหิ, อนาคเตหิปิ โยคิโน สมนฺนาคตาติ ปวตฺตา อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาฯ

ภวงฺคจิตฺเต อนิรุทฺเธ เอว กุสลากุสลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตทภาเว จ สนฺตตินิโรโธ สิยาติ ปวตฺตา นิโรธกถาฯ สห วาจาหิ วิญฺญตฺติรูปํ มคฺโคติกถาฯ ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสาปิ มคฺคภาวนา อตฺถีติ ปวตฺตา ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาฯ ปญฺจวิญฺญาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติกถาฯ ปญฺจวิญฺญาณา สาโภคาติกถาฯ มคฺคกฺขเณ โลกิเยน, โลกุตฺตเรน จาติ ทฺวีหิ สีเลหิ ยุตฺตาติกถาฯ สีลํ อเจตสิกนฺติกถาฯ สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถาฯ สมาทานเหตุจิตฺตวิปฺปยุตฺโต ปุญฺโญปจโย โหตีติ ปวตฺตา สมาทานเหตุกกถาฯ วิญฺญตฺติ สีลนฺติกถาฯ ปาณาติปาตาทโย วินาปิ วิญฺญตฺติํ โหนฺตีติ ปวตฺตา อวิญฺญตฺติทุสฺสีลฺยกถาฯ

อนุสยา อพฺยากตา, อเหตุกา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ ติสฺโสปิ อนุสยกถาฯ อเสขสฺส ญาณวิปฺปยุตฺตปฺปวตฺติยา โส ญาณีติ นวตฺตพฺโพติ ปวตฺตา ญาณกถาฯ ญาณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา ฯ มคฺคกฺขเณ อิทํ ทุกฺขนฺติ ญาณํ ปวตฺตนฺติ ปวตฺตา อิทํ ทุกฺขนฺติกถาฯ พุทฺธา อิทฺธิพเลน อายุกปฺปํ วินาปิ มหากปฺปํ ติฏฺฐนฺตีติ ปวตฺตา อิทฺธิพลกถาฯ จิตฺตสนฺตติ สมาธิ, น เอกจิตฺตกฺขณิโกติ ปวตฺตา สมาธิกถาฯ อวิชฺชาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคหิ อญฺญา ธมฺมฏฺฐิตตาติ ปวตฺตา ธมฺมฏฺฐิตตากถาฯ รูปาทีหิ อญฺญา อนิจฺจตาติ ปวตฺตา อนิจฺจตากถาฯ

วิญฺญตฺติโย วินาปิ อินฺทฺริยสํวโร กายวจีกมฺมนฺติ ปวตฺตา กถาฯ สพฺพํ กมฺมํ วิปากชนกนฺติ ปวตฺตา กมฺมกถาฯ สทฺโท วิปาโกติ ปวตฺตา กถาฯ

สฬายตนํ วิปาโกติ ปวตฺตา กถาฯ มคฺคํ วินาปิ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติกถาฯ ตถา โกลํโกลเอกพีชิกถาสุปิฯ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ชีวิตา โวโรเปตีติกถาฯ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส อปายทุคฺคติยา สทฺธิํ รูปาทิตณฺหาสงฺขาตทุคฺคติปหีนาติ ปวตฺตา ทุคฺคติกถาฯ สตฺตมภวิกสฺส ตณฺหาสมฺภวโต ทุคฺคติ อปฺปหีนาติ ปวตฺตา สตฺตมภวิกกถาฯ

สงฺฆเภทาทิกปฺปฏฺฐํ กมฺมํ กตฺวา เตน มหากปฺปํ อสีติภาคํ กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ อายุกปฺปํ นิรเย ปจฺจนฺตีติ อคฺคเหตฺวา สกลํ มหากปฺปํ ปจฺจนฺติ, วินสฺสมาเนปิ กปฺเป จกฺกวาฬนฺตเรสุ ปจฺจนฺตีติ ปวตฺตา กปฺปฏฺฐกถาฯ สงฺฆเภทโก อปฺปนากุสลานิ วิย กามาวจรกุสลมฺปิ น ปฏิลภตีติ ปวตฺตา กุสลปฏิลาภกถาฯ องฺคสมฺปนฺนาย อาณตฺติยา อภาเวปิ มาตุฆาตาทิอานนฺตริยกมฺมปโยชโก มิจฺฉตฺตนิยโต เอวาติ ปวตฺตา อนนฺตราปยุตฺตกถาฯ อนิยตธมฺเมสุปิ เกจิ กุสลสมฺปยุตฺตานิยตา อตฺถีติ ปวตฺตา นิยตสฺส นิยามกถาฯ นีวรเณหิ นิวุเตน ปฏิจฺฉนฺเนเนว จิตฺเตน นีวรณํ ปชหนฺตีติ ปวตฺตา นิวุตกถาฯ สมฺมุขีภูตํ สํโยชนเมว ชหตีติ ปวตฺตา สมฺมุขีภูตกถาฯ สมาปนฺโน จ ฌานารมฺมณนิกนฺติยา ฌานํ อสฺสาเทตีติ ปวตฺตา สมาปนฺโน อสฺสาเทตีติกถาฯ ทุกฺขเวทนายปิ ราคสฺสาทเวทนา โหตีติ ปวตฺตา อสฺสาตราคกถาฯ ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถาฯ ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติกถาฯ

กุสลํ วา อกุสลสฺส, อกุสลํ วา กุสลสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปวตฺตา กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาฯ คพฺภเสยฺยกานมฺปิ พีชมตฺตํ สฬายตนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชตีติ ปวตฺตา สฬายตนุปฺปตฺติกถาฯ ปญฺจวิญฺญาณานิ อญฺญมญฺญสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปวตฺตา อนนฺตรปจฺจยกถาฯ สมฺมาวาจากมฺมนฺตวิญฺญตฺติโย อริยรูปนฺติกถาฯ

กามราคาทิโต อญฺโญ อนุสโยติกถาฯ กิเลสปริยุฏฺฐานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาฯ ยถา กามราโค กามธาตุยํ ปริยาปนฺโน, เอวํ รูปราคอรูปราคา รูปารูปภูมิยํ ปริยาปนฺนาติ ปวตฺตา ปริยาปนฺนกถาฯ ทฺวยํ ทิฏฺฐิคตํ อพฺยากตนฺติกถาฯ ทิฏฺฐิคตํ อปริยาปนฺนนฺติกถาฯ โย เยสํ เหตุปจฺจโย, โส ปุน เตสํ สหชาตาทิปจฺจโย น โหติ, เอกธาว เอกสฺส ปจฺจโย โหตีติ ปวตฺตา ปจฺจยตากถาฯ อวิชฺชาว สงฺขารานํ ปจฺจโย, น ปน สงฺขารา อวิชฺชายาติ ปวตฺตา อญฺญมญฺญปจฺจยกถาฯ กาลทฺธานา อิเม ปรินิปฺผนฺเนน ปญฺญตฺติมตฺตาติ ปวตฺตา อทฺธากถาฯ เอวํ ขณลยมุหุตฺตกถาฯ อญฺญสฺส อาสวสฺส อภาวา อาสวา อนาสวาติ ปวตฺตา อาสวกถาฯ โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ชรามรณกถาฯ นิโรธสมาปตฺติ โลกุตฺตราติ ปวตฺตา สญฺญาเวทยิตกถาฯ สา โลกิยาติ ปวตฺตา ทุติยสญฺญาเวทยิตกถาฯ นิโรธสมาปนฺโนปิ กาลํ กเรยฺยาติ ปวตฺตา ตติยสญฺญาเวทยิตกถาฯ นิโรธสมาปตฺติ อสญฺญสตฺตุปิกาติกถาฯ กมฺมโต อญฺโญ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต กมฺมูปจโยติกถาฯ

พลปฺปตฺตา พุทฺธาทโย อิทฺธิพเลน สตฺตานํ จิตฺตํ ราคาทิอนุปฺปตฺติยา นิคฺคณฺหนฺตีติ ปวตฺตา นิคฺคหกถาฯ เอวํ กุสลุปฺปตฺติยา ปรจิตฺตปคฺคหนกถาฯ พุทฺธา อิทฺธิยา ปเรสํ สุขํ เทนฺตีติ ปวตฺตา สุขานุปฺปทานกถาฯ ‘‘สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ มนสิกโรโต อตีตาทิเภทภินฺเน สพฺเพ สงฺขาเร อารมฺมณวเสน เอกโต อธิคณฺหาตีติ ปวตฺตา อธิคยฺหมนสิการกถาฯ รูปํ เหตุกนฺติกถาฯ เอวํ รูปํ สเหตุกนฺติกถาฯ รูปํ กุสลากุสลนฺติกถาฯ

รูปํ วิปาโกติกถา, ยถา กามาวจรกมฺเมน ชาตํ รูปํ กามาวจรํ, เอวํ รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมหิ ชาตํ รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา ฯ รูปราโค รูปธาตุยา, อรูปราโค จ อรูปธาตุยา ปริยาปนฺโนติกถาฯ

อตฺถิ อรหโต ปุญฺญูปจโยติกถาฯ นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถาฯ ยํ กิญฺจิ อุปฺปชฺชติ, สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถาฯ อินฺทฺริยพทฺธเมว ทุกฺขํ, น สพฺเพ สงฺขาราติ ปวตฺตา อินฺทฺริยพทฺธกถาฯ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา ฐเปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถาฯ มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถาฯ ตถา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถาฯ น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภุญฺชตีติกถาฯ น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถาฯ พุทฺธา น กิญฺจิ ภุญฺชนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถาฯ ทายกโต ทานํ วิสุชฺฌติ, น ปฏิคฺคาหกโตติ ปวตฺตา ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาฯ

พุทฺธา ตุสิตโลเก เอว นิพฺพตฺตนฺติ, น มนุสฺสโลเกฯ เอตฺถ หิ นิมฺมิตรูปมตฺตํ ทสฺเสนฺตีติ ปวตฺตา มนุสฺสโลกกถาฯ นิมฺมิตรูปํ ธมฺมํ เทเสติ, น พุทฺโธติ ปวตฺตา ธมฺมเทสนากถาฯ ราโคว กรุณา นาม, ตโต นตฺถิ พุทฺธานํ กรุณาติกถาฯ พุทฺธานํ อุจฺจารปสฺสาโว อญฺเญ คนฺธชาเต อติวิย อธิคณฺหาตีติ ปวตฺตา คนฺธชาตกถาฯ พุทฺธา เอเกน มคฺเคน จตฺตาริ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรนฺตีติ ปวตฺตา เอกมคฺคกถาฯ ปริกมฺมาทิํ วินาว ปฐมาทิชฺฌานา ทุติยาทิชฺฌานํ สงฺกมตีติ ปวตฺตา ฌานสงฺกนฺติกถาฯ ปญฺจกนเย อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ฌานํ วิสุํ ฌานํ นาม น โหติ, ฌานนฺตริกํ นาม โหตีติ ปวตฺตา ฌานนฺตริกกถาฯ สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติกถาฯ วิญฺญาณํ วินา ปสาทจกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถาฯ

เตกาลิเก กิเลเส ปชหตีติ ปวตฺตา กิเลสปฺปชหนกถาฯ นิพฺพานสงฺขาตาปิ สุญฺญตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ ปวตฺตา สุญฺญตกถาฯ

อสงฺขตเมว สามญฺญผลนฺติกถา ฯ เยสํ เกสญฺจิ ธมฺมานํ ปฏิลาภา อสงฺขตาติ ปวตฺตา ปตฺติกถาฯ สพฺพธมฺมานํ สภาวสงฺขาตา ตถตา อสงฺขตาติ ปวตฺตา ตถตากถาฯ อนวชฺชฏฺเฐน นิพฺพานมฺปิ กุสลนฺติกถาฯ อานนฺตริยาทิํ วินาปิ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติกถาฯ โลกิยสทฺธาทโย น อินฺทฺริยานีติ ปวตฺตา อินฺทฺริยกถาฯ

อสญฺจิจฺจาปิ อานนฺตริโก โหตีติ ปวตฺตา อสญฺจิจฺจกถาฯ นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ญาณนฺติ ปวตฺตา ญาณกถาฯ เนรยิกานํ กมฺมาเนว นิรยปาลรูเปน วเธนฺติ, น นิรยปาลาติ ปวตฺตา นิรยปาลกถาฯ อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานาติกถาฯ วิรติตฺตยํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ปญฺจงฺคิโกว มคฺโคติ ปวตฺตา มคฺคกถาฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ญาณกถาฯ

ติสฺโส สงฺคีติโย อารพฺภ สาสนํ นวํ กตนฺติ ปวตฺตา สาสนกถาฯ ปุถุชฺชโน เอกกฺขเณ เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ ปวตฺตา อวิวิตฺตกถาฯ เญยฺยาวรณเหตุกํ กิญฺจิ สํโยชนํ อปฺปหายปิ อรหา โหตีติ ปวตฺตา สํโยชนกถาฯ ‘‘สงฺขารา นิจฺจา โหนฺตุ, รุกฺขา นิจฺจปุปฺผผลาทิยุตฺตา เขมิโน โหนฺตู’’ติอาทินา ยถาธิปฺปายํ อิทฺธิ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา อิทฺธิกถาฯ พุทฺธานํ สรีรอายุปภาเวมตฺตโต อญฺญาปิ เวมตฺตตา อตฺถีติ ปวตฺตา พุทฺธกถาฯ เอกสฺมิํ ขเณ สพฺพโลกธาตูสุ อเนเก พุทฺธา สนฺตีติ ปวตฺตา สพฺพทิสากถาฯ สพฺเพ ธมฺมา นิยตาติ ปวตฺตา ธมฺมกถาฯ สพฺพกมฺมานิ ผลทาเน นิยตานีติ ปวตฺตา กมฺมกถาฯ

อรหา อสพฺพญฺญุภาเวน สพฺพญฺญุวิสเย กิญฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาตีติ ปวตฺตา ปรินิพฺพานกถาฯ อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ ปวตฺตา กุสลจิตฺตกถาฯ

อรหา อาเนญฺเช สณฺฐิโต ปรินิพฺพายตีติ ปวตฺตา อาเนญฺชกถา ฯ อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย, อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺติ, สุปินนฺเต ธมฺมาภิสมโย, อรหตฺตปฺปตฺติ จาติ ปวตฺตา ติสฺโสปิ กถาฯ สพฺพํ สุปินจิตฺตํ อพฺยากตนฺติกถาฯ ขณิกตาย จิตฺตานํ นตฺถิ อาเสวนปจฺจยตาติกถาฯ สพฺเพ สงฺขตา เอกจิตฺตกฺขณิกาติ ปวตฺตา ขณิกกถาฯ

อิตฺถิยา สทฺธิํ เอกโต สมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามาติ ปูชาทิํ กตฺวา เอกาธิปฺปายปฺปตฺตสฺส ภิกฺขุโน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ ปวตฺตา เอกาธิปฺปายกถาฯ ปาปภิกฺขูสุ เมถุนํ ปฏิเสวนฺเตสุ อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ปฏิเสวนฺตีติ ปวตฺตา อรหนฺตวณฺณกถาฯ เกจิ สตฺตา อตฺตโน อิสฺสริเยน กามการิกาวเสน วินิปาตํ คจฺฉนฺติ, น กมฺมวเสนาติ ปวตฺตา อิสฺสริยกามการิกากถาฯ น ราโค ราคปติรูปโกติอาทิ ปติรูปกถาฯ ขนฺธายตนาทโย อปรินิปฺผนฺนาติ ปวตฺตา อปรินิปฺผนฺนกถาติ สาธิกทฺวิสตกถาฯ ปาฬิยํ อฏฺฐมุขวาทยุตฺติวเสเนว สมฺมิติยาทีนํ ภินฺนลทฺธิกานํ ลทฺธิเภทวเสน นานาปการโต วิภตฺตา, ตา ปน สพฺพกถา ปุคฺคลกถาวฯ ตา ตํตํลทฺธิเภทวเสน สงฺเขปโตปิ วุจฺจมานา อติภาริยํ คนฺถํ กโรนฺติ, ตสฺมา น วิตฺถาริตาฯ ตํ ปน นยํ อิจฺฉนฺเตหิ ปาฬิอฏฺฐกถาสุ (กถา. 1 อาทโย; กถา. อฏฺฐ. นิทานกถา) เอว วิตฺถารโต คเหตพฺโพติ อยเมตฺถ ปาฬินเยน สทฺธิํ อตฺถวินิจฺฉโยฯ

โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย

กถาวตฺถุมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ยมกมาติกา

มูลยมกมาติกตฺถวณฺณนา

อิทานิ ยมกมาติกาย สํวณฺณนานโย โหติฯ สา ปเนสา มูลยมกมาติกา ขนฺธอายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยจิตฺตธมฺมอินฺทฺริยยมกมาติกาติ ทสวิธา โหติฯ เกนฏฺเฐน เจตฺถ ยมกนฺติ? ยุคฬฏฺเฐนฯ ยุคฬํ หิ ‘‘ยมกปาฏิหาริยํ’’, ‘‘ยมกสาลา’’ติอาทีสุ ‘‘ยมก’’นฺติ วุจฺจติ, อิติ ยุคฬสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกมฺปิ, เอเตสํ วิภชนตฺตา นิทฺเทโสปิ, สพฺเพสํ สมูหตฺตา ปกรณมฺปิ ยมกํ นามฯ อิธ ปเนตา นิทฺเทสยมกํ อุปาทาย ‘‘ยมกมาติกา’’ตฺเวว วุตฺตา, ตาสํ ปน ทสนฺนํ ยมกมาติกานํ มูลยมกมาติกา อาทิฯ ตตฺถาปิ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลาฯ เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ อิทํ ยมกํ อาทิฯ ตสฺส กุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อตฺถยมกนฺติ วา, เตสญฺเญว อตฺถานํ อนุโลมโต ปฏิโลมโต ปวตฺตปาฬิธมฺมวเสน ธมฺมยมกนฺติ วา, อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา ยมกภาโว เวทิตพฺโพฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิตาย อิมิสฺสา มูลยมกมาติกาย ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานํ เอวํ เวทิตพฺพํ – กุสลตฺติกมาติกาย หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย มูลมูลนโย มูลกนโย มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติฯ